Το αφήγημα “θυματοποίησης” της Πολωνίας

της Judy Dempsey
Carnegie Europe 

Ένα νέο νομοσχέδιο για το Ολοκαύτωμα, που έχει ήδη περάσει και από τα δύο σώματα της πολωνικής Βουλής και το οποίο ο πρόεδρος Andrzej Duda έχει δηλώσει ότι θα υπογράψει, θέτει σε κίνδυνο τις σχέσεις της χώρας με το Ισραήλ, τους Εβραίους ανά τον κόσμο, τις ΗΠΑ και την Ουκρανία.

Με τον τρόπο αυτό, το κυβερνών κόμμα Νόμος και Δικαιοσύνη “ξοδεύει” τα μεγάλα κέρδη που έχει αποκτήσει η χώρα από το 1989, Γυρνά την πλάτη της στην μετά-κομμουνιστική περίοδο της Πολωνίας, στη διάρκεια της οποίας βασικός πολιτικός στόχος ήταν να εδραιώσει τη χώρα στους ευρω-ατλαντικούς οργανισμούς του ΝΑΤΟ και της ΕΕ. Αυτός ο στόχος συμπληρώθηκε από ένα αφήγημα προσέγγισης και συμφιλίωσης με το Ισραήλ, την Ουκρανία, και τη Γερμανία, τον πιο σημαντικό και πιο δυτικό γείτονα της Πολωνίας.

Αλλά τώρα, εξαιτίας αυτής της νομοθεσίας, το πολωνικό αφήγημα ξαναγράφεται με έναν τρόπο που έχει έντονα στοιχεία πατριωτισμού, θυματοποίησης και εκδίκησης. Αυτός ο τοξικός συνδυασμός έχει ξεσηκώσει στα social media έναν αντισημιτισμό που θυμίζει την άνοιξη του 1968. Τότε ήταν που το κυβερνών κομμουνιστικό κόμμα ξεκίνησε μια εκστρατεία εναντίον της μικρής εβραϊκής κοινότητας της χώρας. Περισσότεροι από 15.000 Πολωνοί Εβραίοι εγκατέλειψαν τη χώρα.

Οι πολωνικές κυβερνήσεις και πολλοί Πολωνοί παρεμβαίνουν ή διαμαρτύρονται όταν ένας δημοσιογράφος ή ένας πολιτικός αναφέρεται σε “πολωνικά στρατοπεδα συγκέντρωσης”.

Αλλά τώρα, το νέο νομοσχέδιο δηλώνει ότι “όποιος κατηγορεί, δημοσίως και εναντίον των γεγονότων, το πολωνικό έθνος ή το πολωνικό κράτος, ότι ήταν υπεύθυνο ή συνεργός στα ναζιστικά εγκλήματα που διαπράχθηκαν από το Γ’ Ράιχ ή σε άλλα εγκλήματα εναντίον της ειρήνης και της ανθρωπότητας, ή εγκλήματα πολέμου ή μειώνει σημαντικά με άλλο τρόπο τους πραγματικούς δράστες αυτών, θα υπόκειται σε πρόστιμο ή ποινή φυλάκισης μέχρι τρία έτη”. Οποιαδήποτε αναφορά από δημοσιογράφους, πολιτικούς ή άλλα άτομα για τα “πολωνικά στρατόπεδα θανατώσεων” θα αντιμετωπίζει πρόστιμα ή φυλάκιση. Ο νέος νόμος επίσης επιτρέπει ποινικές κυρώσεις για την “άρνηση εγκλημάτων από Ουκρανούς εθνικιστές”.

Καλλιτέχνες και ακαδημαϊκοί θα εξαιρούνται αλλά όχι δημοσιογράφοι ή άτομα που κάνουν τη δική τους τοπική έρευνα για το παρελθόν. Αλλά ούτε και οι πρώτοι μπορεί να θεωρηθούν δεδομένο ότι δεν θα υποστούν κυρώσεις.

Οι ΗΠΑ, το Ισραήλ, και η Ουκρανία έχουν όλοι αντιδράσει σε αυτό το νομοσχέδιο. Το αμερικανικό υπουργείο Εξωτερικών δεν μάσησε τα λόγια του. Εκπρόσωπός του δήλωσε πως το νομοσχέδιο θα μπορούσε να υπονομεύσει την ελευθερία του λόγου και τον ακαδημαϊκό λόγο. Αλλά πιο σημαντικό, εάν εφαρμοστεί, θα έχει επιπτώσεις… στα στρατηγικά συμφέροντα και σχέσεις της Πολωνίας -συμπεριλαμβανομένων και αυτών με τις ΗΠΑ και το Ισραήλ. Και οι διαιρέσεις που μπορεί να προκύψουν μεταξύ των συμμάχων, ωφελούν μόνο τους εχθρούς μας”. Μαντεύει κανείς ποιον εννοεί η Ουάσιγκτον. Το Ισραήλ και η Ουκρανία έχουν προειδοποιήσει έντονα την Πολωνία να μην μπερδεύει την αλήθεια και έχουν ζητήσει από τη Βαρσοβία να μην προχωρήσει με το προτεινόμενο νομοσχέδιο.

Η πολωνική κυβέρνηση έχει αγνοήσει την κριτική σαν να μην αντιλαμβάνεται τις συνέπειες. Στη διάρκεια συνεδρίου στις 5 Φεβρουαρίου, ο πρωθυπουργός Mateusz Morawiecki, αφήνοντας να εννοηθεί θυματοποίηση, δήλωσε ότι τα προηγούμενα 25 χρόνια, η Πολωνία “έχει μετατραπεί σε ένα εύκολο θύμα για λάθη άλλων”.

Το αντίθετο.

Κατά τη διάρκεια του τελευταίου τετάρτου του αιώνα, η Πολωνία κέρδισε επαίνους για την οικονομική της ανάπτυξη και τη φιλόδοξη εξωτερική πολιτική. Αμέσως μετά το 1989, η Βαρσοβία ξεκίνησε ένα επώδυνο και δύσκολο δρόμο της συμφιλίωσης με την Ουκρανία. Και οι δύο πλευρές είχαν να αντιμετωπίσουν την εθνοκάθαρση των Πολωνών στη Δυτική Ουκρανία και την εθνοκάθαρση των Ουκρανών στην ΝΑ Πολωνία που συνέβη στη διάρκεια και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Με τη λογική που προβάλει η νέα νομοθεσία, οποιαδήποτε γενίκευση αυτών των πολωνικών ενεργειών θα θεωρείται ποινικό αδίκημα. Και δεκαετίες συμφιλίωσης στη διάρκεια των οποίων η Πολωνία υποστήριξε σθεναρά την ένταξη της Ουκρανίας στην Ευρώπη, θα υπονομεύονταν σοβαρά.

Διαδοχικές πολωνικές κυβερνήσεις επίσης κατάφεραν να οικοδομήσουν μια στενή σχέση με το Ισραήλ, η οποία ήταν μια εξαιρετικά έντονη και σύνθετη ενέργεια, δεδομένου του βαθμού συνέργειας που έδειξαν κάποιοι Πολωνοί στο να ξεφορτωθούν τους Εβραίους, που ήταν ο στόχος των ναζί κατακτητών. Ακολούθησαν πογκρόμς στην Κρακοβία το 1945 και στο Κίλσε το 1946, και η αντι-σημητική εκστρατεία το 1968. Αυτή η σχέση έχει τώρα υποστεί σοβαρή ζημιά.

Στο Ισραήλ, το Yad Vashem, το Παγκόσμιο Κέντρο Μνήμης για το Ολοκαύτωμα, εκτελεί ένα πρόγραμμα με όνομα “ΟΙ δίκαιοι μεταξύ των λαών”, που αναγνωρίζει τα τεράστια ρίσκα που έχουν αναλάβει για να σωθούν Εβραίοι στη διάρκεια του Ολοκαυτώματος. Περίπου 6.700 Πολωνοί έχουν ήδη τιμηθεί, και πρόκειται για τον μεγαλύτερο αριθμό στην Ευρώπη. ΟΙ Πολωνοί σωστά υποστηρίζουν ότι σε σχέση με πολλές άλλες χώρες, δεν υπήρχαν Quislings στην Πολωνία. Ωστόσο, στη διάρκεια του πολέμου, πολλοί Πολωνοί κατήγγειλαν Εβραίους που κρυβόταν -και τους Πολωνούς που τους έδιναν καταφύγιο- στους Γερμανούς. Πολλοί επίσης συμμετείχαν οι ίδιοι στις δολοφονίες. Η στάση της μεγάλης πλειοψηφίας απέναντι στους Εβραίους, κυμαινόταν από την αδιαφορία προς την εχθρότητα.

Η εξωτερική πολιτική της Πολωνίας είχε επίσης στόχο το να επιστρέψει στην Ευρώπη με τη συμμετοχή στην ΕΕ και στο ΝΑΤΟ. Η Γερμανία στο μεταξύ, ξεκίνησε τη συμφιλίωση με την Πολωνία, η οποία βασιζόταν στην απολογία και στην ευθύνη για την κατοχή της χώρας στον Β’  Παγκόσμιο Πόλεμο, και στην καταστροφή της μεγαλύτερης εβραϊκής κοινότητας της Ευρώπης. Εν ολίγοις, η εξωτερική πολιτική συνδέθηκε με μια πολύ δύσκολη αξιολόγηση των πολωνό-εβραϊκών σχέσεων, πολωνό-ουκρανικών σχέσεων και των σχέσεων της Πολωνίας με τη Γερμανία. Αλλά η δήλωση του Morawiecki αντανακλά ένα αφήγημα που προπαγανδίζει το Νόμος και Δικαιοσύνη.: ότι οι Πολωνοί ήταν και συνεχίζουν να είναι θύματα. Εάν οι Πολωνοί ήταν θύματα, τότε το ζήτημα της ενοχής, της ευθύνης και της αλήθειας, είναι θέματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν.

“Η κρίση αυτή αφορά την αλήθεια. Την αλήθεια για το τι συνέβη πριν από 70 χρόνια και για τα γεγονότα που εξακολουθούν να είναι αμφισβητήσιμα”, γράφει ο Andrzej Rojek, πρόεδρος του Εκπαιδευτικού Ιδρύματος Jan Karski, με έδρα στη Νέα Υόρκη. “Δεν θα υπήρχε καμία έννοια της πολιτικής ιστορίας εάν τα γεγονότα αποδεικνυόταν πέρα από κάθε αμφιβολία”. Για τον Rojek, “είναι κακό παιχνίδι να αφήσουμε τους πολιτικούς να παίζουν με ιστορικά γεγονότα”.

Ο Morawiecki ωστόσο δήλωσε ότι “το να βρεθεί η αλήθεια, είναι προς το εθνικό μας συμφέρον”. Αλλά ποιος καθορίζει το εθνικό συμφέρον όταν πρέπει να διαχειριστεί το παρελθόν; Εισαγγελείς και δικαστές, σύμφωνα με αυτό το νέο νόμο.

Ο Jaroslaw Kaczynski, ο ηγέτης του Νόμος και Δικαιοσύνη, σκοπεύει να επιβάλει μια συγκεκριμένη εθνικιστική ατζέντα για την ερμηνεία του παρελθόντος. Δεν αφορά μόνο το τι συνέβη στον Β’  Παγκόσμιο Πόλεμο και αμέσως μετά. Αφορά στο τι συνέβη μετά το 1989.

Αν και ο Kaczynski και πολλοί άλλοι ακτιβιστές του Νόμος και Δικαιοσύνη ήταν μέρος του αντικομμουνιστικού κινήματος “Αλληλεγγύη”, ο Kaczynski έχει την πεποίθηση ότι οι φιλελεύθεροι διανοούμενοι της “Αλληλεγγύη” δεν ολοκλήρωσαν την μεταμόρφωση της Πολωνίας μετά το 1989, επειδή δεν “απο-κομμουνιστικοποίηση” του συστήματος. Και επειδή επιδίωξαν συμφιλίωση στο εσωτερικό και με την Ουκρανία, και τη Γερμανία και το Ισραήλ, το αφήγημα του πατριωτισμού και του εθνικισμού περιθωριοποιήθηκε. Το κόμμα Νόμος και Δικαιοσύνη τώρα προσπαθεί να ελέγξει το νέο αφήγημα -ειρωνικά, όπως προσπάθησαν να κάνουν οι κομμουνιστές.

Είναι δύσκολο να δούμε το Νόμος και Δικαιοσύνη να κάνει πίσω για το νόμο. Ο Duda δήλωσε ότι θα τον έστελνε στο Συνταγματικό Δικαστήριο εξαιτίας των πολλών αντιδράσεων. Αλλά το Συνταγματικό Δικαστήριο δεν ελέγχεται από το Νόμος και Δικαιοσύνη στο πλαίσιο της ονομαζόμενης μεταρρύθμισης του Δικαστικού; Στο μεταξύ, το κυβερνών κόμμα αντιμετωπίζει τρεις μεγάλες εκλογικές διαδικασίες τον επόμενο χρόνο -τοπικές, εθνικές και ευρωεκλογές. Η δημοτικότητά του, στο 47%, είναι σε ιστορικό υψηλό καθώς το εθνικιστικό και πατριωτικό του αφήγημα κερδίζει έδαφος, ιδιαίτερα μεταξύ των νέων ψηφοφόρων. Το λιγότερο που μπορεί να συμβεί, ένα τέτοιο αφήγημα φέρνει μαζί του μια απώλεια επιρροής μεταξύ των πολύ στενών συμμάχων της -την οποία η Ρωσία ασφαλώς και θα καλωσορίσει. Στη χειρότερη, καταργεί όλα αυτά για τα οποία έχει προσπαθήσει η Πολωνία μετά το 1989.