Για τις Διαδηλώσεις στο Ιράν

Διάφοροι αναλυτές δημοσιογράφοι, ιδιαίτερα στον ελληνόφωνο χώρο, έσπευσαν να συνδέσουν τις διαδηλώσεις αυτές με την εξωτερική πολιτική του Ντόλαντ Τράμπ στη Μέση Ανατολή λέγοντας άλλοτε ευθαρσώς και άλλοτε εμμέσως ότι πρόκειται για εξέλιξη αμερικανικού σχεδιασμού. Δυστυχώς τέτοιες εύκολες και ρηχές διαπιστώσεις είναι προϊόν διάφορων συνδρόμων που κουβαλάμε στον Μεσανατολικό και ευρύτερο Μεσογειακό/Βαλκανικό χώρο: χωρίς να γνωρίζουμε τα δεδομένα, ενώνουμε τελείες κάνοντας τεράστια άλματα λογικής και γνώσης βασιζόμενοι σε συγκυριακά και συμπτωματικά γεγονότα, ενώ τείνουμε να δίνουμε μονοσήμαντες εξηγήσεις για περίπλοκα φαινόμενα. Με άλλα λόγια, πάσχουμε από συνωμοσιολογία και κακό ρεντουξιονισμό (reductionism).

Πιο κάτω παρατίθενται εν συντομία κάποια σημεία που σκιαγραφούν το υπόβαθρο των μαζικών διαδηλώσεων στο Ιράν:

1. Οι πρόσφατες αναταραχές έχουν χαρακτηριστεί ως σύγκρουση μεταξύ των ρεφορμιστών-μοντερνιστών και των σκληροπυρηνικών-συντηρητικών.
2. Το ρεφορμιστικό κίνημα δεν εμφανίστηκε από το πουθενά. Υπάρχει στο προσκήνιο τουλάχιστον από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 και εκφράστηκε για πρώτη φορά έντονα με την εκλογή του πρώην προέδρου Mohammad Khatami ο οποίος ήταν στην προεδρία της χώρας από το 1997 μέχρι το 2005. Το κίνημα και οι διάφορες οργανωσιακές του εκφάνσεις γνώρισαν δυσκολίες τα επόμενα χρόνια υπό την προεδρία του συντηρητικού Mahmoud Ahmadinejad, αναζωπυρώθηκαν όμως το 2013 με την εκλογή του προέδρου Hassan Rouhani το 2013 (και ξανά το 2017) ο οποίος έθεσε τη μεταρρύθμιση του πολιτικού και κοινωνικού συστήματος στην κορυφή του πολιτικού του προγράμματος.
3. Σε αντίθεση με τις διαδηλώσεις του 2009 που έλαβαν χώρα κυρίως σε μεγάλα αστικά κέντρα από ανθρώπους της μεσαίας τάξης, οι σημερινές διαδηλώσεις γίνονται τόσο σε αστικά κέντρα όσο και σε μικρές πόλεις και αγροτικές περιοχές της περιφέρειας. Εξ άλλου, φαίνεται να περιλαμβάνουν κυρίως νέους ανθρώπους που είναι απογοητευμένοι με την κυβέρνηση και κυρίως την οικονομία.
4. Μετά την Ισλαμική Επανάσταση του 1979 και την εγκαθίδρυση του θεοκρατικού καθεστώτος το 1980 συνέχισε να υπάρχει ενεργή κοσμική/φιλελεύθερη αντιπολίτευση μέχρι περίπου τα μέσα της δεκαετίας του 1980 όταν περιθωριοποιήθηκε και κατεστάλη από το καθεστώς.
5. Από το 1979 το Ιράν βρίσκεται σε κλοιό οικονομικών και άλλων κυρώσεων με αποτέλεσμα να έχει απόκλειστεί σε μεγάλο βαθμό από τις διεθνείς αγορές. Παρά τις προσπάθειες της κυβέρνησης να αντεπεξέλθει και την τεράστια παραγωγή-εξαγωγή πετρελαίου, η οικονομία της χώρας αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα.

Το Πρόσφατο Πλαίσιο και η Αφορμή σε 4 + 1 Σημεία:

1. Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, η εκλογή του Hassan Rouhani στην προεδρία το 2013 ήταν ελπιδοφόρος για όσους ήθελαν τη μεταρρύθμιση του πολιτικού συστήματος. Ωστόσο, και παρά την επανεκλογή του Rouhani το 2017, η επιτυχία του μεταρρυθμιστικού προγράμματος υπήρξε μικρή. Ούτως ή άλλως, η προσδοκία ότι ο Ιρανός πρόεδρος μπορούσε να επιφέρει ριζικές αλλαγές και μεταρρυθμίσεις δεν ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα καθώς ο Ανώτατος Ηγέτης της Ισλαμικής Δημοκατίας του Ιράν, Ali Khamenei, επισκιάζει τις όποιες αποφάσεις του προέδρου και έχει επί της ουσίας τον απόλυτο έλεγχο της χώρας με τη βοήθεια του Συμβουλίου των Φρουρών του Συντάγματος και του Σώματος των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης. Αυτή η αποτυχία προκάλεσε έντονη απογοήτευση στους κόλπους του μεταρρυθμιστικού κινήματος για το άκαμπτο θεοκρατικό καθεστώς και τα εμπόδια που βάζουν οι συντηρητικοί-σκληροπυρηνικοί στην εξυγίανση του κράτους.
2. H συμφωνία του Ιράν με το σχήμα των P5+1 για το πυρηνικό πρόγραμμα του πρώτου, το 2015, θεωρήθηκε ως μια μεγάλη νίκη εξωτερικής πολιτικής στο Ιράν. Ακόμα πιο σημαντικό ήταν το γεγονός ότι τη συμφωνία ακολούθησε η χαλάρωση των κυρώσεων. Η χώρα ξεκίνησε να ανασαίνει οικονομικά και φάνηκε ότι βρισκόταν σε πορεία σταδιακής επανένταξης στη διεθνή οικονομία αλλά και στη διεθνή κοινότητα με πολιτικούς όρους. Το αποτέλεσμα θα ήταν ένα ισχυρότερο Ιράν τόσο στο εσωτερικό όσο και στην εξωτερική του πολιτική. Μόνο που η εκλογή του Ντόναλντ Τράμπ ήρθε να ανατρέψει αυτά τα δεδομένα. Έβαλε τη συμφωνία στον πάγο και επέβαλε εκ νέου κυρώσεις.
3. Η οικονομική ενδυνάμωση του Ιράν από το 2015 του επέτρεψε, σε συνάρτηση με την επέμβαση της Ρωσίας, να βοηθήσει αποφασιστικά το καθεστώς του Μπασάρ αλ Άσαντ στη Συρία να επιβιώσει όπως επίση να δώσει ώθηση και σε άλλες επιχειρήσεις του π.χ. σε Λίβανο, Ιράκ και Υεμένη. Εντούτοις όλες αυτές οι περιπέτειες στην εξωτερική πολιτική υπήρξαν πολύ κοστοβόρες σε μια περίοδο που το Ιράν, παρά τις θετικές αλλαγές που επέφερε η συμφωνία με τους P5+1, βρισκόταν σε δυσμενή οικονομική κατάσταση. Η στροφή της διοίκησης Τράμπ στο θέμα της συμφωνίας αλλά και η κατάταξη του Ιράν ως απειλή προτεραιότητας, απλώς επιδύνωσε μια ήδη πόλυ δύσκολη δυναμική με αποτέλεσμα η Ισλαμική Δημοκρατία να αυξήσει τις τιμές στα τρόφιμα και καύσιμα.
4. Στο καλάθι των οικονομικών προβλημάτων μπορεί να προστεθεί το ζήτημα της αυξανόμενης διαφθοράς, το καταπιεστικό καθεστώς, και η παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από την κυβέρνηση. Η πρόσφατη πρόταση των σκληροπυρηνικών για το δημόσιο προϋπολογισμό, που διέρρευσε ο Rouhani, επιβεβαίωσε αυτό το μοτίβο. Τα πιο πάνω αποτελούν ζητήματα που ανησυχούν ιδιαίτερα τη νεολαία και το ρεφορμιστικό κίνημα. Ουσιαστικά η άυξηση των τιμών στα καύσιμα και στα τρόφιμα υπήρξε μόνο η αφορμή, ή η τελευταία σταγόνα σε ένα ποτήρι που ξεχείλισε δημιουργώντας την “τέλεια καταιγίδα” και το έναυσμα για τις μαζικές διαδηλώσεις. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλοί διαδηλωτές δεν περιορίζονται στα οικονομικά προβλήματα αλλά διεκδικούν ακόμα και αλλαγή του πολιτικού συστήματος. Από την άλλη, θα ήταν άτοπο να ερμηνεύαμε την ένταση στο εσωτερικό του Ιράν ως ένα κύμα φιλο-δημοκρατικών διαδηλώσεων. Παρόμοιες λανθασμένες ερμηνείες έγιναν και κατά την περίδο της λεγόμενης “Αραβικής Άνοιξης”.
5. Ομολογουμένως, σε αυτές τις διαδηλώσεις ο ρόλος της τεχνολογίας, του διαδικτύου και των κοινωνικών δικτύων έπαιξαν σημαντικό ρόλο σε δύο επίπεδα: α. παρά τις απαγορεύσεις από το καθεστώς, το διαδύκτιο υπήρξε ένα μέσο που επέτρεψε στη νεολαία του Ιράν να αποκτήσει μια πιο ευρεία αντίληψη του τι γίνεται έξω από τη χώρα και ένα μέτρο σύγκρισης των δικών του συνθηκών με αυτές που επικρατούν αλλού. Με τον ίδιο τρόπο βοήθησε τους νέους να αντιληφθούν ότι έχουν τις ίδιες ανησυχίες και προβλήματα με άλλες κοινωνίες οι οποίες έχουν κινητοποιηθεί για να διεκδικήσουν τα αυτά που τους ανήκουν. Δηλαδή, ιδιαίτερα από το ξέσπασμα των αραβικών εξεγέρσεων και μετά, η ιρανική νεολαία βρίσκεται σε μια διαδικασία απόκτησης μιας διαφορετικής, πιο εξελιγμένης πολιτικής συνείδησης. β. Τέλος, από αναφορές γνωρίζουμε ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης χρησιμοποιούνται ευρέως κατά τη διάρκεια αυτών των διαδηλώσεων για τον συντονισμό και την οργάνωση του κινήματος.

Ο Χρονισμός και το Μέλλον των Διαδηλώσεων:

Υπό το πρίσμα των πιο πάνω ο χρονισμός των διαδηλώσεων δεν είναι καθόλου ανεξήγητος και σίγουρα δεν επιβάλλει κάποια συνωμοσιολογική ερμηνεία. Αφενός δεν μπορούν να μειωθούν στη λογική της αμερικανικής καθοδήγησης και υποκίνησης ή κάποιου δυτικού σχεδιασμού. Αφετέρου δεν πρέπει να υπάρχει καμία αμφιβολία ότι οι μυστικές υπηρεσίες ξένων κρατών, ιδιαίτερα των ΗΠΑ και του Ισραήλ, θα προσπαθήσουν να εκμεταλλευτούν και να χειραγωγήσουν τις εξελίξεις ευελπιστώντας ακόμα και σε ανατροπή του καθεστώτος.

Οι διαδηλώσεις έχουν πράγματι ένα αντι-καθεστωτικό και αντι-θεοκρατικό χαρακτήρα αν και αυτή τους η διάσταση είναι μειωμένης σημασίας. Ο ανταγωνισμός ρεφορμιστών-σκληροπυρηνικών που είναι σημαντικότερος πέρασε από το πολιτικό επίπεδο στο κοινωνικό, εντείνοντας την πόλωση μεταξύ των δύο ομάδων και οδήγησε σε διαδηλώσεις και αντι-διαδηλώσεις, αντι-κυβερνητικές και φιλο-κυβερνητικές. Αυτή τη στιγμή διαδηλώνουν τόσο ομάδες που στηρίζουν την κυβέρνηση ή τους συντηρητικούς όσο και ομάδες που τάσσονται υπέρ του Hassan Rouhani και των μεταρρυθμίσεων. Αναφορές μάλιστα σημειώνουν ότι οι πρώτοι είναι περισσότεροι.

Γίνεται λόγος για “Περσική Άνοιξη”. Αυτή είναι μια μάλλον υπερβολική προσδοκία για διάφορους λόγους. Κατ’ αρχάς η μαζικότητα των διαδηλώσεων δεν είναι προς το παρόν πολύ μεγάλη ενώ δεν έχουν συνοχή, κοινούς ή ορισμένους συγκεκριμένους στόχους. Πολύ δύσκολα μπορεί να εξελιχθεί σε ένοπλη αντίσταση καθώς το ιρανικό καθεστώς έχει απόλυτο έλεγχο επί του οπλισμού. Παράλληλα έχει μεγάλη εμπειρία στην διατήρηση της σταθερότητας και στην καταστολή διαδηλώσεων από το 1979, μεταξύ άλλων, μέσω του εκτεταμένου δικτύου του πανίσχυρου Σώματος των Φρουρών της Επανάστασης που είναι υπεύθυνοι και για την εσωτερική ασφάλεια της χώρας.

Τα αντικαθεστωτικά αισθήματα θα μπορούσαν σίγουρα να τύχουν χειραγώγησης, όμως οι κοινωνικές ομάδες που βρίσκονται σε ανταγωνισμό έχουν ένα σημαντικό κοινό που μπορεί να αποτρέψει την κλιμάκωση των διαδηλώσεων και την εξέλιξή τους σε κάτι άλλο, όπως ο εμφύλιος πόλεμος: o εθνικισμός. Μετά την Ισλαμική Επανάσταση, ο εθνικισμός σε συνάρτηση με το μουσουλμανικό συντηρητισμό καλλιεργήθηκε και αναπτύχθηκε στο Ιράν. Αυτός υπάρχει ακόμα και στις μάζες που δεν είναι συντηρητικές. Ενυπάρχει δηλαδή στην ιρανική πολιτική κουλτούρα η αντίληψη του περσικού εξεψιοναλισμού και η ανάγκη της επιβίωσης υπό τον αποκλεισμό, την απόρριψη και την απειλή της κακιάς, ιμπεριαλιστικής και σατανικής Δύσης. Είναι τα ίδια αισθήματα που νομιμοποποιούν κοινωνικά το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, ενώ αυτό με τη σειρά του δημιουργεί τις συνθήκες – τη διεθνή δράση και αντίδραση – που τα τροφοδοτεί.

Για την επιβίωση κάθε αυταρχικού κράτους είναι αναγκαία δύο πράγματα: τα κοινωνικά οικονομικά ανταλλάγματα και ο εθνικισμός. Όταν οι συνθήκες καθίστανται απαγορευτικές για την χρήση των πρώτων τότε η τροφοδότηση και η κεφαλαιοποίηση του δεύτερου μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην κοινωνική συνοχή και σταθερότητα. Από αυτή την άποψη θα έπρεπε ίσως να περιμένουμε περισσότερη ένταση στις σχέσεις Ιράν-Δύσης το αμέσως επόμενο διάστημα.

Εν κατακλείδι, ακόμα και αν το καθεστώς καταφέρει να αποκλιμακώσει τις εντάσεις και να καταστείλει τις διαδηλώσεις, τα αίτια που τις πυροδότησαν θα παραμείνουν εκεί μαζί με την πιθανότητα για νέο κύκλο εντάσεων. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να αποφευχθεί αν η κυβέρνηση πάρει τα απαραίτητα μέτρα και εφαρμόσει μεταρρυθμίσεις.

*Οι γεωπολιτικές διαστάσεις και προεκτάσεις είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο και αντικείμενο ανάλυσης για κάποιο άλλο άρθρο.