FT: Οι φανεροί πράκτορες του Πούτιν και η νέα κατασκοπεία
Η ρωσική κατασκοπεία ενδιαφέρεται περισσότερο για την αντίδραση της κοινής γνώμης παρά για συλλογή πληροφοριών. Η μεθοδική πρόκληση «παράνοιας» και η χρήση των MME για τη… δημόσια δήλωση.
του Simon Kuper
Financial Times
Μόλις ολοκλήρωσα το γράψιμο ενός βιβλίου που με μετέφερε στον κόσμο των διπλών Ρώσων και Βρετανών κατασκόπων την εποχή του ψυχρού πολέμου. Παρακολούθησα αυτούς τους ανθρώπους να μετακινούνται σε διάφορες χώρες, να κυνηγούν Βρετανούς πρωθυπουργός και (αν ήταν Ρώσσοι) να σκοτώνονται. (Οι Βρετανοί προδότες, ειδικά οι εύποροι, συνήθως γλίτωναν ατιμώρητοι).
Λίγα έχουν αλλάξει σήμερα. Ο Ρώσος διπλός πράκτορας Σεργκέι Σκριπάλ και η κόρη του Γιούλια νοσηλεύονται σε κρίσιμη κατάσταση στο Σόλσμπερι, εβδομάδες μετά την επίθεση που δέχθηκαν με χημική ουσία της σοβιετικής εποχής. Ο πρώην μυστικός πράκτορας της Σοβιετικής Ένωσης, Βλαντιμίρ Πούτιν αναπλάθει τον κόσμο που τον διαμόρφωσε: την κατασκοπεία του ψυχρού πολέμου. Ο Πούτιν μπορεί και μας χειραγωγεί γιατί έμαθε ότι στην κατασκοπεία δεν είναι τα μυστικά που μετράνε. Είναι η αντίδραση της κοινής γνώμης, των μέσων ενημέρωσης και των πολιτικών όποτε εκτίθενται κατάσκοποι στο κοινό.
Για δύο χώρες που δεν είχαν ιδιαίτερες επαφές μέχρι οι πλούσιοι Ρώσοι να αποικήσουν το κεντρικό Λονδίνο αυτόν τον αιώνα, η Ρωσία και το Ηνωμένο Βασίλειο έχουν εμπλακεί εδώ και καιρό σε εκτεταμένη αμοιβαία κατασκοπεία. Αλλά το μεγαλύτερο μέρος της ήταν άσκοπο. Διπλοί Βρετανοί πράκτορες όπως ο Κιμ Φίλμπι και ο Γκάι Μπέρτζες διαμαρτύρονταν συχνά ότι οι Σοβιετικοί αγνοούσαν τα ευρήματα τους. Πολλά από τα βρετανικά έγγραφα που έδωσε ο Μπέρτζες στην KGB δεν είχαν καν μεταφραστεί στα ρώσικα.
Ένα πρόβλημα ήταν η παράνοια. Μπορείς να στρατολογήσεις έναν προδότη, αλλά δεν μπορείς ποτέ να τον εμπιστευτείς. Η KGB υποπτευόταν πάντοτε πως ένας διπλός πράκτορας όπως ο Φίλμπι μπορεί να είχε «φυτευτεί» από τους Βρετανούς. Ακόμα και όταν οι Σοβιετικοί πίστευαν κάποια πληροφορία, συνήθως χανόταν. Μερικές φορές οι βαλίτσες που ήταν γεμάτες με βρετανικά μυστικά ήταν υπερβολικά θελκτικές. Άλλες φορές οι πληροφορίες ήταν κατακερματισμένες ή διαστρεβλώνονταν καθώς περνούσαν από την ιεραρχία της KGB. Kαι αν η πληροφορία δυσαρεστούσε το αφεντικό, συνήθως εγκαταλειπόταν.
Το 1941, ο Ρίσταρντ Σορτζ, ένας Σοβιετικός πράκτορας στο Τόκυο, προειδοποίησε επανειλημμένα το Κρεμλίνο ότι η Γερμανία θα εισβάλει σύντομα στην Σοβιετική Ένωση. Στις 15 Μαϊόυ προέβλεψε ότι η εισβολή θα γίνει στις 20 με 22 Ιουνίου. Αλλά η πληροφορία του Σορτζ δυσαρέστησε το αφεντικό: Ο Στάλιν ήταν ακόμα τότε σε συμμαχία με τη Γερμανία. (Είναι γνωστό πως ο Χίτλερ λέγεται ότι ήταν το μόνο πρόσωπο που εμπιστευόταν). Ο Στάλιν απέρριψε τον Σορτζ ως «ένα μικρό σκατό που μεγαλοπιάνεται με κάποια μικρά εργοστάσια και μπουρδέλα στην Ιαπωνία. Η γερμανική εισβολή στις 22 Ιουνίου έπιασε εξαπίνης την Σοβιετική Ένωση.
Οι Χρουστσόφ και Μπρέζνιεφ δεν ακολουθούσαν και αυτοί πάντοτε από τις πληροφορίες των πρακτόρων. Αλλά και η Μάργκαρετ Θάτσερ ήταν αντίστοιχα επιφυλακτική, αν και λάτρευε κάποιες συγκεκριμένες πληροφορίες, γράφει ο πρώην Βρετανός πρέσβης στη Μόσχα, Ρόντρικ Μπρέιθγουεϊτ, στο βιβλίο του Αρμαγεδδών και Παράνοια.
Ο Μπρέιθγουεϊτ εξηγεί πως η κατασκοπεία είναι χρήσιμη για την εύρεση συγκεκριμένων μυστικών: μια χημική φόρμουλα για την ατομική βόμβα, ας πούμε. Αλλά επισημαίνει πως σπάνια βοηθάει στην αποκάλυψη του ευρύτερου προβλήματος των προθέσεων του αντιπάλου. Για παράδειγμα, στη δεκαετία του 1980 ούτε οι Σοβιετικοί ούτε οι Δυτικοί κατάσκοποι προέβλεψαν πως η αντίπαλη δύναμη θα αποφάσιζε να συνεργαστεί στον τερματισμό του ψυχρού πολέμου.
Σε κάθε περίπτωση, τα περισσότερα μυστικά είναι ήδη κάπου εκεί έξω, σε δυσνόητες τεχνικές ιστοσελίδες ή σε μια σελίδα ενός άγνωστου ακαδημαϊκού βιβλίου. Με λίγα λόγια, οι αποκαλύψεις των κατασκόπων σχεδόν ποτέ δεν διαμορφώνουν την κυβερνητική πολιτική. Ο κόσμος της κατασκοπίας δεν είναι τόσο ένα σεντούκι με θησαυρούς, όσο ένα παλαιοπωλείο που ο ιδιοκτήτης του έχει σταματήσει να παρακολουθεί το απόθεμα του. Οι κατάσκοποι, λέει ο συγγραφέας κατασκοπευτικών μυθιστορημάτων Τζον Λεκαρέ, «προσφέρουν πληροφορίες δεύτερης διαλογής που το δέλεαρ τους έγκειται στην γοτθική μυστικότητα με την οποία αποκτήθηκαν, παρά στην εγγενή τους αξία».
H γοτθική μυστικότητα είναι πράγματι το κλειδί. Οποιαδήποτε δραστηριότητα καλύπτεται από μυστήριο γοητεύει την κοινή γνώμη. Οπότε, οι κατάσκοποι προκαλούν τον μεγαλύτερο αντίκτυπο όταν βγαίνουν από τον υπόκοσμο τους. Κάθε φορά που ένας Βρετανός αξιωματούχος αποκαλυπτόταν ως Σοβιετικός κατάσκοπος – ένα γεγονός συνηθισμένο, σχεδόν με χαρακτήρα ιεροτελεστίας την περίοδο 1946-1963 – η εμπιστοσύνη των Βρετανών στην κοινωνία τους κατέρρεε ακόμα περισσότερο. Οι Βρετανοί πράκτορες κοιτάζονταν μεταξύ τους και αναρωτιούνταν, «Είσαι πράκτορας της ΚGB;».
Η ανησυχία εντός των βρετανικών υπηρεσιών πληροφοριών κλιμακώθηκε σε ένα κυνήγι προδοτών από τον «εξολοθρευτή πρακτόρων» Πίτερ Ράιτ, ο οποίος διέλυσε σχεδόν τις μυστικές υπηρεσίες τις δεκαετίες του 1960 και 1970. Ο Ράιτ είχε αποκτήσει εμμονή με το ξεσκέπασμα υψηλόβαθμων Βρετανών πολιτικών ως Σοβιετικών πρακτόρων. Οπότε οι προδότες σαν τον Φίλμπι προκαλούσαν μια παρανοϊκή δυσλειτουργία εντός του βρετανικού κράτους, όχι από τις ώρες που περνούσαν μεταφέροντας μυστικά στους παραλήπτες τους στα κόκκινα λεωφορεία του Λονδίνου, αλλά με την ακούσια πράξη της αποκάλυψης τους.
Αντίστοιχα, η ρωσική κυβερνοεπίθεση το 2016 στα ηλεκτρονικά μηνύματα της Εθνικής Επιτροπής του Δημοκρατικού Κόμματος πιθανότατα δεν πρόσθεσε τίποτα στα όσα γνώριζε το Κρεμλίνο για τις ΗΠΑ. Η επίθεση είχε σημασία μόνο γιατί οι Ρώσσοι (μέσω των Wikileaks), δημοσίευσαν το υλικό. Τα αμερικάνικα μέσα ενημέρωσης έκαναν όλα τα υπόλοιπα. Η Ρωσία αναβάθμισε την κατασκοπεία της από την συλλογή μυστικών στην διεξαγωγή πολέμων πληροφοριών. Η σταδιακή διαρροή των νέων επηρέασε καθοριστικά τις προεδρικές εκλογές. Στη συνέχεια η αποκάλυψη του ρόλου της Ρωσίας (ενάντια στην επιθυμία της Ρωσίας) βοήθησε να πολωθεί περαιτέρω η αμερικάνικη κοινωνία.
Σήμερα πάλι, η επίθεση στον υπέργηρο διπλό πράκτορα Σκριπάλ είναι κατά κύριο λόγο μια δημόσια δήλωση. Η Ρωσία λέει στους Βρετανούς: μπορούμε να σας σκοτώσουμε. Επειδή οι κατάσκοποι γοητεύουν την κοινή γνώμη, το μήνυμα ακούγεται (οι προηγούμενοι μυστηριώδεις θάνατοι Ρώσων μη κατασκόπων στη Βρετανία πέρασαν σχεδόν απαρατήρητοι).
Η δημιουργία παράνοιας από τη Ρωσία έχει γίνει πιο μεθοδική. Η ρωσική κατασκοπεία, όπως και η ρωσική συμπεριφορά στο εξωτερικό, μετατρέπεται σε ένα τμήμα δημοσίων σχέσεων. Στις ημέρες μας, οι Ρώσοι κατάσκοποι προορίζονται να είναι φανεροί.
