Προσωπικά δεδομένα, το πετρέλαιο της εποχής μας

Γράφει η Γιώτα Χουλιάρα

Όταν στις 4 Φεβρουαρίου του 2004 ο νεαρός φοιτητής Μαρκ Ζάκερμπεργκ ξεκινούσε την δημιουργία του Facebook, προφανώς και δεν μπορούσε να φανταστεί τον αντίκτυπο που θα προκαλούσε στις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων στον πλανήτη δεκατέσσερα χρόνια μετά. Στην αμερικάνικη ταινία, παραγωγής 2010, με τίτλο «The Social Network», η οποία βασίζεται στο βιβλίο «The Accidental Billionaires» του Μπεν Μέζριχ, περιγράφεται με ακρίβεια η ίδρυση της διαδικτυακής κοινωνικής σελίδας Facebook που ξεκίνησε ως FaceMash.

Ο Ζάκερμπεργκ, φοιτητής του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, μετά το χωρισμό του με την Έρικα Ολμπράιτ έχει την ιδέα να φτιάξει μια ιστοσελίδα που θα βαθμολογεί τις φοιτήτριες του Πανεπιστημίου. Η αρχική πλάκα μετατρέπεται γρήγορα σε επιχειρηματικό σχέδιο. Αρχικά δικαίωμα συμμετοχής είχαν μόνο οι φοιτητές του Χάρβαρντ ενώ αργότερα επεκτάθηκε για την Ivy League (χαρακτηρισμός μιας ομάδας οκτώ ελίτ πανεπιστημίων των ΗΠΑ).Tο 2005 το δικαίωμα πρόσβασης επεκτάθηκε σε μαθητές συγκεκριμένων λυκείων και μέλη ορισμένων μαθητικών κοινοτήτων, ενώ το 2006 η υπηρεσία έγινε προσβάσιμη σε κάθε άνθρωπο του πλανήτη που η ηλικία του ξεπερνούσε τα 13 χρόνια. Σήμερα πλέον ο ιδρυτής του Facebook είναι δισεκατομμυριούχος, καθώς κατέχει το 28% των μετοχών του Facebook, καταλαμβάνοντας την πέμπτη θέση στους πλουσιότερους ανθρώπους του κόσμου το 2017, με περιουσία που ανέρχεται στα 56 δισεκατομμύρια δολάρια.

Το σκάνδαλο της Cambridge Analytica 

Όμως δεν είναι όλα ρόδινα στον κόσμο της διαδικτυακής πλατφόρμας. «Εγκαταλείψτε το Facebook» (#deletefacebook) ζητεί η εκστρατεία που έχει ξεκινήσει στο διαδίκτυο, εν μέσω του σκανδάλου με τη διαρροή των προσωπικών δεδομένων περισσότερων από 50 εκατομμυρίων χρηστών του ιστότοπου κοινωνικής δικτύωσης ο οποίος δέχεται πυρά από όλες τις πλευρές και βλέπει τη μετοχή του στο χρηματιστήριο να πέφτει.

Τα προσωπικά δεδομένα περισσότερων από 50 εκατομμυρίων χρηστών του Facebook περιήλθαν χωρίς τη συγκατάθεσή τους στη διάθεση της εταιρείας Cambridge Analytica. Τα δεδομένα φέρονται να συγκεντρώθηκαν μέσω μιας εφαρμογής που ανέπτυξε για το Facebook ο καθηγητής ψυχολογίας του πανεπιστημίου Cambridge,  Αλεξάντρ Κόγκαν. Η εφαρμογή ονομάζεται thisisyourdigitallife, και δημιουργήθηκε από τον Κόγκαν ξεχωριστά από τη δουλειά του στο πανεπιστήμιο του Cambridge.

Αξιοσημείωτο το γεγονός πως ο Κόγκαν ήταν επίσης καθηγητής στο κρατικό πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης και έχει λάβει χρήματα από τη ρωσική κυβέρνηση για έρευνες της συμπεριφοράς στο Internet.

Μέσω της εταιρείας του, Global Science Research (GSR), σε συνεργασία με την Cambridge Analytica, εκατοντάδες χιλιάδες χρήστες αμείβονταν για να υποβληθούν σε ένα τεστ προσωπικότητας και συμφώνησαν να δώσουν δεδομένα τους για πανεπιστημιακή χρήση.

Αλλά, η εφαρμογή συγκέντρωσε επίσης τις πληροφορίες των φίλων τους στο Facebook, οδηγώντας στην υποκλοπή δεκάδων εκατομμυρίων δεδομένων χωρίς τη συγκατάθεση των χρηστών.

Το σκάνδαλο ανάγκασε τον ιδρυτή Μαρκ Ζάκερμπεργκ να ζητήσει συγγνώμη επειδή «πρόδωσε την εμπιστοσύνη» των χρηστών, με ολοσέλιδες διαφημίσεις σε εφημερίδες μεγάλης κυκλοφορίας, όπως στις βρετανικές Observer, Sunday Times και Guardian και στις αμερικανικές New York Times, Washington Post και Wall Street Journal. Εδώ να τονίσουμε πως το συγκεκριμένο σκάνδαλο αποτελεί ένα ακόμη πλήγμα για τον παγκόσμιο διαδικτυακό χώρο, καθώς έρχεται να προστεθεί στην λαίλαπα της μάστιγας των Fake News, για την οποία τόσο κατηγορήθηκε και θεωρήθηκε υπεύθυνο λόγω του αλγόριθμου που χρησιμοποιεί.

Το Brexit, η εκλογή του Τραμπ, η δημοτικότητα της Λεπέν, ακόμη και η δημοτικότητα του Πούτιν σε χώρες εκτός της Ρωσίας έχουν κατά καιρούς αποδοθεί σε ψευδείς ειδήσεις (fake news) που κάνουν την εμφάνισή τους στο διαδίκτυο και αναπαράγονται με καταιγιστικούς ρυθμούς χάρη στον αλγόριθμο του Facebook. Πρόκειται για την φούσκα του φίλτρου (Filter Bubble) όπως την αποκάλεσε ο Έλι Παρίσερ, συγγραφέας και ακτιβιστής του διαδικτύου, στο ομότιτλο βιβλίο του. Το δημοφιλές κοινωνικό δίκτυο είναι δομημένο με τέτοιο τρόπο ώστε αδυνατεί να διακρίνει την πραγματικότητα από την φαντασία καθώς στην ροή ειδήσεων δείχνει όλα εκείνα που αρέσουν στον εκάστοτε χρήστη του. Στην ουσία το Facebook όπως και το Google κρατάει στο αρχείο του όλα όσα αρέσουν στον εκάστοτε χρήστη να διαβάζει και πάντοτε του προτείνει θέματα από την ίδια οπτική γωνία.

«Δεν υπάρχουν γεγονότα μόνο ερμηνείες» είχε πει ο Νίτσε και σύμφωνα με τον Ζάκερμπεργκ, το Facebook ξέρει να ερμηνεύει άριστα όσα μας αρέσουν. Εξάλλου, ο ίδιος το 2014 είχε δηλώσει πως «Στόχος μας είναι να δημιουργήσουμε την τέλεια προσωποποιημένη εφημερίδα για κάθε πολίτη του κόσμου». Μια δήλωση που εξηγεί γιατί τελικά το Facebook βρέθηκε υπόλογο για τις πάμπολλες ψεύτικες ειδήσεις που διαμοιράστηκαν την προεκλογική περίοδο των αμερικάνικων εκλογών.

Ο Μεγάλος Αδερφός στα Social Media 

Τον Ιούνιο του 2014, στη Βόννη της Γερμανίας πραγματοποιήθηκε το Global Media Forum, ένα διεθνές φόρουμ για τα ΜΜΕ που διεξήχθη για έβδομη φορά υπό την αιγίδα της Deutsche Welle. Κατά την διάρκεια του ειπώθηκαν πολλά και ενδιαφέροντα, αλλά θα σταθούμε στην ρήση του Ματίας Ντέπφνερ, προέδρου του Δημοσιογραφικού Ομίλου Springer για τα προσωπικά δεδομένα.

Όπως ανέφερε ο Ντέπφνερ, οι χρήστες της google, του Facebook και της Amazon, χωρίς ενδεχομένως να το συνειδητοποιούν, κλείνουν μια συμφωνία με τις εταιρείες αυτές και καταβάλλουν ένα πολύ υψηλό τίμημα για την δωρεάν χρήση των υπηρεσιών που τους προσφέρουν. Ποιο είναι αυτό; Η ψυχή τους, τα προσωπικά τους δεδομένα και τα συμπεράσματα που προκύπτουν από την αγοραστική τους συμπεριφορά. Και όπως χαρακτηριστικά υπογράμμισε ο Ντέπφνερ, «τα προσωπικά δεδομένα είναι το πετρέλαιο της νέας εποχής», θέτοντας προκλητικά θα έλεγε κανείς το ερώτημα: «Σε ποιον ανήκουν τα προσωπικά δεδομένα; »

Facebook και πολιτικός ακτιβισμός 

Είναι κατανοητό πως όλη αυτή η φασαρία έχει ξεσπάσει ακριβώς επειδή το facebοοκ είναι ιδιαίτερα δημοφιλές και ουσιαστικά αποτελεί ένα διαδικτυακό όπλο, ικανό να αφυπνίσει ή να αποκοιμίσει συνειδήσεις. Ας μην λησμονούμε τον ιδιαίτερο ρόλο που έχει παίξει, ανά διαστήματα, στην πολιτική κατάσταση.

Το Φεβρουάριο του 2008, ένα γκρουπ του Facebook με την ονομασία «Ένα εκατομμύριο φωνές ενάντια στο FARC» οργάνωσε μία εκδήλωση στην οποία εκατοντάδες χιλιάδες Κολομβιανοί διαδήλωσαν σε ένδειξη διαμαρτυρίας κατά των Επαναστατικών Ενόπλων Δυνάμεων της Κολομβίας, πιο γνωστές ως FARC (από το ισπανικό όνομα του γκρουπ).

Κατά τη διάρκεια της Αραβικής Άνοιξης πολλοί δημοσιογράφοι ισχυρίστηκαν ότι το Facebook διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη γέννηση της αιγυπτιακής επανάστασης το 2011. Στις 14 Ιανουαρίου, η σελίδα του Facebook «We are all khaled Said» δημιουργήθηκε με σκοπό να προσκαλέσει τον αιγυπτιακό πληθυσμό σε «ειρηνικές διαδηλώσεις» στις 25 Ιανουαρίου.

Στην Τυνησία και στην Αίγυπτο, το Facebook έγινε το κυρίαρχο εργαλείο που συνέδεε όλους τους διαδηλωτές και οδήγησε την αιγυπτιακή κυβέρνηση  να απαγορεύσει το Facebook, το Twitter και άλλες ιστοσελίδες στις 26 Ιανουαρίου και έπειτα να απαγορεύσει όλες τις κινητές και διαδικτυακές συνδέσεις για όλη την Αίγυπτο τα μεσάνυχτα της 28ης Ιανουαρίου. Έπειτα από 18 ημέρες, η εξέγερση ανάγκασε τον Πρόεδρο Μουμπάρακ να παραιτηθεί. Στην εξέγερση του Μπαχρέιν η οποία ξεκίνησε στις 14 Φεβρουαρίου του 2011, το Facebook χρησιμοποιήθηκε από το καθεστώς του Μπαχρέιν όπως και από τους νομιμόφρονες του καθεστώτος, για τον εντοπισμό, τη σύλληψη και την ποινική δίωξη των πολιτών που συμμετείχαν στις διαμαρτυρίες.

Κατά τη διάρκεια του πολέμου στη Συρίας, το YPG, κουρδικό απελευθερωτικό στράτευμα για τη Rojava στρατολόγησε δυτικούς μέσω του Facebook στον αγώνα της κατά των φανατικών του Ισλαμικού Χαλιφάτου. Χιλιάδες, τότε, εντάχθηκαν στις τάξεις του για διάφορους λόγους, από θρησκευτικούς μέχρι ιδεολογικούς. Το όνομα της σελίδας του Facebook «Τα λιοντάρια της Rojava» προέρχεται από ένα κουρδικό ρητό το οποίο μεταφράζεται ως «Ένα λιοντάρι είναι ένα λιοντάρι, είτε είναι θηλυκό είτε είναι αρσενικό». Ταυτόχρονα, όμως το Facebook, όπως και οι άλλοι διαδικτυακοί χώροι, έπαιξαν τον δικό τους ρόλο ως χώροι στρατολόγησης και προώθησης των μηνυμάτων των φανατικών, που προέτρεπαν σε μια σύγχρονη τζιχάντ.

Μόνιμα on line

Σήμερα, πλέον το Facebook αποτελεί ουσιαστικά τρόπο ζωής για εκατομμύρια χρήστες σε όλο τον πλανήτη, καθώς είναι άμεσα συνδεδεμένο με την εργασία, την ενημέρωση και την ψυχαγωγία τους. Ένας χώρος που δεν σταματάει ποτέ. Η ροή πληροφοριών και ειδήσεων συνεχίζεται με αμείωτο ρυθμό 24 ώρες την ημέρα και 7 ημέρες την εβδομάδα. Επομένως, όπως είναι κατανοητό είναι από δύσκολο έως ακατόρθωτο να υπάρξει κάποιου είδους ελέγχου της εγκυρότητας όλων αυτών των πληροφοριών.

Πόσο μάλλον στην εποχή της μετά – αλήθειας (post truth) και του post factual όπου οι ψεύτικες ειδήσεις (fake news) ως ιός μεταδίδονται με ιλιγγιώδη ταχύτητα και προσβάλουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Την ίδια ώρα, παρά τα όποια σκάνδαλα και τις αντιδράσεις, όλο και περισσότεροι νέοι άνθρωποι χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ανά τον πλανήτη, δίνοντας σημασία στην επικοινωνία μέσω διαδικτύου, ενώ ο ηλεκτρονικός ακτιβισμός έχει κερδίσει έδαφος, διαμορφώνοντας κοινωνικές αντιδράσεις, ίσως και ξεσπάσματα, το ερώτημα είναι ποιος ελέγχει τη δύναμη της πληροφορίας για την κατάλληλη διοχέτευση της και ποιος θα δημιουργήσει τα αρνητικά ή θετικά συναισθήματα μέσω του εικονικού κόσμου για την κατάλληλη προπαγάνδα.Πού πηγαίνουν τελικά όλα αυτά τα προσωπικά δεδομένα που συγκεντρώνονται;

Ενδεχομένως η λύση να δοθεί με τον νέο Ευρωπαϊκό νόμο περί ιδιωτικότητος (GDPR).