Η δύναμη των συμβόλων και της ρητορικής στην επανεκλογή του Erdogan
της Katharina Botel-Azzinnaro
Εuropean Council on Foreign Relations
Ο Recep Tayyip Erdogan το έκανε και πάλι: διατηρώντας τον αυστηρό έλεγχο του Τύπου και της αντιπολίτευσης, επανεξελέγη δημοκρατικά ως πρόεδρος της Τουρκίας. Με την απόλυση περισσότερων από 2.700 δημοσιογράφων, τη φυλάκιση περισσότερων από 130 και το κλείσιμο 170 οργανισμών media μόνο το 2016, η διεθνής εικόνα της Τουρκία έχει πληγεί. Σε συνδυασμό με τις ενέργειές του κατά των ξένων δημοσιογράφων και την επιβολή αντιδημοκρατικών πολιτικών, όπως την καταστολή των ανεξάρτητων εγχώριων ΜΜΕ τα τελευταία χρόνια, το διεθνές προφίλ του Erdogan έχει μεταμορφωθεί σε αυτό του απολυταρχικού, απομονωτικού ηγέτη.
Το προφίλ του ωστόσο, φαίνεται να προσελκύει ακόμη μεγάλο μέρος του τουρκικού εκλογικού σώματος. Ο Erdogan διαμορφώνει αυτή την εικόνα μέσω της ρητορικής και των ενεργειών του, συνδέοντας με επιτυχία αυτά τα δύο με μια έξυπνη μεθοδολογία εξουσίας εξαναγκασμού και έλξης.
Ταυτότητα και εξοικείωση
Το 2015, έλαβαν χώρα στην Τουρκία δύο γενικές εκλογές. Λίγες ημέρες μετά από τις δεύτερες εκλογές, ο Erdogan έδωσε μια ομιλία στη 1η συνάντηση Muhtarlar (τοπικές αρχές) στην οποία παρουσίασε μια σειρά ζωντανών εικόνων, υποστηρίζοντας πως τα κράτη-μέλη της ΕΕ “προσπάθησαν ακόμη και να βυθίσουν πλοία με πρόσφυγες που πλέον στη Μεσόγειο Θάλασσα”, ενώ η Τουρκία “καλωσορίζει τους πρόσφυγες και τους σώζει από τη θάλασσα”. Οι εικόνες και τα σύμβολα μπορούν να είναι εξαιρετικά αποτελεσματικά στα επικοινωνιακά μηνύματα. Τα σύμβολα είναι εξαιρετικά σημαντικά στην έκφραση της ταυτότητας -και η ταυτότητα συχνά κινητοποιεί την πολιτική δραστηριότητα. Τα σύμβολα επιτρέπουν στους ανθρώπους να δημιουργούν δεσμούς μεταξύ τους, να μοιράζονται την αίσθηση της αιτίας και να συσπειρώνονται γύρω από κοινές αξίες.
Η ιδέα του βασικού μέρους της ομιλίας του είναι αυτή της ενότητας εντός της Τουρκίας και της απειλής για αυτή την ενότητα. Ο Erdogan μιλά για την Τουρκία σαν ένα έθνος, όπου κανένας δεν πρέπει να αγαπά τον άλλο εξαιτίας της οικονομικής του κατάστασης και ανεξάρτητα από το ηθικό υπόβαθρο. Προειδοποιεί να μην πέσουν σε διακρίσεις, καθώς αυτό θα διασπούσε τη χώρα σε κομμάτια. Η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι παθιασμένη και συναισθηματική. Το συναίσθημα ενθαρρύνει, ο λόγος πείθει.
Στην ομιλία επαναλαμβάνονται οι λέξεις “έθνος/εθνικός” και ο όρος “πολύτιμοι αδερφοί”. Ο όρος δημιουργεί μια εξοικείωση μεταξύ του ομιλητή και του κοινού, εκφράζοντας το σεβαστό του για αυτούς. Η επανάληψη υποδηλώνει τη σημασία τους για τον ομιλητή. Η χρήση της επανάληψης από τον Erdogan εντείνει τη σύνδεση μεταξύ εκείνου και του ακροατηρίου, δημιουργώντας ένα χώρο στον οποίο μπορεί να διαμορφώσει τις σκέψεις τους.
Ευπάθεια και ειλικρίνεια
Το πρωί μετά την απόπειρα πραξικοπήματος εναντίον του τον Ιούλιο του 2016, ο Erdogan έδωσε μια ομιλία σε ένα πλήθος υποστηρικτών του στο αεροδρόμιο της Κωνσταντινούπολης Ataturk. Σε αντίθεση με την ομιλία του στη 14η συνάντηση Muhtarlar, αυτή η ομιλία φάνηκε να είναι σχεδόν ένας διάλογος με το ακροατήριο. Ο Erdogan άρχισε προσευχόμενος για ένα λαμπρό μέλλον και εθνική ενότητα, προτού μιλήσει για το πώς η Τουρκία είχε “υποφέρει από παράλληλες κυβερνήσεις” τα τελευταία 40 χρόνια -σε μια αναφορά στο κίνημα Gulen. Αφού σταμάτησε την ομιλία για αρκετά λεπτά για να προσευχηθεί, ο Erdogan συζήτησε τη σημασία των συμβόλων της τουρκικής σημαίας, όπως έκανε και στην ομιλία της Muhtarlar. Η γλώσσα που χρησιμοποίησε για να μιλήσει για την σημαία είναι σχεδόν ίδια με αυτή στην ομιλία για το Muhtarlar, υποδηλώνοντας ότι είναι βασική για τη δημόσια ρητορική του.
Ολοκληρώνοντας την ομιλία του, ο Erdogan χρησιμοποίησε ένα από τα πιο ισχυρά ρητορικά του όπλα: το ποίημα υπογραφής του, το οποίο ζητάει από το κοινό να επαναλαμβάνει σε μαζικές συγκεντρώσεις. ΤΟ ποίημα προέρχεται από στίχους ενός ρομαντικού τουρκικού τραγουδιού. Το χρησιμοποιεί για να μεταφέρει την ιδέα ενός ρομάντζου μεταξύ του ίδιου και του κοινού. Το ποίημα- το οποίο δείχνει την τεχνική του Erdogan στο να ασκεί ήπια δύναμη μέσω προφανούς ευπάθειας και ειλικρίνειας- έχει γίνει παράδοση: “έχουμε περπατήσει σε αυτό το μονοπάτι μαζί. Έχουμε βραχεί κάτω από τον ουρανό. Και τώρα στα τραγούδια που ακούω, σας θυμάμαι. Όλα μου θυμίζουν εσάς. Όλα μου θυμίζουν την Τουρκία”.
Το πρόβλημα με τον συνδυασμό εξαναγκασμού και έλξης
Η στρατηγική επιρροής που χρησιμοποίησε ο Erdogan και στις δύο ομιλίες επικεντρώνεται σε εθνικιστική, συναισθηματική ρητορική που στόχο έχει να οικοδομήσει μία σύνδεση με το κοινό. Αυτό το στυλ έχει ομοιότητες με αυτό ενός άλλου ηγέτη από ένα ταπεινό υπόβαθρο ο οποίος έχει αλλάξει από τις θέσες του πρωθυπουργού, σε αυτές του προέδρου: του Ρώσου προέδρου Vladimir Putin. Και οι δυο άνδρες έχουν ενισχύσει την επιρροή τους χρησιμοποιώντας τη θρησκεία -σουνιτικό ισλάμ στην περίπτωση του Erdogan, ορθόδοξος χριστιανισμός στην περίπτωση του Putin. Και οι δύο έχουν επίσης κατηγορήσει τη Δύση. Για παράδειγμα, ο Putin έχει περιγράψει την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία ως μια προσπάθεια να αποτρέψει την επιθετικότητα του ΝΑΤΟ, ενώ ο Erdogan έχει αφήσει να εννοηθεί ότι η χώρα του θα αποσύρει την προσπάθειά της να ενταχθεί στην ΕΕ για χάρη της πρόσβασης στον Οργανισμό Συνεργασίας της Σαγκάης, υπό το Πεκίνο και τη Μόσχα.
Η εστίαση του Erdogan στον εθνικισμό, στη θρησκεία και στις πολιτικές ταυτότητας -μαζί με τη συνεχή χρήση συμβόλων και παραδόσεων, όπως το ποίημα υπογραφής του- έχει εδραιώσει το βασικό δίκτυο υποστήριξης που τον διατηρεί στην εξουσία στο εξωτερικό. Η αφοσίωσή του στη θρησκεία, ιδιαίτερα η πίστη του στην ισλαμική ηθική και αξίες, τονώνει την υποστήριξή του μεταξύ των ομοϊδεατών. Η απόπειρα πραξικοπήματος εναντίον του απέτυχε εξαιτίας των ικανοτήτων του ήπιας δύναμης, τις οποίες έθεσε σε ισχύ μαζί με την παράλληλη καταστολή της αντιπολίτευσης. Ωστόσο αυτή η διπλή προσέγγιση έχει δημιουργήσει μια διάσπαση στη χώρα.
Μετά την απόπειρα πραξικοπήματος, οι προσπάθειες του Erdogan να οικοδομήσει διεθνή στήριξη για την εξωτερική του πολιτική και το μοντέλο κοινωνίας, έχουν ανατραπεί. Έχοντας επανεκλεγεί, τώρα προσπαθεί να εφαρμόσει τις δεξιότητες ήπιας δύναμής του στο διεθνές επίπεδο. Σε έναν κόσμο που είναι όλο και περισσότερο αλληλοσυνδεδεμένος και στον οποίο οι πληροφορίες ρέουν όλο και πιο ελεύθερα, αργά ή γρήγορα ο ίδιος και οι πολιτικές του θα υποβληθούν σε μεγαλύτερο έλεγχο.
