Stratfor: Το Σχίσμα στην Ορθόδοξη Εκκλησία και τα γεωπολιτικά παιχνίδια
Η εκχώρηση Αυτοκέφαλου στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας και ο κίνδυνος για μεγαλύτερη ένταση στις σχέσεις της χώρας με τη Ρωσία. Η ανοικτή σύγκρουση της Ρωσικής Εκκλησίας με το Πατριαρχείο και ο φόβος για νέα Σχίσματα.
Μετάφραση-Επιμέλεια: Άννα Φαλτάϊτς
Η εκχώρηση της Αυτοκεφαλίας στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας και η απόσχιση της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην Κωνσταντινούπολη που ακολούθησε, σηματοδοτούν ένα από τα μεγαλύτερα σχίσματα της τελευταίας χιλιετίας στον κόσμο της Ορθοδοξίας.
Η κίνηση της Ουκρανίας προς οικουμενική ανεξαρτησία από τη Μόσχα εντάσσεται στο πλαίσιο της ευρύτερης προσπάθειας διαχωρισμού από τη Ρωσία και είναι πιθανό να οδηγήσει σε ακόμα μεγαλύτερη ένταση μεταξύ των δύο χωρών.
Η απόφαση της Κωνσταντινούπολης και η απόσχιση της Ρωσίας θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μεγαλύτερη διαίρεση του Ανατολικού Ορθόδοξου κόσμου,διότι η Μόσχα πιθανότατα θα προσπαθήσει να πείσει τους Ορθόδοξους συμμάχους της να αποσχιστούν και αυτοί, ενώ άλλοι κλάδοι θα μπορούσαν και αυτοί να επιδιώξουν το Αυτοκέφαλό τους.
Τι συνέβη
Στις 15 Οκτωβρίου, η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία ανακοίνωσε τη διακοπή όλων των σχέσεών της με το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης,που ηγείται της Ανατολικής Ορθοδοξίας (σ.τ.μ. Ορθόδοξης Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας). Η διάσπαση ήρθε μετά την απόφαση του Πατριαρχείου να συμφωνήσει στις 11 Οκτωβρίου στην εκχώρηση αυτοκεφαλίας στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας, βάζοντάς την στον δρόμο της ανεξαρτησίας από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία.
Ο Ουκρανός πρόεδρος Πέτρο Ποροσένκο χαιρέτισε την κίνηση αυτή της Κωνσταντινούπολης, λέγοντας πως «επιτέλους διέλυσε τις αυτοκρατορικές ψευδαισθήσεις και της σωβινιστικές φαντασιώσεις της Μόσχας». Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία εξέδωσε ανακοίνωση λέγοντας πως η απόφαση είναι «εκτός των κανονικών ορίων» και πως αξιωματούχοι στη Μόσχα έχουν δεσμευτεί για «αυστηρή και σκληρή απάντηση».
Το ιστορικό
Η Ανατολική Ορθοδοξία στην Ουκρανία και στη Ρωσία ενώνονταν υπό την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία από το 1686, όταν το Πατριαρχείο της Μόσχας απέκτησε τον έλεγχο της αρχιεπισκοπής του Κιέβου και την εξουσία να χειροτονεί τον μητροπολίτη της.
Η Ουκρανία σήμερα έχει τρεις Ορθόδοξες Εκκλησίες, μεγαλύτερη εκ των οποίων είναι η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου της Μόσχας. Αυτός ο κλάδος παρέμεινε υποτελής στη Ρωσία μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και περιλαμβάνει περισσότερες από 12.000 ενορίες. Πρόκειται για σχεδόν τοένα τρίτο όλων των ενοριών που εντάσσονται στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, ενώ στην Ουκρανία βρίσκονται ορισμένες ενορίες με συμβολισμό, όπως το μοναστήρι της Λαύρας των Σπηλαίων του Κιέβου (Києво-Печерська лавра) και οι κατακόμβες του.
Οι άλλες δυο Εκκλησίες είναι η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου του Κιέβου με 4.800 ενορίες και η Ουκρανική Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία με 1.000 ενορίες.
Το Πατριαρχείο του Κιέβου αμφισβητεί την πρωτοκαθεδρία του Πατριαρχείου της Μόσχας από τότε που κατέρρευσε η Σοβιετική Ένωση και αυτή η μάχη κλιμακώθηκε τα τελευταία πέντε χρόνια. Το σημείο καμπής ήρθε τον Απρίλιο, όταν ο κ. Ποροσένκο υπέβαλε αίτηση στον Πατριάρχη Βαρθολομαίο Ι για Αυτοκεφαλία. Ο κ. Βαρθολομαίος θεωρείται «πρώτος μεταξύ ίσων» στους κληρικούς της Ανατολικής Ορθοδοξίας και ηγέτης των περίπου 300 εκατομμυρίων πιστών ανά τον κόσμο.
Η Ρωσία από καιρό ήταν δυσαρεστημένη με αυτό το status του «πρώτου μεταξύ ίσων» της Κωνσταντινούπολης και επιζητούσε να αμφισβητήσει και να διαβρώσει τον ρόλο της. Η Ρωσία θεωρεί πως είναι το κυρίαρχο προπύργιο της Ανατολικής Ορθοδοξίας -η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει περισσότερους από 150 εκατ. πιστούς- ενώ τα δύο Πατριαρχεία έχουν επίσης διαφορές απόψεων σε ορισμένα σημεία του δόγματος, με την Κωνσταντινούπολη να επιζητεί μια μεγαλύτερη ευθυγράμμιση με την Αγία Έδρα (σ.τ.μ. το Βατικανό). Αυτές οι διαφορές έχουν οδηγήσει περισσότερο σε αντιπαλότητα, παρά σε συνεργασία των δυο πατριαρχείων.
Με την εκχώρηση της Αυτοκεφαλίας, η Κωνσταντινούπολη ουσιαστικά επανέφερε τον Πατριάρχη Φιλάρετο του Πατριαρχείου του Κιέβου και τον Πατριάρχη Μακάριο της Ουκρανικής Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας. Και οι δυο θρησκευτικοί ηγέτες είχαν αφοριστεί από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία στις αρχές της δεκαετίας του 1990 και η εκχώρηση της αυτοκεφαλίας στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία ήρε το «ανάθεμα» που είχε επιβληθεί σε αυτούς και τους πιστούς τους.
Μετά την απόφαση του Πατριάρχη Βαρθολομαίου, ο Πατριάρχης Φιλάρετος δήλωσε πως θα συγκαλέσει συμβούλιο των ηγετών της Ουκρανικής Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας προκειμένου να επιλέξουν νέο ηγέτη για μια ενωμένη αυτοκέφαλη εκκλησία της Ουκρανίας. Η κίνηση σηματοδοτεί την αρχή της εδραίωσης μιας ανεξάρτητης εκκλησίας στην Ουκρανία, που δεν θα βρίσκεται υπό τον έλεγχο της Μόσχας και του Πατριάρχη της, του Κυρίλλου. Για τον λόγο αυτόν, η απόφαση της Κωνσταντινούπολης ουσιαστικά εξυπηρετεί την ίδια, διότι αποδυναμώνει τον Ρωσικό Ορθόδοξο κλάδο και μπορεί να μειώσει την αμφισβήτηση έναντι της Κωνσταντινούπολης.
Γιατί έχει σημασία
Η απόφαση και οι συνέπειές της μπορεί να οδηγήσουν σε ένα από τα μεγαλύτερα σχίσματα της τελευταίας χιλιετίας στον Ορθόδοξο κόσμο. Από γεωπολιτικής απόψεως, η αυτοδιάθεση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας εντάσσεται στην ευρύτερη προσπάθεια της χώρας να διαχωριστεί από τη Ρωσία μετά την εξέγερση του Ευρωμεϊντάν και της σύγκρουσης που ακολούθησε στην Ουκρανία. Η Ουκρανία έχει πει πως η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία έπαιξε βασικό ρόλο στις προσπάθειες του Κρεμλίνου να επηρεάσει και να εμπλακεί σε ουκρανικές υποθέσεις. Το Κίεβο έχει προσπαθήσει να περιορίσει τη ρωσική επιρροή και η οικουμενική ανεξαρτησία θα μπορούσε να αποδυναμώσει σημαντικά αυτή την επιρροή στην Ουκρανία.
Διεκδικώντας την Ορθόδοξη αυτονομία της, η Ρωσία θα μπορούσε να ακολουθήσει μια πιο μαχητική προσέγγιση και να επιχειρήσει να χρησιμοποιήσει το γεωπολιτική της «βάρος», καθώς και τη θέση της στη θρησκεία, προκειμένου να προσπαθήσει να πείσει και άλλους κλάδους να διαχωριστούν από την Κωνσταντινούπολη και να στραφούν προς τη Μόσχα ως του νέου κέντρου της θρησκείας. Η ρήξη της Ρωσίας με την Κωνσταντινούπολη θα μπορούσε να καταλήξει σε διαίρεση του Ανατολικού Ορθόδοξου κόσμου, σε ένα στρατόπεδο που θα τάσσεται υπέρ της Μόσχας και ένα που θα τάσσεται υπέρ της Κωνσταντινούπολης.
Πράγματι, οι σύμμαχοι της Ρωσίας όπως η Σερβία και η Λευκορωσία ήδη έχουν στηρίξει το Πατριαρχείο της Μόσχας και έχουν καταδικάσει την εκχώρηση Αυτοκεφαλίας στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας. Η διάσπαση θα μπορούσε επίσης να οδηγήσει Ορθόδοξες Εκκλησίες άλλων χωρών, που δεν είναι τόσο ευθυγραμμισμένες με τη Ρωσία -όπως του Μαυροβουνίου και της ΠΓΔΜ– να πιέσουν περισσότερο για δική τους αυτοκεφαλία από την Κωνσταντινούπολη. Για αρκετές άλλες χώρες, περιλαμβανομένης της Ελλάδας, της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας, η κατάσταση είναι πιο περίπλοκη και είναι ασαφές το προς τα πού θα κινηθούν.
Τι να προσεχθεί
-Επιλογή ηγέτη: Για να γίνει αυτοκέφαλη η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας, θα πρέπει πρώτα σε συνέδριο για την ένωση των εκκλησιών της χώρας να συμφωνηθεί το ποιος θα είναι ο αρχιεπίσκοπος της νέας εκκλησίας. Αυτός πιθανότατα θα είναι ο 89χρονος Πατριάρχης Φιλάρετος. Το συνέδριο θα αναθέσει στον νεοεκλεγμένο αρχιεπίσκοπο την ολοκλήρωση του σχηματισμού της νέας εκκλησίας και τη διασφάλιση της λειτουργίας της. Τα πιο ευαίσθητα ζητήματα θα είναι το όνομα της εκκλησίας και η αναδιανομή της περιουσίας.
-Διαμάχη για τους ιερούς τόπους: Αρκετούς από τους πιο ιερούς τόπους και εκκλησίες στην Ουκρανία θα τους διεκδικήσουν τόσο οι εκκλησίες της Ρωσίας, όσο και αυτές της Ουκρανίας. Το Πατριαρχείο του Κιέβου ήδη διεκδικεί το περίφημο Μοναστήρι των Σπηλαίων στο Κίεβο που χρονολογείται από τον 11ο αιώνα καθώς και το Μοναστήρι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Ποτσάεφ. Και οι δυο τοποθεσίες ελέγχονται από την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου της Μόσχας και θα μπορούσαν να υπάρξουν διαδηλώσεις και βανδαλισμοί.
-Βία: Μέχρι στιγμής δεν υπήρξαν βίαια επεισόδια ως αποτέλεσμα του διαχωρισμού, όμως και οι δυο πλευρές έχουν προβεί σε αρκετές προειδοποιήσεις. Ο κ. Ποροσένκο δήλωσε πως «αν δείτε ανθρώπους που ζητούν κατάληψη μιας λάβρας, μοναστηριού ή εκκλησίας δια της βίας, θα πρέπει να ξέρετε πως είναι πράκτορες της Μόσχας. Ο στόχος του Κρεμλίνου είναι να πυροδοτήσει έναν θρησκευτικό πόλεμο στην Ουκρανία». Ο Βαντίμ Νοβίνσκι, μέλος του μπλοκ της αντιπολίτευσης στη βουλή, προέβλεψε «εμφύλιο πόλεμο» και συγκρούσεις για ακίνητα «σε κάθε χωριό και σε κάθε πόλη». Ορκίστηκε να ενταχθεί προσωπικά στις τάξεις των υπερασπιστών της Λάβρας των Σπηλαίων στο Κίεβο. Ο εκπρόσωπος του Κρεμλίνου Ντμίτρι Πέσκοφ δήλωσε πως «αν υπάρξουν καταχρηστικές πρακτικές, φυσικά, η Ρωσία θα προστατεύσει τα συμφέροντα των Ορθόδοξων Χριστιανών, όπως η Ρωσία προστατεύει τα συμφέροντα των εθνοτικών Ρώσων και του Ρωσόφωνου πληθυσμού αλλού».
-Ευρύτερη αντιπαράθεση Ρωσίας-Ουκρανίας: Οι εντάσεις από τον διαχωρισμό θα μπορούσαν να περάσουν και σε άλλες περιοχές όπου συγκρούονται οι δυο χώρες, οδηγώντας σε αναζωπύρωση του πολέμου στην ανατολική Ουκρανία, σε αύξηση των κυβερνοεπιθέσεων και σε δολοφονίες πολιτικών και θρησκευτικών προσώπων εντός της Ουκρανίας.
-Αντιδράσεις από άλλες Ορθόδοξες χώρες: Το σχίσμα Κωνσταντινούπολης-Μόσχας είναι πιθανότατα το πρώτο βήμα στις προσπάθειες της Ρωσίας να πείσει και άλλους κλάδους της Ορθοδοξίας να ακολουθήσουν τα βήματά της. Όμως οι άλλοι ίσως να μην είναι τόσο πρόθυμοι να επιτρέψουν στον Ρωσικό κλάδο να έχει τόσο μεγάλη κυριαρχία και να προτιμήσουν το υφιστάμενο σύστημα διότι η Κωνσταντινούπολη δεν έχει τη γεωπολιτική βαρύτητα της Μόσχας και ως εκ τούτου αποτελεί μικρότερη δυνητική πρόκληση για την ανεξαρτησία τους. Ωστόσο, ορισμένες αυτόνομες και αυτοδιοικούμενες εκκλησίες μπορεί να ακολουθήσουν το παράδειγμα της Μόσχας λόγω πιέσεων από το Κρεμλίνο, δημιουργώντας την προοπτική για ένα μεγαλύτερο θρησκευτικό και γεωπολιτικό ρήγμα μεταξύ των Ορθόδοξων χωρών.
