Κινητά και ακίνητα κρυφά σχολειά
Γράφει ο Ιωσήφ Τσιμισκής
Με την ευκαιρία επανακυκλοφορίας στο διαδύκτιο του best seller ”κρυφό σχολειό” ένα ανύπαρκτο σχολείο, είναι ευκαιρία να γίνει αποδεκτό οτι κρυφά σχολειά όπως αυτό που απεικονίζεται στον ομώνυμο πίνακα του Γύζη μάλλον δεν υπάρχουν. Πράγματι δεν υπάρχουν επαρκείς αποχρώσες ενδείξεις για να στοιχειοθετηθεί η κατηγορία ενοχής, ότι δηλαδή υπάρχουν σχολειά αυτού του τύπου. Αυτά με τον καλόγηρο που μαζεύει τα παιδάκια το βράδυ σε μια σπηλιά για να τους μάθει γράμματα, γράμματα σπουδάγματα ίσως πρέπει να τα ξεχάσετε .
Σημασία δεν έχει αν δίδασκε ο καλόγερος ή ο παπάς μέσα στην σπηλιά, σημασία έχει ότι κατά κάποιον τρόπο μέσα στην γενική αγραμματοσύνη που επικρατούσε στην Ελλάδα επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κάποια παιδιά κατόρθωναν να πάρουν έστω τις βασικές γνώσεις, όπως της γραφής και της ανάγνωσης. Αυτό δεν αμφισβητείται από κανένα, όπως δεν αμφισβητείται και το ότι μπορεί να μην υπάρχει επίσημη απαγόρευση της ελληνικής παιδείας από τους Οθωμανούς, άτυπη όμως υπάρχει. Μόνο παιδιά πλουσίων μπορούν να μορφωθούν. Είναι χαρακτηριστικό, όπως γράφει ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, ότι τον 16ο αιώνα υπήρχαν περίπου 230 Έλληνες με μεγάλη μόρφωση, οι 170 από τους οποίους ζούσαν στα νησιά και τις παραλιακές πόλεις που κατείχαν οι Ενετοί ή οι Φράγκοι και στην Ιταλία ή άλλες χώρες της Ευρώπης! Η πλέον «σκληρή» μαρτυρία για τη συμπεριφορά των Οθωμανών υπάρχει στο βιβλίο του Άγγλου περιηγητή George Sandys “A Relation of a Journey Begun An. Dom. 1610”. Ο φιλικά διακείμενος, μάλιστα, προς τους Οθωμανούς, Sandys, γράφει :
«….η αληθινή θρησκεία περιφρονείται και καταπιέζεται, όλη η αριστοκρατία εξαφανίστηκε. Το φως της γνώσης δεν επιτρέπεται, ούτε η αρετή τιμάται. Η βία και η αρπαγή θριαμβεύουν με αυθάδεια παντού.»
Κρυφό σχολειό κατ’ αρχήν υπήρξε όλος ο Ελληνικός Διαφωτισμός και οι εκπρόσωποι του. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός είναι ιδεολογικό, φιλολογικό, γλωσσικό και φιλοσοφικό ρεύμα που, κατά μια άποψη, επιχείρησε να μεταφέρει τις ιδέες και τις αξίες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, του οποίου και αποτελεί παρακλάδι, στον χώρο που ζούσαν άνθρωποι ελληνικής εθνικής συνειδήσεως ορθόδοξου γένους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Οι Έλληνες διαφωτιστές Κοραής, Ρήγας κ.λ.π θαυμάζουν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και προσπαθούν να μεταφέρουν την νοσταλγία για την αρχαία ελληνική γραμματεία και στους υπόδουλους. Θεωρούν πως μόνο με την βοήθεια της μόρφωσης οι Έλληνες μπορούν να ξαναβρούν την ελευθερία τους, γι’ αυτό φροντίζουν όσο μπορούν για την ίδρυση και λειτουργία σχολείων στον ελληνικό χώρο.
Τις ιδέες αυτές, όμως, δεν τις υποστηρίζουν όλοι οι Έλληνες. Κάποιοι συντηρητικοί λόγιοι, που συνδέονται με την εκκλησία, απορρίπτουν τον Διαφωτισμό και διακηρύττουν πως η κατάσταση θα πρέπει να παραμείνει ίδια· ο κόσμος δεν πρέπει να αλλάζει – δεν το θέλει και ο Θεός.
Ωστόσο, κληρικοί, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης και ο Κοσμάς ο Αιτωλός, αφιέρωσαν την ζωή τους στην αφύπνιση και την μόρφωση των Ελλήνων. Το περίεργο είναι ότι ένα μεγάλο μέρος των Διαφωτιστών είναι κληρικοί, όπως ο Νεόφυτος Βάμβας, ο Άνθιμος Γαζής, ο Νεόφυτος Δούκας κ.λ.π.
Ας ισχυρίζεται,η πραγματικά αγαπημένη και σεβαστή όλων για το τεράστιο πραγματικά έργο της καθηγήτρια μας, κ. Αρβελέρ ότι η εκκλησία εμπόδισε τον Διαφωτισμό στην Ελλάδα. Ενα μέρος της εκκλησίας ναι, ή εκκλησία όμως όλη ασφαλώς όχι.
Αποκορύφωμα όλων ο ”αγράμματος Διαφωτιστής ” Κοσμάς ο Αιτωλός που έμαθε γράμματα σ΄ένα μεγάλο μέρος της Ηπείρου και της Στερεάς, τον οποίο μάλιστα τον έχουμε επιφορτίσει εκτός απο αυτά που έχει πει και με αυτά που ουδέποτε είπε . Αναφέρεται ότι μέσα σε 16 χρόνια ίδρυσε περίπου 200 σχολεία. Στις διδαχές του παρότρυνε τους γονείς να σπουδάζουν τα παιδιά τους Ελληνικά, τα οποία είναι η «γλώσσα της Εκκλησίας».
«Να σπουδάζετε και εσείς, αδελφοί μου, να μαθαίνετε γράμματα όσον ημπορείτε. Και αν δεν εμάθετε οι πατέρες, να σπουδάζετε τα παιδιά σας, να μανθάνουν τα ελληνικά, διότι και η Εκκλησία μας είνε εις την ελληνικήν. Και αν δεν σπουδάσεις τα ελληνικά, αδελφέ μου, δεν ημπορείς να καταλάβης εκείνα οπού ομολογεί η Εκκλησία μας».
Αυτά είναι τα κρυφά σχολειά της Ελλάδας, τα οποία μάλιστα είναι ”κινούμενα ” ή ”μετακινούμενα” σε δύσκολες εποχές από τόπο σε τόπο για να διδάξουν ότι αν δεν κατακτήσεις το πνεύμα της Ελευθερίας, την ίδια την Ελευθερία δεν θα την κατακτήσεις ποτέ.
Υπάρχουν άπειρες επίσημες μαρτυρίες και για τα κρυφά σχολειά που λειτούργησαν κατά τον τρόπο που δείχνει ο πίνακας του Γύζη, αλλά ας αντιπαρέλθουμε των λεπτομερειών για να καταδειχθεί ότι ο θεσμός του κρυφού σχολειού δεν είναι ο τόπος ή ο τρόπος, είναι η Ιδέα και αυτή η Ιδέα δεν μπορεί να αμφισβητηθεί από κανέναν.