29 Μαΐου 1453

Γράφει ο Μελέτης Η. Μελετόπουλος
Διδάκτωρ Οικονομικών και Κοινωνικών
Επιστημών Πανεπιστημίου Γενεύης

Παρά τα μοναδικά πολιτιστικά του επιτεύγματα, ο Ελληνισμός κατά την αρχαιότητα δεν κατώρθωσε να συγκροτήσει ενιαίο και ισχυρό κράτος. Η σύζευξη του ελληνικού πολιτισμού με έναν οργανωμένο κρατικό φορέα επετεύχθη στην ύστερη αρχαιότητα και στον μεσαίωνα, όταν οι Έλληνες οικειοποιήθηκαν το ισχυρότερο και πλέον εκτεταμένο κράτος της εποχής του, δηλαδή την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Η σύζευξη αυτή παρήγαγε την (κατά πολλούς ξένους ιστορικούς) σημαντικότερη αυτοκρατορία του δυτικού κόσμου, το Βυζάντιο.

Ο ανταγωνισμός του Βυζαντίου με την δυτική Ευρώπη υπήρξε μοιραία για την Δύση συνολικά. Διότι η πρώτη άλωση του 1204 εξουθένωσε το Βυζάντιο, με αποτέλεσμα αυτό να καταστεί ευάλωτο στην επέλαση των τουρκομογγολικών ορδών από την ανατολή. Η ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Παλαιολόγους το 1261 οδήγησε στην αποκατάσταση ενός περιορισμένου πλέον ελληνικού κράτους στις δύο όχθες του Αιγαίου, υπονομευμένου από την προέλαση των Τούρκων στην Μικρά Ασία και την παραμονή Ενετών και Φράγκων στην ηπειρωτική Ελλάδα.

Το ύστερο και συνεχώς συρρικνούμενο Βυζάντιο των Παλαιολόγων, ενώ ανέδειξε σπουδαίο πολιτισμό-μήτρα της ιταλικής αναγέννησης, απέτυχε να συγκροτήσει μία συνεκτική στρατηγική εθνικής επιβίωσης. Σε αυτό έπαιξαν καταλυτικό ρόλο οι δυναστικές διαμάχες των Παλαιολόγων, που έφεραν τους Τούρκους ως μισθοφόρους-ρυθμιστές στην Θράκη το 1361. Επίσης η διάσπαση της υστεροβυζαντινής κοινωνίας μεταξύ ενωτικών-ανθενωτικών, που οδήγησε σε βαθύ εθνικό διχασμό.

Η Δύση ήταν απρόθυμη να ενισχύσει στρατηγικά το Βυζάντιο, λόγω της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας, αλλά και λόγω του υποτιμημένου γεγονότος ότι είχε προηγηθεί η τρομερή επιδημία πανούκλας που είχε εξοντώσει το ένα τρίτο του ευρωπαϊκού πληθυσμού έναν αιώνα νωρίτερα.

Αλλά τόσο το Βατικανό όσο και οι ισχυροί βασιλικοί οίκοι της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης δεν είχαν την ευφυία να κατανοήσουν πόσο επικίνδυνη ήταν και γιά τους ίδιους η αποσύνθεση του βυζαντινού κράτους. Διότι η Άλωση ήταν η πύλη επέλασης των Τούρκων στην ευρωπαϊκή ήπειρο, που ανακόπηκε μόνον στα τείχη της Βιέννης το 1529, και αφού πρώτα οι Τούρκοι είχαν καταλάβει ολόκληρη την Βαλκανική Χερσόνησο και την Ουγγαρία.

Μέχρι την Άλωση, μεταξύ των Τούρκων και της Δύσης διαμεσολαβούσε ένα ισχυρό ανάχωμα, ένα κράτος ακρίτας, με ευρωπαϊκά χαρακτηριστικά. Μετά την Άλωση, η Δύση βρέθηκε να συνορεύει με ένα ισλαμικό κράτος που αποστολή του είχε την κατάκτηση και τον εξισλαμισμό του ευρωπαϊκού κόσμου μέχρι τον Ατλαντικό.

Γιά το ελληνικό έθνος, η Άλωση σήμανε την απώλεια της πόλης με την μεγαλύτερη γεωστρατηγική και γεωοικονομική σημασία στον κόσμο. Η κατοχή της Κωνσταντινούπολης είχε αυταξία ακόμα και χωρίς την αχανή ενδοχώρα της αυτοκρατορίας. Αυτό αποδεικνυόταν κάθε φορά που ορδές βαρβάρων κατέκλυζαν την αυτοκρατορία είτε από τον βορρά (Άβαροι, Βούλγαροι, Πετσενέγοι, Ρώσσοι) είτε από ανατολικά (Πέρσες, Τούρκοι) είτε από νότια (Άραβες) είτε από δυτικά (Βίκινγκς) αλλά όλοι τους σταματούσαν μπροστά στα απόρθητα τείχη της μεγαλύτερης πόλης του κόσμου.

Αλλά και γεωοικονομικά η Κωνσταντινούπολη ήταν πόλη-κλειδί του παγκοσμίου εμπορίου, σημείο διασταύρωσης των καραβανιών από την Μέση Ανατολή, του Δρόμου του Μεταξιού, του ναυτικού των ιταλικών πόλεων και των φορτηγίδων που διέπλεαν τα ποτάμια της κεντρικής Ευρώπης μεταφέροντας εμπορεύματα από τον βορρά. Αυτό απέφερε τεράστιο πλούτο στον πληθυσμό της Κωνσταντινούπολης και ισχύ στο βυζαντινό κράτος.

Ελέγχοντας την Κωνσταντινούπολη, οι Τούρκοι ήλεγξαν επί αιώνες ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο, όπως προηγουμένως το Βυζάντιο. Χωρίς την Κωνσταντινούπολη, το ελληνικό κράτος που δημιουργήθηκε το 1830 δεν απέκτησε ποτέ ξανά τον κορυφαίο γεωπολιτικό ρόλο ανάλογο του παρελθόντος του. Αυτή είναι μία από τις σημαντικές συνέπειες της Αλώσεως.

*Το άρθρο δημοσιεύεται στο σημερινό φύλο της εφημερίδας ΤΑ ΝΕΑ