Βιβλιοκριτική στο “Στρατηγικό Βάθος” του Αχμέτ Νταβούτογλου

Βιβλιοκριτική στο “Στρατηγικό Βάθος” του Αχμέτ Νταβούτογλου (εκδ. Ποιότητα, 9η έκδοση)

Γράφει ο ιστορικός Παναγιώτης Γέροντας

Εδώ και πολλά χρόνια κυκλοφορεί ένα βιβλίο που επηρεάζει την ελληνική κοινή γνώμη βαθύτατα. Αυτό το βιβλίο δεν είναι άλλο από «Το Στρατηγικό Βάθος» του Αχμέτ Νταβούτογλου. Η επιρροή μάλιστα του βιβλίου είναι τέτοια που πολλοί Έλληνες, χωρίς να το έχουν διαβάσει, το θεωρούν ως ένα μεγάλο πόνημα γεωπολιτικής σκέψης, ενώ άρχισε να επικρατεί στην ελληνική κοινή γνώμη ότι στην απέναντι πλευρά του Αιγαίου κατοικούν… φωστήρες, οι οποίοι έχουν σχεδιάσει στην εντέλεια ένα παμπόνηρο σχέδιο για να γίνει η Τουρκία η ηγέτιδα δύναμη της περιοχής. Είναι προφανείς οι αρνητικές επιπτώσεις στον τομέα των ψυχολογικών επιχειρήσεων, όσο αφορά στην δική μας πλευρά. Αν θεωρούμε ότι οι αντίπαλοι μας έχουν κερδίσει στον τομέα του σχεδιασμού, τότε δεν υπάρχει λόγος για να πολεμήσουμε.

Η αλήθεια είναι ότι όταν πρωτοπήρα το βιβλίο με προβλημάτισε ιδιαίτερα η εισαγωγή του Νεοκλή Σαρρή. Όταν ένας επιστήμονας του βεληνεκούς του μάς εφιστά την προσοχή σε ένα τέτοιο βιβλίο, έχουμε κάθε λόγο να είμαστε πολύ προσεκτικοί στην ανάγνωσή του. Το βιβλίο ξεκινάει με τις παραμέτρους της ισχύος και του στρατηγικού σχεδιασμού. Όλο το πρώτο κεφάλαιο θα μπορούσε κάλλιστα να είναι σημειώσεις διεθνών σχέσεων πρωτοετών φοιτητών σε οικείες σχολές στα ελληνικά Πανεπιστήμια. Γνωρίζουμε ότι η γεωγραφία, η ιστορία, ο πληθυσμός και ο πολιτισμός είναι παράγοντες ισχύος, όπως άλλως τε η οικονομία, η τεχνολογία και η στρατηγική ικανότητα. Δεν λείπουν κάποιες εύστοχες κρίσεις όπως, για παράδειγμα, ότι η φθορά της εθνικής συνείδησης μπορεί να θέσει σε αμφισβήτηση την υπόσταση ενός έθνους ή για να εκθέσουμε μια άλλη, ότι η παρακμή της ελίτ ενός κράτους οδηγεί στην έλλειψη οράματος και τελικά ανεξάρτητης στρατηγικής. Ούτε αυτά όμως περιμέναμε τον κο Νταβούτογλου για να τα μάθουμε.

Στο δεύτερο κεφάλαιο ο συγγραφέας κάνει ουσιαστικά μία αναδρομή της πορείας της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας διαπιστώνοντας τις αδυναμίες της. Και πάλι όμως ο κος Νταβούτογλου δεν μάς λέει κάτι εντυπωσιακό. Η εξωτερική πολιτική όντως δεν πρέπει να αναλώνεται σε συναισθηματικές εξάρσεις ούτε να υπόκειται σε απρόσμενες αλλαγές, οι οποίες θίγουν την στρατηγική συνέχεια. Αξιοσημείωτη αναφορά στα πανεπιστήμια, τα οποία πρέπει να είναι και ερευνητικά κέντρα εξωτερικής πολιτικής και για αυτό άλλως τε πρέπει να χρηματοδοτούνται από το κράτος. Και εδώ δεν έχουμε κανένα λόγο να φέρουμε αντίρρηση. Η πιο ενδιαφέρουσα πτυχή του κεφαλαίου αυτού είναι αναμφίβολα η εξιστόρηση της μακραίωνης κατάρρευσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της εξάλειψης «της οθωμανικής κληρονομιάς» από τα Βαλκάνια. Εδώ αναφέρονται τα ισλαμικά τεμένη ως απομεινάρια της οθωμανικής κληρονομιάς. Ο θρησκευτικός πολιτισμός είναι κάτι πολύ σημαντικό αλλά όχι το μόνο. Ο συγγραφέας αντιμετωπίζει δύο λαούς της Βαλκανικής, τους Αλβανούς και τους Βοσνίους, ως χάρτινες καρικατούρες που στο παρελθόν τους έχουν μόνο Ισλάμ και παρόν και μέλλον ανύπαρκτο. Υπάρχουν όμως πολλές ιστορικές ιδιαιτερότητες που επιτάσσουν την αντιμετώπιση του κάθε λαού των Βαλκανίων ξεχωριστά. Και δεν είναι μόνο αυτές αλλά και οι σύγχρονες ιδιαιτερότητες. Για παράδειγμα πολλοί Αλβανοί έχουν μετοικήσει στην Ιταλία και στην Ελλάδα και αρκετοί εξ αυτών έχουν δημιουργήσει οικογένειες. Αυτό και μόνο δημιουργεί μία εξάρτηση, η οποία έχει οικονομική, πολιτική αλλά και βαθύτατη πολιτισμική πλευρά. Επιπρόσθετα οι ελίτ των κρατών αυτών διακρίνονται από ευμετάβλητη και τυχοδιωκτική συμπεριφορά με αποτέλεσμα να είναι σε κάποιον αναλυτή δύσκολο να προβλέψει την κάθε φορά αλλαγή των συσχετισμών συμφερόντων και δυνάμεων.

Κατόπιν ο Νταβούτογλου προχωρά στην ανάλυση της διεθνούς θέσης και της ιστορικής κληρονομιάς της Τουρκίας. Και πάλι εδώ πρώτη θέση έχει η ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στηλιτεύει εμμέσως την υποβάθμιση της ισλαμικής ταυτότητας και συνεχίζοντας στην πιο σύγχρονη εποχή αναφέρεται στην σοβιετική απειλή, στην ένταξη στο ΝΑΤΟ και στον ενδοσυμμαχικό ανταγωνισμό με την ανταγωνίστρια χώρα, Ελλάδα. Η μεταψυχροπολεμική περίοδος έδωσε το έναυσμα στο να μπορέσει η Τουρκία να ξεφύγει από αυτήν την παγίδευση. Και πάλι εδώ δεν χρειαζόμαστε τον κο Νταβούτογλου να μάς πληροφορήσει ότι το ψυχροπολεμικό διπολικό σύστημα ήταν πιο σταθερό – στατικό, ενώ το πολυπολικό είναι πιο δυναμικό δίνοντας την ευκαιρία σε πολλές χώρες να επαναπροσδιορίσουν την διεθνή τους θέση. Στην συνέχεια ο συγγραφέας για πολλές σελίδες χάνει κυριολεκτικά την ψυχραιμία του καθώς, ενώ περιγράφει τα πολιτικά ρεύματα στην Τουρκία (Νεοοθωμανισμός, ριζοσπαστικός Δυτικισμός, Τουρκισμός και Νεοεθνικισμός) δεν παραλείπει να εκθειάσει τον ισλαμικό πολιτισμό…

Η ανάλυση των γεωπολιτικών θεωριών που ακολουθεί και πάλι δεν μάς λέει κάτι καινούργιο. Αραδιάζονται οι θεωρίες του Ratzel, του Mackinder, του Haushofer και του Spykman. Σύμφωνα με τον συγγραφέα η Τουρκία καλείται να γεμίσει «γεωπολιτικά κενά» που δημιουργήθηκαν στην μεταψυχροπολεμική περίοδο. Η Τουρκία κατά τον συγγραφέα θα πρέπει να προωθήσει την επιρροή της σε μια μεγάλη γεωγραφική περιοχή που περιλαμβάνει τα Βαλκάνια, την Μέση Ανατολή, τον Εύξεινο Πόντο, την Αδριατική, την Βόρεια Αφρική, την Ευρώπη κ.λ.π. Στα Βαλκάνια μάλιστα ο Νταβούτογλου υποστηρίζει ότι η Τουρκία πρέπει να έχει νομικό δικαίωμα παρέμβασης στις μουσουλμανικές μειονότητες των Βαλκανίων. Και πάλι ο συγγραφέας διαπράττει ηθελημένα το ίδιο λάθος βλέποντας τις εθνότητες καθαρά θρησκευτικά. Η ανεπάρκεια μάλιστα αυτής της ανάλυσης γίνεται πασίδηλη, όταν ο συγγραφέας αναφέρει ότι στόχος της Τουρκίας είναι η εδαφική ακεραιότητα και η εσωτερική ασφάλεια «του κράτους της Μακεδονίας». Σε αυτό το τελευταίο θα διαφωνήσουν ασφαλώς οι Αλβανοί…

Ο Huntington στο βιβλίο του «Σύγκρουση Πολιτισμών» αναφέρει την Τουρκία ως μια διχασμένη πολιτισμικά χώρα και ο Νταβούτογλου εκτιμά ότι η χώρα του θα γίνει παράδειγμα αφομοίωσης ετερόκλητων στοιχείων. Η ίδια η πραγματικότητα όμως φαίνεται να τον διαψεύδει. Ο χάρτης των περιοχών που στήριξαν Ερντογάν κατά τις προηγούμενες εκλογικές αναμετρήσεις δείχνει έναν ανησυχητικό για την Τουρκία εδαφικό διαχωρισμό. Ο Νταβούτογλου δεν χάνει την ευκαιρία να τονίζει διαρκώς ότι η τουρκική εξωτερική πολιτική δεν πρέπει να περιορίζεται σε μία «χαμηλή απειλή» όπως η Ελλάδα αλλά να «διευρύνει τους ορίζοντες της». Και αυτό όμως είναι στην πραγματικότητα ένας… φιλολογισμός, διότι πολλές «χαμηλές απειλές» συνιστούν μια υψηλή. Χωρίς αμφιβολία μία από τις μεγαλύτερες κατακτήσεις της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής της μνημονιακής περιόδου είναι η σύγκλιση με την Αίγυπτο και το Ισραήλ, γεγονός που αλλάζει άρδην τα γεωπολιτικά δεδομένα. Στα ζητήματα του Αιγαίου, ο Νταβούτογλου προβάλλει τις πάγιες τουρκικές θέσεις, ενώ ένα ελαφρύ μειδίαμα προκαλείται στην ανάγνωση της θέσης του ότι η Τουρκία πρέπει να αποκτήσει εμπορικό στόλο για να εκμεταλλευθεί τα διεθνή ύδατα (του Αιγαίου). Η ανάλυση του Κυπριακού που ακολουθεί είναι ουσιαστικά ένα αναμάσημα των τουρκικών θέσεων. Η Μεγαλόνησος είναι μια πλωτή βάση, το κλειδί για να μην περικυκλωθεί η Τουρκία.

Στις πολλές σελίδες του βιβλίου (839) ο συγγραφέας μας παρουσιάζει εν πολλοίς ένα ευχολόγιο για την Τουρκία και αυτό είναι το μεγάλο μειονέκτημα. Δεν μας λέει κάτι καινούργιο. Οι τουρκικές θέσεις είναι γνωστές. Η λύση στον τουρκικό επεκτατισμό δεν είναι απλά η μετατόπιση προς έναν Νεοοθωμανισμό. Ακόμη και μέσα στο Ισλάμ υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις, οι οποίες θα καταστούν σημαντικά εμπόδια στην τουρκική διείσδυση. Επιπρόσθετα υπάρχουν και άλλες χώρες που επιδιώκουν να έχουν ηγεμονική θέση εκεί όπως η Αίγυπτος και η Σαουδική Αραβία. Στα Βαλκάνια πάλι τα έθνη έχουν βαθειά ιστορική υπόσταση αποτελούμενη από πολλά υποστρώματα παραδόσεων. Επίσης στα Βαλκάνια υπάρχει μια σύγχρονη δυναμική κατάσταση, την οποία κανείς μελετητής δεν πρέπει να την θεωρεί ασήμαντη.

Ο πληθυσμός, το έδαφος και η θέση αποτελούν παράγοντες ισχύος αλλά παράλληλα ο εσωτερικός διχασμός, η ύπαρξη μειονοτήτων, η στρατηγική περικύκλωση και οι εφήμερες επισφαλείς συμμαχίες αποτελούν παράγοντες αδυναμίας. Στην σκακιέρα της περιοχής δεν παίζει η Τουρκία μόνη αλλά παίζουν και οι άλλοι παίκτες. Η προφύλαξη του «Μεγάλου Ασθενή» έχει ένα συγκεκριμένο όριο, την ανακάλυψη μιας νέας στρατηγικής αναδιάταξης των συμφερόντων, η οποία δεν θα λαμβάνει υπόψη την Τουρκία. Θυμίζεται ότι και η Οθωμανική Αυτοκρατορία έπαιξε κατά κόρον το χαρτί της χρησιμοποίησης των Μ. Δυνάμεων και των αντικρουόμενων συμφερόντων για να κρατηθεί όσο μπορούσε ζωντανή.

Σε ένα μόνο θα συμφωνήσω με τον Νταβούτογλου. Η εξωτερική πολιτική πρέπει να έχει όραμα, ένα όραμα που θα πηγάζει από μια σωστά εδραιωμένη και στοιχειοθετημένη πολιτισμική ταυτότητα.