Στρατηγική σκέψη και διαχείριση κρίσεων (μέρος Α’)
Γράφει ο Δρ. Δημήτρης Ε. Γκίκας*
Η αντιμετώπιση και η διαχείριση κρίσεων, όπως αυτή του κορωνοϊού, είναι ένα πολυσύνθετο και δύσκολο πρόβλημα. Αυτό οφείλεται στο ότι κάθε κρίση δεν συνιστά ένα μεμονωμένο επεισόδιο, αλλά αποτελεί ένα πολυεπίπεδο και πολυδιάστατο γεγονός που διατρέχει το σύνολο σχεδόν της καθημερινής ανθρώπινης δραστηριότητας. Η διαχείριση, λοιπόν των κρίσεων αυτών απαιτεί αντίστοιχα πολυεπίπεδη σκέψη, ανάλυση και αξιολόγηση των συνθηκών, σωστή λήψη αποφάσεων. Ως εκ τούτου, η επίλυση τέτοιων κρίσεων στηρίζεται σε ευρύ πεδίο δεξιοτήτων και ηγετική συμπεριφορά, απαιτεί, δηλαδή Στρατηγική σκέψη.
Η περίπτωση της κρίσης του κορωνοϊού αποτελεί από τις πιο πολυσύνθετες μορφές κρίσεων που μπορεί να αντιμετωπίσει μια ανθρώπινη κοινωνία, καθώς, ακόμα κι όταν ορίζεται ως κρίση με αυστηρά ιατρικούς όρους, οι συνέπειες και η διαχείρισή της είναι αποτέλεσμα πολλαπλών παραγόντων και δεξιοτήτων που ξεπερνούν το πεδίο της ιατρικής επιστήμης.
Από τη στιγμή που μια τέτοια κρίση ξεσπά σε μια πολιτική κοινωνία, είτε τοπικά, είτε σε παγκόσμιο επίπεδο, είναι εμφανής η ιδιαίτερη φύση της κρίσης. Παρά την εξέλιξη της επιστήμης, η ιατρική αντιμετώπιση του προβλήματος σπάνια είναι άμεση. Αυτό σημαίνει ότι προηγούνται μορφές διαχείρισης και αποφάσεων που δεν εμπίπτουν στο επιστημονικό πεδίο της ιατρικής, ούτε εξαρτώνται απόλυτα από αυτό. Ως εκ τούτου, η διαχείριση τέτοιων κρίσεων απαιτεί, εκτός από γνώσεις σε συγκεκριμένο επιστημονικό πεδίο, δεξιότητες διαχείρισης κρίσεων, προερχόμενες από την ικανότητα ανάπτυξης Στρατηγικής σκέψης.
Η αντιμετώπιση των συνθηκών «πολιορκίας» απέναντι στον κορωνοϊό
Η κρίση του κορωνοϊού επέφερε μια πρωτοφανή απόφαση εγκλεισμού (καραντίνα) των πολιτών στις οικίες τους σε παγκόσμιο επίπεδο. Πρόκειται για μια απόφαση, η οποία προσομοιάζει με συνθήκες πολιορκίας σε περιόδους πολέμων.
Μελετώντας ιστορικά παραδείγματα σε επίπεδο Στρατηγικής σκέψης και Φιλοσοφίας της Ηγεσίας, είμαστε σε θέση να διαμορφώσουμε ένα πεδίο δράσης και να αναπτύξουμε τρόπους διαχείρισης της κρίσεως, με δεδομένες της συνθήκες «πολιορκίας» του συνόλου σχεδόν των ανθρώπων επί καθημερινής βάσεως και, μάλιστα, σε μια ιστορική περίοδο όπου σε μεγάλο ποσοστό στις Δυτικές κοινωνίες τέτοιες συνθήκες είναι παντελώς άγνωστες.
Α. Ηγέτης – εμψυχωτής: Ο Πατριάρχης Σέργιος και η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους Πέρσες και τους Αβάρους
Σε μια εποχή καμπής για το μέλλον της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, οι Πέρσες, οι Άβαροι και οι σύμμαχοί τους πολιόρκησαν, το 626 μ.Χ. την Κωνσταντινούπολη. Μια πιθανή επιτυχία της πολιορκίας θα επέφερε τη σίγουρη πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και την ταχεία εξαφάνιση τόσο του χριστιανικού στοιχείου στην περιοχή, όσο και της δυτικής πολιτισμικής ταυτότητας, όπως αυτή είχε πλέον αρχίσει να διαμορφώνεται τα τελευταία 500 χρόνια.
Προς τα τέλη Ιουνίου, ξεκίνησε μια συντονισμένη επίθεση κατά των τειχών της Πόλης, η άμυνα της οποίας βρισκόταν υπό την ηγεσία του ίδιου του Πατριάρχη Σέργιου.
Ο Πατριάρχης Σέργιος ήταν ένας ιδιαίτερα ικανός ηγέτης, με εξαιρετική στρατηγική σκέψη. Ο Σέργιος αντιλήφθηκε ότι το πρώτο που βάλλεται εντός μιας πολιορκίας είναι το ηθικό, καθώς οι άνθρωποι, σ’ αυτές τις συνθήκες, αισθάνονται ευάλωτοι ψυχολογικά και η αντιμετώπιση των κινδύνων υπό τέτοιο ψυχολογικό φορτίο καταλήγει ιδιαίτερα δυσχερές έργο.
Θα νικήσει αυτός που τα στελέχη του διακατέχονται από το ίδιο πνεύμα σε όλα τα επίπεδα στελέχωσης (Σουν Τσου)
Το πρώτο που έλαβε υπόψη του ο Σέργιος ήταν ο παράγων «Άνθρωπος». Ήταν πρωταρχικής σημασίας να αξιοποιήσει τόσο τη θέση του, όσο και την επιρροή του απέναντι στα στελέχη και τον πληθυσμό που υπερασπιζόταν την Πόλη, έτσι ώστε όλοι να διακατέχονται από το ίδιο πνεύμα, την ίδια φιλοσοφία και αρχές, την ίδια πίστη. Προέβη, λοιπόν σε εμψυχωτικές κινήσεις που θα αναπτέρωναν το ηθικό των πολιορκημένων, διενεργώντας σε καθημερινή βάση λιτανείες και πομπές, κραυγάζοντας και δίνοντας θάρρος ο ίδιος στους αμυνόμενους και στους υπερασπιστές των τειχών.
Οι αξίες σου γίνονται το πεπρωμένο σου (Μαχάτμα Γκάντι)
Το δεύτερο που έλαβε υπόψη του ο Σέργιος ήταν η φιλοσοφία και οι αρχές που χαρακτήριζαν την κοινωνίας της Κωνσταντινούπολης εκείνης της εποχής. Οι καθημερινές λιτανείς και πομπές περιείχαν πάντα μια εικόνα της Παναγίας, την οποία περιέφερε συνέχεια κοντά στα τείχη και δίνοντας την αίσθηση ότι η Πόλη βρισκόταν υπό θεϊκή προστασία και πως η νίκη ήταν το πεπρωμένο της πίστης τους, αφού οι Πέρσες και οι Άβαροι ήσαν ειδωλολάτρες και, άρα, το πεπρωμένο τους ήταν να χάσουν.
Συμπέρασμα: Η ψυχολογική εμψύχωση συνιστά σημαίνοντα παράγοντα αντιμετώπισης κρίσεων που συνοδεύονται από εγκλεισμό των ανθρώπων που την αντιμετωπίζουν. Αν χαθεί η μάχη του ηθικού, αν οι ηγέτες δεν αντιληφθούν ποια στοιχεία των ανθρώπων, επί των οποίων ηγούνται, αποτελούν ιδιαίτερα σημαντικά για την ψυχοσύνθεσή τους, καθώς ορίζουν τη φιλοσοφία και τις αρχές τους, η ήττα είναι αναπόφευκτη.
Β. Η πολιορκία του Λένινγκραντ: το πνεύμα νικά τον φόβο
Η πολιορκία του Λένινγκραντ (σημερινή Αγία Πετρούπολη) ή «Πολιορκία των 900 ημερών» υπήρξε μια από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις πολιορκίας της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας. Κράτησε από τον Σεπτέμβριο του 1941 έως και τον Ιανουάριο του 1944 και αποτέλεσε τμήμα της στρατιωτικής ιστορίας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (Ανατολικό Μέτωπο). Μια πτώση της πόλης του Λένινγκραντ θα σήμαινε πιθανή πτώση του Ανατολικού Μετώπου, η οποία θα άλλαζε τον ρου της ιστορίας όπως τη γνωρίζουμε σήμερα.
Η μακρόχρονη πολιορκία και νίκη των Ρώσων δεν θα είχε επιτευχθεί, αν το ηθικό των κατοίκων δεν είχε κρατηθεί ακμαίο, παρά τις κακουχίες, την πείνα και το σφοδρό κρύο. Πώς; Με την αίσθηση ότι η ζωή μπορούσε να συνεχιστεί, παρά τον κίνδυνο που βρισκόταν σε απόσταση αναπνοής.
«ἄνδρες γὰρ πόλις, καὶ οὐ τείχη οὐδὲ νῆες ἀνδρῶν κεναί» (Θουκυδίδης)
Οι ηγέτες της πόλης φρόντισαν να διατηρήσουν αυτή την αίσθηση, αξιοποιώντας την αρχή του «Ηθικού Νόμου» της Στρατηγικής Σκέψης και επιτρέποντας σε σχολεία και πανεπιστήμια να συνεχίσουν να λειτουργούν. Επρόκειτο για μια ιδιαίτερη απόφαση, καθώς τα παιδιά και οι νέοι, το μέλλον της πόλης και του λαού τους, έπρεπε να μην αισθανθούν αποκομμένα απ’ ότι συνέβαινε. Για τους πολίτες και τα παιδιά, αυτοί οι ίδιοι αποτελούσαν την ουσία της πόλης τους, της πατρίδας τους. Έτσι, συνέχισαν να λειτουργούν όπως και πριν, ακόμα και κάτω από τις πιο αντίξοες συνθήκες διαβίωσης.
«Οι πνευματικές και ηθικές δεξιότητες της ηγεσίας αποτελούν πρότυπο ζωής» (Καρλ Φον Κλαούζεβιτς)
Ένα εξαιρετικά ασυνήθιστο, αλλά πολύ σημαντικό γεγονός στη διάρκεια της πολιορκίας του Λένινγκραντ έδειξε πόση επιρροή διαθέτει η πνευματική ηγεσία στην επιτυχημένη διαχείριση μιας κρίσης, διατηρώντας μάλιστα και υψηλό το ηθικό των υπολοίπων ανθρώπων. Επρόκειτο για άλλο ένα γεγονός αξιοποίησης της αρχής του «Ηθικού νόμου» που αποδείχθηκε ιδιαίτερα κρίσιμο στοιχείο για την επιτυχή ευόδωση της μακραίωνης πολιορκίας.
Στη διάρκεια, λοιπόν της πολιορκίας έλαβε χώρα μια επιχείρηση με την κωδική ονομασία «Μπουρίνι». Στόχος της, η διεξαγωγή μιας… μουσικής συναυλίας! Αφετηρία του γεγονότος υπήρξε η σύνθεση μιας μουσικής συμφωνίας από τον γνωστό συνθέτη Ντιμίτρι Σοστακόβιτς προς τιμήν της ηρωικής αντίστασης των κατοίκων του Λένινγκραντ. Ένα αεροσκάφος έσπασε τον γερμανικό αποκλεισμό και πέταξε τις παρτιτούρες μέσα σε ένα σακίδιο, ενώ επαγγελματίες μουσικοί ανακλήθηκαν από τα χαρακώματα και σχημάτισαν συμφωνική ορχήστρα για την εκτέλεσή της. Η παράσταση τελικά δόθηκε στις 9 Αυγούστου και μεταδόθηκε με μεγάφωνα σε όλη την πόλη, αφού προηγουμένως τρεις χιλιάδες οβίδες εκτοξεύθηκαν κατά θέσεων του γερμανικού πυροβολικού, ώστε να εξασφαλισθεί η σιγή του κατά τη διεξαγωγή της!
Συμπέρασμα: η διατήρηση του ηθικού των κατοίκων, κατά τη διάρκεια κρίσεων που περιλαμβάνουν εγκλεισμό, αποτελεί στρατηγικό στοιχείο επίτευξης της νίκης. Η συνέχιση της πνευματικής ζωής συμβάλλει στη διατήρηση ακμαίου ηθικού και δημιουργεί συνθήκες επιτυχούς διαχείρισης της κρίσης στο σύνολό της.
Επίλογος
Οι άνθρωποι που κατέχουν τη δεξιότητα της Στρατηγικής σκέψης διαμορφώνουν οι ίδιοι το μέλλον τους. Δεν περιμένουν παθητικά να το διαμορφώσουν οι άλλοι γι’ αυτούς, δεν ελπίζουν σε ευνοϊκές περιστάσεις, δεν πιστεύουν απλά στην τύχη, δεν μοιρολατρούν. Αξιολογούν τις περιστάσεις, εκμεταλλεύονται τη γενικότερη φιλοσοφία και τις αρχές των κοινωνιών που διοικούν, για να αντιμετωπίσουν και να διαχειριστούν κρίσεις.
Κανείς δεν μπορεί να ελέγξει όλα όσα του συμβαίνουν. Μπορεί, όμως να ελέγξει πώς θα πράξει απέναντι σε όσα του συμβαίνουν.
*Φιλόλογος, Μ.Α.,
Διδάκτωρ Πολιτικής Φιλοσοφίας & Φιλοσοφίας της Τέχνης
Ακαδημαϊκός Διευθυντής στο “Ελληνικό Ίδρυμα Γνώσης και Πολιτισμού”
Σύμβουλος 1ης Κοινότητας Δήμου Καλλιθέας