Προφητείες, συνωμοσίες και fake news
Γράφει ο δρ Δημήτρης Γκίκας
Σ’ όλη την ιστορία των ιδεών, οι σκεπτόμενοι άνθρωποι, άσχετα με το πεδίο εξειδίκευσής τους, έχουν αντίληψη των θεμελιωδών προβληματισμών που απασχολούν και θα απασχολούν τον άνθρωπο: χειραγώγηση σκέψης, έλεγχος των μαζών, αλαζονεία εξουσίας, το πρόβλημα της γνώσης κ.ο.κ.
Κάθε θρησκευτικό, φιλοσοφικό, επιστημονικό ή και λογοτεχνικό κείμενο περιέχει ψήγματα αυτών των προβληματισμών. Άλλοτε κρυφά, μέσω μύθων και αλληγορικών ιστοριών, άλλοτε με τη μορφή «θεόπνευστων» θρησκευτικών κειμένων, άλλοτε εμφανώς με τη μορφή επιστημονικών θεωριών ή φιλοσοφικών αναζητήσεων, ακόμα και με τη μορφή λογοτεχνικών δημιουργιών.
Ας πάρουμε ένα γνωστό κείμενο από τη θρησκεία. Είναι δεδομένο πως οτιδήποτε γράφεται στην περίφημη Αποκάλυψη του Ιωάννη σχετίζεται με την εποχή, την οποία γράφτηκε. Αφήνοντας το ζήτημα αν το κείμενο είναι θεόπνευστο ή όχι (είναι θέμα πίστης, όχι επιστήμης αυτό), οι περισσότεροι που έχουμε σπουδάσει Θεολογία θεωρούμε επίσης ως δεδομένο ότι πολλά απ’ όσα αναφέρονται στο κείμενο (περί του διαβόητου «χαράγματος», ας πούμε) συνιστούν διαχρονικοί προβληματισμοί. Για παράδειγμα, ο τρόπος άσκησης της εξουσίας κατά τη ρωμαϊκή περίοδο δεν διαφέρει και πολύ από τον τρόπο που ασκείται η εξουσία σήμερα, καθώς συνιστά διαχρονικό κέλευσμα η προσπάθεια ελέγχου των λαών με ποικίλους τρόπους. Το ίδιο αποτελεί και η θέση ότι πολλές φορές η πολιτική εξουσία αισθάνεται να απειλείται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, γι’ αυτό και καταφεύγει σε ποικίλες διώξεις των θρησκευτικών ιδεών, άλλοτε ξεκάθαρα, άλλοτε λιγότερο φανερά.
Δεν χρειάζεται, λοιπόν να θεωρήσουμε προφητικά – ούτε καν να τα λάβουμε κατά κυριολεξία – τα λεγόμενα της Αποκάλυψης, όπως θα ήταν εξίσου άστοχο να τα θεωρήσουμε ως προϊόν μονάχα μιας φαντασίας και να τα αποκαλέσουμε fake ή οπισθοδρομικά ή σκοταδιστικά κλπ. Όπως δεν χρειάζεται να θεωρήσουμε προφητικό τον Πλάτωνα και τη γνωστή αλληγορία του σπηλαίου, όπου οι δεσμώτες σήμερα ερμηνεύονται ως αρχετυπική απεικόνιση των άβουλων ανθρώπων που χειραγωγούνται εύκολα. Μάλιστα, πολλοί τον αποκαλούν «προφήτη της φιλοσοφίας», διότι «προείδε» τον σύγχρονο τύπου ανθρώπου/παθητικού θεατή που αποκτά γνώση μονάχα απ’ ότι προβάλλεται σε μια οθόνη. Ούτε βέβαια είναι κυριολεκτικά προφητικό το μυθιστόρημα «1984» του Τζώρτζ Όργουελ, όπου περιγράφεται μια κοινωνία που παρακολουθείται, ελέγχεται και χειραγωγείται μέσω της τεχνολογίας. Όλα τα παραπάνω είναι απλώς ευφυείς διαπιστώσεις και εξίσου ιδιοφυείς διατυπώσεις των θεμελιωδών προβληματισμών που απασχολούν και θα απασχολούν την ανθρωπότητα ες αεί.
Άλλο είναι να εκλαμβάνεις, λοιπόν ένα θρησκευτικό κείμενο ως «παιδί» μιας ιστορικής εποχής (αυτό που αποκαλούμε «ιστορικοκριτική μέθοδος πρόσληψης της θρησκείας»), άλλο να το ερμηνεύεις με μια άκυρη ψευδοεπιστημονική ματιά ή να εγκαλείς την πίστη κάποιων ανθρώπων σ’ αυτό, επειδή βλέπουν ομοιότητες με το σήμερα.
Κάθε κείμενο που προέρχεται από ανθρώπους του πνεύματος (όχι μόνο της θρησκείας) καλό είναι να μελετάται στη βάση όχι κάποιων πεποιθήσεων, αλλά των θεμελιωδών προβληματισμών που θέτει. Κι εκεί δεν υπάρχουν fake news, παρά μόνο ερμηνείες.
Ο Θουκυδίδης έγραψε κάποτε ότι η φύση των ανθρώπων δεν αλλάζει και σ’ αυτή τη βάση θεώρησε την ιστορική του συγγραφή «κτήμα ες αιεί». Όχι διότι πίστευε ότι η ιστορία πραγματικά επαναλαμβάνεται αδιαφοροποίητα, αλλά διότι η ανθρώπινη δραστηριότητα σε όλα τα πολιτιστικά πεδία (πόλεμος, πολιτική, επιστημονική σκέψη, θρησκεία) παραμένει κατά βάση ίδια. Άρα, παρόμοιες συνθήκες εδράζονται σε παρόμοια αίτια και προκαλούν παρόμοια αποτελέσματα.
* Ο Δρ Δημήτρης Γκίκας έχει σπουδές σε Θεολογία, Φιλολογία, Φιλοσοφία και Ιστορία. Αναγορεύτηκε Διδάκτωρ Πολιτικής Φιλοσοφίας από το Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Έχει διδάξει σεόλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης του ιδιωτικού τομέα (Δευτεροβάθμια, Μεταδευτεροβάθμια και Τριτοβάθμια). Ειδικεύεται στην Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, τη Φιλοσοφία, τη Θρησκειολογία, την Ιστορία και τις Πολιτικές επιστήμες. Αρθρογραφεί σε πολλά ελληνικά και διεθνή περιοδικά και εφημερίδες. Είναι μέλος της διεθνούς εκπαιδευτικής πλατφόρμας 100mentors. Έχει δημοσιεύσει βιβλία και έρευνες κι έχει διοργανώσει/συμμετάσχει σε Ημερίδες, Συνέδρια και Σεμινάρια τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό. Είναι μέλος και Επιστημονικός/Ακαδημαϊκός Σύμβουλος σε Λογοτεχνικές και επιστημονικές εταιρείες, Συλλόγους και Ιδρύματα. Είναι εκλεγμένος Σύμβουλος της 1ης Κοινότητας του Δήμου Καλλιθέας.