Η έννοια του μοντέρνου και της νεωτερικότητας στη δυτική σκέψη

Γράφει ο Παναγιώτης Γέροντας
Ιστορικός

Βασικό γνώρισμα της ιστορικής επιστήμης είναι η περιοδολόγηση. Αρχαίο, μεσαιωνικό, νεώτερο και σύγχρονο παρελθόν. Είναι άραγε θεμιτό ο ιστορικός να θέτει τομές σε κοινωνίες που δεν αισθάνονταν οι ίδιες την έλευση και την άνοδο του νέου; Οι ίδιες όμως οι κοινωνίες το αισθάνονταν όντως: η πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οι χρόνοι του Καρλομάγνου, οι Σταυροφορίες, η Αναγέννηση κ.α. άφησαν το στίγμα τους στους κοινούς ανθρώπους που τα έζησαν.

Όλα έχουν να κάνουν με την αντιπαράθεση αρχαίου/ νέου. Το νέο είναι μάλιστα αυτό που κάνει παιχνίδι και καθορίζει το αρχαίο. Ο άνθρωπος του Μεσαίωνα μιλά για “αρχαίον όφιν” τονίζοντας την αρχαιότητα του Κακού, αλλά και για “αρχαία Μητέρα” εννοώντας την Μητέρα Φύση – Γη. Από κοντά η λέξη “καινός”, με την έννοια του ολοκληρωτικά καινούργιου, του μη έχοντα παρελθόν. Η Καινή Διαθήκη, η νέα συμφωνία με τον Θεό, είναι ανώτερη της Παλαιάς καθ’ ότι η Αγάπη αντικατέστησε την Δικαιοσύνη. Από την άλλη όμως, η χρήση της λέξης novus δεν είναι και τόσο αθώα στον Μεσαίωνα. Στον υπερθετικό βαθμό novitissimus θα σημαίνει όχι μόνο το νεώτατο, το επίκαιρο αλλά και την εποχή της Συντέλειας του Κόσμου. Στην ρωμαϊκή αρχαιότητα άλλως τε homo novus, σήμαινε τον “άρτι ποιηθέντα” πολίτη, τον άνθρωπο χωρίς παρελθόν πριν την “τελετουργική πράξη”, τον χωρίς ευγενική καταγωγή και τον νεόπλουτο.

Στην “Καρολίγγεια Αναγέννηση” έχουμε γραπτώς για πρώτη φορά την λέξη modernus. Οι λόγιοι του 5ου και 6ου αιώνα έβλεπαν τους εαυτούς τους ως “νεώτερους” και μοντέρνους. Ας συγκρατήσουμε την σκέψη μας όμως. Στην εποχή του Καρλομάγνου μόνο μια αυλικά επιχορηγούμενη αριστοκρατία είχε το προνόμιο της Παιδείας. Κανείς άλλος δεν είχε λόγο να θεωρήσει ότι ζει κάτι νεο. Στην Αναγέννηση γίνεται κάτι ρηξικέλευθο. Η νεωτερικοτητα γεννιέται μέσα από την ανακάλυψη της Αρχαιότητας. Ανάμεσα στην Αρχαιότητα (Αntiquità) και τους νέους χρόνους της Αναγέννησης (Rinascimento) παρεμβάλλονται οι σκοτεινοί χρόνοι (tenebri anni). Ο Πετράρχης θα αναφωνήσει “τί είναι οι τέχνες πέρα από ένα εγκώμιο στην αρχαία Ρώμη;”

ο Μαρί Ζαν Αντουάν Νικολά ντε Καριτά, μαρκήσιος ντε Κοντορσέ (Marie-Jean-Antoine-Nicolas Caritat, Marquis de Condorcet).

Στον ουμανισμό του 17ου αιώνα θα υπάρξει η αντίδραση προς στους Αρχαίους. Οι νεώτεροι είναι καλύτεροι γιατί έχουν το προνόμιο της συσσωρευμένης γνώσης των αιώνων, υποστηρίζουν. Χρειάστηκε όμως η Γαλλική Επανάσταση το 1789 για να εμπεδωθεί το αίσθημα της ευθείας διάστασης της Προόδου. Ο Marie-Jean-Nicolas Caritat, μαρκήσιος de Condorcet (Κοντορσέ), ένθερμος υποστηρικτής της Επανάστασης, με το “Σχεδίασμα για έναν ιστορικό πίνακα των προόδων του ανθρώπινου πνεύματος”, υποστηρίζει τη βασική φιλοσοφική πίστη του στην εξελικτική πορεία του ανθρώπινου γένους. Συνδέονται άμεσα οι επιστημονικές εξελίξεις με την ηθική πρόοδο και την επιδίωξη της ισότητας ανάμεσα στα έθνη και ανάμεσα στους ανθρώπους. Στην πολιτική του διάσταση ο Ιστορικός πίνακας είναι ένα μαχητικό κείμενο, που εγγράφεται στη συνέχεια του Διαφωτισμού όσον αφορά τη θεμελιώδη σημασία που αποδίδεται στον ορθό λόγο απέναντι στη θρησκόληπτη δεισιδαιμονία.

Από τότε, οι Νεώτεροι θα διαφοροποιούν τον εαυτό τους από τους Παλαιούς. Μέχρι τις οικονομικές κρίσεις του τέλους του 19ου αιώνα και τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο αστικός παράδεισος θα σκάσει και στην συνέχεια ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος θα σοκάρει με τις φριχτές σκηνές των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Οι Κομμουνιστές θα θεωρήσουν τον Φασισμό και τον Ναζισμό ως τους επιθανάτιους ρόγχους του αστικού καπιταλισμού. Στην μεταπολεμική εποχή η οικονομική ανάπτυξη θα δημιουργήσει μια νέα ευφορία. Ο κόσμος θα έβαζε ως στόχο ποτέ να μην υπάρξει ξανά γενικευμένος πόλεμος. Αυτό ήταν το καινούργιο Νέο απέναντι στο Παλαιό…