ΑΟΖ – Τουρκία – Χάγη : Μία δύσκολη εξίσωση

Γράφει ο Γεώργιος Αθανασίου

Φοιτητής στη Νομική Σχολή του ΑΠΘ 

Η τουρκική προκλητική και συχνά παραβατική συμπεριφορά αποτελεί τον βασικό πονοκέφαλο των ελληνικών κυβερνήσεων από την λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και εξής. Τα Σεπτεμβριανά του 1955, το κυπριακό ζήτημα και η ανώμαλη εξέλιξη του έως και σήμερα, η κρίση των Ιμίων το 1996 και προσφάτως οι έρευνες υδρογονανθράκων στην ελληνική υφαλοκρηπίδα αποτελούν ενδεικτικά της διαχρονικής αντίληψης της Τουρκικής Δημοκρατίας σχετικά με τον σεβασμό του Διεθνούς Δικαίου και των αρχών της καλής γειτονίας μεταξύ όμορων κρατών. Σπάνιες είναι οι περίοδοι στο διάστημα των τελευταίων 70 ετών κατά τις οποίες υπήρξαν σημάδια ομαλοποίησης των σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών. Στο πλαίσιο αυτό, άξια αναφοράς αποτελεί η υπογραφή του μνημονίου Παπούλια – Γιλμάζ στα τέλη της δεκαετίας του 1990, εκ των υπουργών εξωτερικών των δύο χωρών, το οποίο προέβλεπε μεταξύ άλλων και την εφαρμογή Μέτρων Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης (Μ.Ο.Ε.), χωρίς, ωστόσο, την πιστή τήρηση τους από την τούρκικη πλευρά.

     Στη σύγχρονη μας εποχή, από την ανεπιτυχή απόπειρα πραξικοπήματος το 2016 κατά του προέδρου Ερντογάν και έκτοτε, διαπιστώνεται μια προοδευτική κλιμάκωση της τούρκικης επιθετικότητας τόσο στο Αιγαίο όσο και στην Ανατολική Μεσόγειο. Οι τουρκικές θέσεις, στις οποίες η δραστηριοποίηση της Τουρκίας θεμελιώνεται, κινούνται κατ’ αρχήν σε δύο συν έναν άξονες : αφενός, στην αμφισβήτηση του εδαφικού καθεστώτος ορισμένων νησιών και βραχονησίδων του ανατολικού Αιγαίου, αφετέρου στην θεώρηση πως τα νησιά δεν δικαιούνται υφαλοκρηπίδας¹ και Α.Ο.Ζ². Ακόμη, παρακείμενο επιχείρημα της πρώτης άποψης είναι πως η Ελλάδα έχει μεταφέρει τακτικό στρατό και έχει δημιουργήσει αμυντικά οχυρωματικά έργα σε νησιά του ανατολικού Αιγαίου τα οποία, σύμφωνα με την Συνθήκη της Λοζάνης, βρίσκονται σε καθεστώς αποστρατικοποίησης.

     Προτού προχωρήσουμε ας εξετάσουμε συνοπτικά τους τρεις αυτούς ισχυρισμούς. Όσον αφορά το εδαφικό καθεστώς των νησιών, το άρθρο 16 της Συνθήκης της Λοζάνης ορίζει ρητώς πως, εκτός των νήσων Ίμβρος και Τένεδος, η Τουρκία παραιτείται από παντός τίτλου και δικαιώματος επί των νήσων, εκτός των δύο προαναφερθέντων. Ακόμη, το άρθρο 15 της ίδιας συνθήκης προβλέπει την κυριαρχία των Ιταλών επί του συμπλέγματος των Δωδεκανήσων, τα οποία το 1946 παραχωρήθηκαν στην Ελλάδα. Επομένως, είναι μάλλον άστοχο να συζητούμε περί νήσων αμφισβητούμενου καθεστώτος, καθώς η σύμβαση της Λοζάνης είναι ρητή και ξεκάθαρη.

   Αντίθετα προς την πρώτη θέση της τούρκικης εξωτερικής πολιτικής, το ζήτημα της δυνατότητας των νησιών να έχουν υφαλοκρηπίδα και Α.Ο.Ζ. επιδέχεται συζήτηση. Αυτό συμβαίνει διότι, ναι μεν η Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας (Σ.Δ.Θ.), που υπεγράφη το 1982, προβλέπει ρητώς το εν λόγω δικαίωμα σε κάθε κατοικήσιμο νησί, ωστόσο, η Τουρκία, σε αντίθεση με την Ελλάδα, δεν την έχει υπογράψει. Αυτό δίνει την δυνατότητα στην γείτονα να υποστηρίζει πως ως ‘επίμονος αντιρρησίας’ δεν δεσμεύεται από τον εν λόγω κανόνα του Διεθνούς Δικαίου. Στο πλαίσιο αυτό, προχώρησε και η υπογραφή της, κατά το ελληνικό υπουργείο εξωτερικών, άκυρης Τούρκο-λυβικής συμφωνίας οριοθέτησης Α.Ο.Ζ., που επικαλύπτει τμήμα της ελληνικής υφαλοκρηπίδας. Το αντεπιχείρημα εν προκειμένω της ελληνικής πλευράς είναι ότι, λόγω της οικουμενικής και ομοιόμορφης πρακτικής των κρατών εν σχέση προς τον κανόνα αυτόν, η Τουρκική Δημοκρατία δεσμεύεται, καθώς πλέον ο κανόνας αυτός αποτελεί και τμήμα του Διεθνούς Εθιμικού Δικαίου, και, ως εκ τούτου, τα ελληνικά νησιά δικαιούνται σε κάθε περίπτωση υφαλοκρηπίδας και κατ’ επέκταση Α.Ο.Ζ.

Όσον αφορά τέλος το ζήτημα της αποστρατικοποίησης νησιών, πράγματι η συνθήκη της Λοζάνης προβλέπει αυτό το καθεστώς για ορισμένα νησιά. Ωστόσο, η Ελληνική Δημοκρατία επικαλείται το δικαίωμα της στην νόμιμη άμυνα με βάση το άρθρο 2 παρ. 4 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών καθώς η Τουρκία έχει δημιουργήσει εκστρατευτικό επί της ουσίας σώμα με έδρα την Σμύρνη υπό την ονομασία ‘Στρατιά Αιγαίου’.

     Λαμβάνοντας, τα δεδομένα αυτά υπόψιν γεννάται εύλογα η απορία, για ποιόν λόγο η Ελλάδα δεν προσφεύγει σε κάποιο διεθνές δικαιοδοτικό όργανο (π.χ. στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης) κατά των παράνομων ενεργειών της Τουρκίας. Η απάντηση είναι πως όλα τα διεθνή όργανα απονομής δικαιοσύνης ερείδονται στην αρχή της δοτής αρμοδιότητας, δηλαδή για να αχθεί οποιαδήποτε υπόθεση ενώπιον τους απαραίτητη είναι η προηγούμενη συμφωνία των διαφωνούντων κρατών. Δεδομένης λοιπόν της νομικής βάσης της επιχειρηματολογίας της γείτονος, είναι εξαιρετικά απίθανο να συμφωνήσει η Τουρκία για παραπομπή των διμερών ζητημάτων (εκτός των ζητημάτων που άπτονται της εθνικής κυριαρχίας, τα οποία ούτως ή άλλως έχει εξαιρέσει η Ελλάδα από την δικαιοδοσία του Δ.Δ.Χ.) και ως εκ τούτου διατυμπανίζει σε όλους τους τόνους πως επιθυμεί πολιτική λύση των ελληνοτουρκικών διαφορών. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί πως το ελληνικό κράτος αναγνωρίζει μόνο μία διαφορά μεταξύ των δύο χωρών : την οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας και Α.Ο.Ζ. Αντίθετα, η Τουρκία, επιθυμεί να συμπεριληφθούν στις διαπραγματεύσεις τόσο το ζήτημα αποστρατικοποίησης ορισμένων νήσων όσο και το ζήτημα της κυριαρχίας επί νησίδων και βραχονησίδων, θέσεις που παγίως απορρίπτει η ελληνική πλευρά υποστηρίζοντας ότι δεν υφίστανται τέτοια ζητήματα.

     Τέλος, δε θα μπορούσαμε να έχουμε μια κατά το δυνατόν σφαιρική άποψη επί των ελληνοτουρκικών διαφορών αν δεν εξετάζομαι το ζήτημα της επέκτασης των χωρικών υδάτων. Τα χωρικά ύδατα αποτελούν θαλάσσια ζώνη στην οποία το κράτος δεν ασκεί κυριαρχικά δικαιώματα αλλά πλήρη κυριαρχία, ως νοητή προέκταση των χερσαίων εδαφών. Τα χωρικά ύδατα εκτείνονταν ιστορικά έως 3 και μετέπειτα ως 6 ναυτικά μίλια από την ακτή. Στη Σ.Δ.Θ. θεσπίστηκε για πρώτη φορά η δυνατότητα ενός παράκτιου κράτους να επεκτείνει τα χωρικά του ύδατα έως τα 12 ν.μ. Οι περισσότερες χώρες υιοθέτησαν την νέα αυτή ρύθμιση πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, της Ελλάδας και της Τουρκίας συμπεριλαμβανομένων. Μάλιστα, η Μεγάλη Τούρκικη Εθνοσυνέλευση εξουσιοδότησε την τουρκική κυβέρνηση το 1994 να προβεί σε κάθε αναγκαία ενέργεια σε περίπτωση επέκτασης των χωρικών υδάτων από την Ελλάδα από τα 6 στα 12 ν.μ., γνωστό και ως casus belli ( αιτία πολέμου), γεγονός που έχει έντονα επικριθεί από την διεθνή κοινότητα. Η στάση αυτή της Τουρκίας βασίζεται στο γεγονός ότι ενδεχόμενη επέκταση θα καθιστούσε το Αιγαίο de facto ελληνική λίμνη, πλήττοντας ζωτικά συμφέροντα της γείτονος. Η Ελλάδα από την πλευρά της υποστηρίζει ότι είναι δικαίωμα της κυριαρχίας της (και όχι κυριαρχικό δικαίωμα όπως λανθασμένα υποστηρίζεται) να επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα και θα το πραγματοποιήσει όποτε τυχόν το επιθυμεί, χωρίς αυτό να σημαίνει αποποίηση του δικαιώματος της αυτού.

Εν κατακλείδι, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις αποτελούν ένα ιδιαίτερα περίπλοκο τομέα των διεθνών σχέσεων της Ελληνικής δημοκρατίας. Οι ιαχές πολέμου και από τις δύο πλευρές σε καμία περίπτωση δεν συμβάλλουν στην εξεύρεση ειρηνικής λύσης και κατ’ επέκταση στην αρμονική συμβίωση των λαών. Είναι αναγκαίο να επικρατήσει η λογική και ψυχραιμία και στις δύο όχθες του Αιγαίου ώστε να αποφευχθούν ‘ατυχήματα’ και θερμά επεισόδια αντίστοιχα με όσα σημάδεψαν τις περασμένες δεκαετίες. Η ειρηνική επίλυση των διμερών διαφορών επί τη βάσει του Διεθνούς Δικαίου και της διπλωματίας θα πρέπει να αποτελέσει οδοδείκτη αμφότερων των κυβερνήσεων. Και αν η λύση δεν καταστεί δυνατή, υπάρχει πάντα η δυνατότητα από κοινού προσφυγής στα Διεθνή Δικαστήρια.

• Υφαλοκρηπίδα : είναι γεωλογικός όρος που αναφέρεται σε τμήμα του πυθμένα της θάλασσας(θαλάσσιος βυθός και υπέδαφος). Εντός αυτής το κράτος ασκεί κυριαρχικά δικαιώματα π.χ. εκμετάλλευση φυσικών πόρων.
• Α.Ο.Ζ. (Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη) : νομικός όρος που περιλαμβάνει τους φυσικούς πόρους των υπερκείμενων του βυθού υδάτων καθώς και την δυνατότητα εκμετάλλευσης τους και εκτείνεται ως 200 ν.μ. από τις ακτές π.χ. δικαιώματα αλιείας. Σε αντίθεση με την υφαλοκρηπίδα, η Α.Ο.Ζ. πρέπει να ανακηρυχθεί από το παράκτιο κράτος, ώστε να καταστεί δυνατή η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων εντός της.