Πώς επικράτησαν οι γεωγραφικοί όροι Μέση Ανατολή, Μαγκρέμπ και Λεβάντες

Γράφει η Γιώτα Χουλιάρα 

Πώς επικράτησαν οι γεωγραφικοί όροι Μέση Ανατολή, Μαγκρέμπ και Λεβάντες

Μέση Ανατολή

Ο όρος «Μέση Ανατολή» προέρχεται από την ίδια ευρωπαϊκή προοπτική η οποία περιγράφει την Ανατολική Ασία ως «την Άπω Ανατολή». Η Μέση Ανατολή υποδηλώνει τη διηπειρωτική περιοχή μεταξύ της Δυτικής Ασίας και της Αιγύπτου. Η Μέση Ανατολή είναι γεωγραφικός όρος που αναφέρεται σε περιοχές της δυτικής Ασίας και της βόρειας Αφρικής. Τα όρια της Μέσης Ανατολής δεν είναι αυστηρώς καθορισμένα, διαφέρουν ανά ιστορική περίοδο και ποικίλουν ανάλογα την εθνολογική, πολιτισμική, ή γεωπολιτική σκοπιά. Κατά κανόνα όμως περικλείουν την αραβική χερσόνησο και χώρες γύρω από την Ερυθρά Θάλασσα και τον Περσικό Κόλπο.

Η προέλευση του όρου «Μέση Ανατολή» θεωρείται ότι βρίσκεται στους Βρετανούς και, πιο συγκεκριμένα, στο British India Office, ένα βρετανικό κυβερνητικό τμήμα που ιδρύθηκε στο Λονδίνο το 1858 για να επιβλέπει τη διοίκηση των επαρχιών της Βρετανικής Ινδίας. Για δεύτερη φορά ο όρος «Μέση Ανατολή» δημοσιεύθηκε το 1902 από τον Alfred Thayer Mahan, έναν Αμερικανό ναυτικό στρατηγό που αναφερόταν στην περιοχή μεταξύ Αραβίας και Ινδίας. Ο ορισμός του Mahan για τη Μέση Ανατολή ήταν η περιοχή γύρω από τον Περσικό Κόλπο. Ο Sir Ignatius Valentine Chirol διευρύνει περαιτέρω αυτόν τον ορισμό για να καλύψει τις περιοχές της Ασίας, των οποίων τα εδάφη επεκτάθηκαν στην Ινδία.

Ο όρος Λεβάντες (από την ιταλική λέξη Levante, που σημαίνει Ανατολή) είναι ανακριβής γεωγραφικός όρος που αναφέρεται ιστορικά σε μια μεγάλη περιοχή της Μέσης Ανατολής, νότια της οροσειράς του Ταύρου, και ορίζεται δυτικά από τη Μεσόγειο, νότια από την Αραβική Έρημο και ανατολικά από την Άνω Μεσοποταμία. Στην ελληνική βιβλιογραφία ο συγκεκριμένος όρος δεν έχει επικρατήσει. Αντ’ αυτού, η περιοχή δηλώνεται συχνότερα με τον όρο Ανατολική Μεσόγειος, με το μειονέκτημα ότι η Ανατολική Μεσόγειος δηλώνει καταρχήν θαλάσσιο χώρο, ενώ ο  όρος Λεβάντες χερσαίο.

Ο όρος Λεβάντες ως γεωγραφικός δεν περιλαμβάνει την οροσειρά του Καύκασου, κανένα μέρος της Αραβικής χερσονήσου ή της Ανατολίας —αν και κατά περιόδους περιλαμβανόταν σε αυτόν και η Κιλικία. Η Χερσόνησος του Σινά μπορεί, κατά περίπτωση, να περιληφθεί ή να αποκλειστεί, αφού πρόκειται για οριακή περιοχή που διαμορφώνει μια γέφυρα εδάφους μεταξύ του Λεβάντε και της Βόρειας Αιγύπτου. Κατά περιόδους οι πολιτισμοί και λαοί του Λεβάντε εξουσίαζαν την περιοχή μεταξύ της χερσονήσου του Σινά και του ποταμού Νείλου, αλλά η περιοχή αποκλείεται συνήθως από τον γεωγραφικό ορισμό του Λεβάντε.

Ο όρος Λεβάντες αρχικά κάνει την παρουσία του ως Levant στην αγγλική γλώσσα το 1497, και χρησιμοποιούνταν  υπό την ευρύτερη έννοια των «Μεσογειακών εδαφών ανατολικά της Βενετίας». Προέρχεται από τον όρο levant της Μέσης Γαλλικής γλώσσας (γαλλικά που ομιλούνταν από το 1340 μέχρι το 1611), που είναι η παθητική μετοχή του ρήματος lever που σημαίνει «αυξάνω, υψώνω, ανατέλλω» (όπως στο «levant soleil», «ανατέλλων ήλιος») που με τη σειρά του προέρχεται από το λατινικό levare. Αναφερόταν, δηλαδή, στην κατεύθυνση του ανατέλλοντος ηλίου, από την προοπτική εκείνων που αρχικά χρησιμοποίησαν τον όρο, δηλαδή των Δυτικοευρωπαίων. Υπό τη μορφή αυτή είναι περίπου ισοδύναμο με τον αραβικό όρο Mashriq, «η γη όπου ανατέλλει ο ήλιος».

Μια εναλλακτική, αν και όχι πιθανή, ετυμολογία προτείνει ότι ο όρος προέρχεται από το Λίβανο, σημειώνοντας ότι οι Ισπανοί μεταφραστές της αραβικής χρησιμοποιούσαν τα γράμματα «b» και «v» εναλλακτικά ως αποτέλεσμα των ισπανικών προφορών τους. Κατά συνέπεια, ο όρος Λεβάντες αναφερόταν στις περιοχές που περιβάλλουν το Λίβανο και αντλείται από την αραμαϊκή λέξη για το λευκό, αναφερόμενος στα χιονοσκέπαστα βουνά του Λιβάνου.

Ο όρος χρησιμοποιήθηκε στα αγγλικά το 16ο αιώνα από τους πρώτους Άγγλους εμπόρους τυχοδιώκτες στην περιοχή: τα αγγλικά σκάφη εμφανίστηκαν στη Μεσόγειο γύρω στο 1570 και η αγγλική εμπορική εταιρεία υπέγραψε ειδική συμφωνία (capitulations = «διομολογήσεις») με τους Οθωμανούς το 1579 (Braudel). Στο γραπτό λόγο του 19ου αιώνα, ο όρος ενσωμάτωσε τις ανατολικές περιοχές που βρίσκονταν κάτω από την τότε διακυβέρνηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως παραδείγματος χάρη η Ελλάδα. Το όνομα Λεβαντίνος (Levantine) αναφέρεται επιπλέον στους ανθρώπους της Μεσογείου (ιδιαίτερα Ενετούς και Γενοβέζους), Γάλλους, ή άλλης καταγωγής και προέλευσης, που είχαν ζήσει στην Τουρκία από την οθωμανική περίοδο. Η πλειοψηφία τους ήταν απόγονοι των εμπόρων από τις «Θαλάσσιες Δημοκρατίες» της Μεσογείου (όπως η Δημοκρατία της Βενετίας, η Δημοκρατία της Γένοβας και η Δημοκρατία της Ραγούσας) ή των κατοίκων των Σταυροφορικών Κρατών (ειδικά οι Γάλλοι Λεβαντίνοι). Ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη, ως επί το πλείστον στις περιοχές Μπέιογλου και Νισάντασι και στη Σμύρνη, ως επί το πλείστον στις περιοχές του Μπουρνόβα και του Βουτζά. Όταν η Μεγάλη Βρετανία κατέλαβε την Παλαιστίνη, κατά την τελευταία φάση του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, μερικοί από τους νέους κυβερνήτες προσάρμοσαν τον όρο Λεβαντίνοι υποτιμητικά, αναφερόμενοι στους κατοίκους μικτής αραβικής και ευρωπαϊκής καταγωγής και στους Ευρωπαίους (συνήθως Γάλλους, Ιταλούς, ή Έλληνες) που «είχαν γίνει ιθαγενείς» και είχαν υιοθετήσει τοπικές ενδυμασίες και έθιμα.

Οι Γαλλικές Διοικήσεις της Συρίας και του Λιβάνου από το 1920 έως το 1946 ονομάστηκαν «Τα Κράτη του Λεβάντε». Ο όρος έγινε κοινός στην αρχαιολογία εκείνη τη εποχή, καθότι τότε είχαν γίνει πολλές σημαντικές ανασκαφές, όπως στην Έμπλα και στην Ουγκαρίτ της Συρίας και στο Μαρί της Κύπρου. Δεδομένου ότι αυτές οι περιοχές δεν μπόρεσαν να ταξινομηθούν ως μεσοποταμιακές ή βορειοαφρικανικές ή αραβικές, αναφέρονται ως λεβαντινές.

Σήμερα, ο όρος Λεβάντες χρησιμοποιείται χαρακτηριστικά από τους αρχαιολόγους και τους ιστορικούς για να δηλώσει την προϊστορία και την αρχαία και μεσαιωνική ιστορία της περιοχής, όπως κατά την συζήτηση των Σταυροφοριών. Ο όρος υιοθετείται επίσης περιστασιακά για να αναφερθεί στα σύγχρονα ή πρόσφατα γεγονότα, τους λαούς, τα κράτη ή τα μέρη των κρατών στην ίδια περιοχή, δηλαδή στο Ισραήλ, την Ιορδανία, το Λίβανο, τη Συρία, τα Παλαιστινιακά εδάφη και την επαρχία Χατάι της Τουρκίας.