Ζώνη Σένγκεν : για πόσο ακόμη μπορεί να επιβιώσει;

Γράφει ο Γεώργιος Αθανασίου
Φοιτητής στη Νομική Σχολή του ΑΠΘ

Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί ένα εκ των κορυφαίων θεσμικών επιτευγμάτων των κρατών της Γηραιάς Ηπείρου. Ερειπωμένη μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, η Ευρώπη έκανε τα πρώτα δειλά βήματα ανασύνταξης των παραγωγικών και οικονομικών εν γένει δυνάμεων της, αυτή τη φορά εντός ενός νέου και εν πολλοίς φιλόδοξου project, υπό την ονομασία Ευρωπαϊκές Οικονομικές Κοινότητες(Ε.Ο.Κ.), πρόδρομο της Ε.Ε. Βασική αρχή του νέου αυτού διακρατικού μορφώματος ήταν η ελευθερία κίνησης αγαθών, υπηρεσιών και πολιτών μεταξύ των κρατών-μελών, αποτινάζοντας τοιουτοτρόπως την παραδοσιακή μερκαντιλιστική αντίληψη που, θεωρούσα τον χώρο των διεθνών συναλλαγών ως πεδίο μηδενικού αθροίσματος, είχε ως αποτέλεσμα την εσωστρέφεια και την υπονόμευση μέσω των δασμών της ανοιχτής οικονομικής δραστηριότητας. Όσον αφορά δε, την ελεύθερη μετακίνηση των πολιτών, την λύση στους συχνά χρονοβόρους και εξονυχιστικούς συνοριακούς ελέγχους έδωσε η συνθήκη του Σένγκεν.

 Η συνθήκη του Σένγκεν αποτελεί μία διακρατική συμφωνία, που υπεγράφη το 1985, αρχικά από πέντε κράτη, στην κωμόπολη Σένγκεν του Λουξεμβούργου, και προέβλεπε μεταξύ άλλων την ελαχιστοποίηση και σε βάθος χρόνου την κατάργηση των διασυνοριακών ελέγχων. Σήμερα η ζώνη Σένγκεν περιλαμβάνει 26 κράτη, εκ των οποίων τα 4 μη μέλη της Ε.Ε. (Ισλανδία, Νορβηγία, Ελβετία, Λιχτενστάιν). Εξαίρεση αποτελούν η Ιρλανδία, η Βουλγαρία, η Κροατία, η Ρουμανία και η Κύπρος(λόγω της διαμορφωμένης κατάστασης στα βόρεια της μεγαλονήσου), τα οποία, αν και είναι μέλη της Ε.Ε. δεν έχουν προσχωρήσει στη συνθήκη. Πρακτικά, αυτό σημαίνει πως οι πολίτες των χωρών που έχουν υπογράψει την εν λόγω συνθήκη δύνανται να ταξιδεύουν σε όποια από τις χώρες-μέλη της ζώνης Σένγκεν χωρίς να υφίστανται ελέγχους στα σύνορα.

Επί τρείς και πλέον δεκαετίες, η συνθήκη του Σένγκεν απετέλεσε τον αθέατο μοχλό οικονομικής ανάπτυξης και τεχνολογικής προόδου της ένωσης της Ένωσης. Είναι χαρακτηριστικό πως καθημερινά διασχίζουν τα εσωτερικά αυτά σύνορα της Ε.Ε. περί τους 3,5 εκατομμύρια πολίτες, πραγματώνοντας την ενιαία εσωτερική αγορά. Ωστόσο, η προσαρμοστικότητα του συστήματος αυτού στα νέα δεδομένα και κατ’ επέκταση η βιωσιμότητα του έμελλε να δοκιμαστεί σκληρά κατά την περίοδο της έξαρσης του προσφυγικού – μεταναστευτικού προβλήματος, ιδίως δε από το 2015 και εξής.

Είναι χαρακτηριστικό πως μόνο το 2015, έφτασαν στην χώρα περί τους 850.000 πρόσφυγες και μετανάστες, σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του Ο.Η.Ε. για τους πρόσφυγες. Το γιγάντιο αυτό προσφυγικό ρεύμα από τα μικρασιατικά παράλια προς την Ελλάδα οδήγησε πολλές χώρες στην αλλαγή της πολιτικής τους όσον αφορά τους συνοριακούς ελέγχους, τόσο χερσαίους όσο και στα αεροδρόμια, με απώτερο στόχο την αποτροπή της εισόδου αιτούντων άσυλο στην επικράτεια τους. Άλλωστε, σύμφωνα με τον κανονισμό του Δουβλίνο (Δουβλίνο 2 – κανονισμός για την κοινή πολιτική ασύλου) οι αιτούντες σε μία χώρα-μέλος της Ε.Ε. άσυλο δεν μπορούν να εκκινήσουν αντίστοιχες διαδικασίες σε άλλη χώρα μέλος. Έτσι παρατηρήθηκε το φαινόμενο πρόσφυγες και μετανάστες που αιτούνται άσυλο στην Ελλάδα να παραμένουν εγκλωβισμένοι σε στρατόπεδα και camp έως ότου η δυσκίνητη γραφειοκρατική μηχανή της χώρας εξετάσει το αίτημα τους. Το γεγονός αυτό έφερε την χώρα σε εκρηκτική κατάσταση, ιδίως δε τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου που σήκωναν και το κύριο βάρος.

Υπό την πίεση των εξελίξεων αυτών, με την γιγαντοποίηση των προσφυγικών ροών όχι μόνο προς την Ελλάδα αλλά και προς την Ιταλία και την Ισπανία, η Γερμανία αποφάσισε να άρει μερικώς την εφαρμογή της συνθήκης Σένγκεν στην επικράτεια της. Ακολούθησαν η Αυστρία, η Ουγγαρία, η Σλοβενία, η Βόρεια Μακεδονία και η Βουλγαρία οι οποίες προχώρησαν σε μερικό ή ολικό κλείσιμο των χερσαίων συνόρων τους. Υπό το πρίσμα αυτών των αποφάσεων πολλοί ήταν αυτοί που συζητούσαν ανοιχτά το ενδεχόμενο διάσπασης της ζώνης Σένγκεν. Τελικώς, με την ύφεση του προσφυγικού ζητήματος οι συζητήσεις αυτές πέρασαν σε δεύτερη μοίρα.

Εξ αυτών συνάγεται το συμπέρασμα πως η έκρηξη των προσφυγικών ροών προς την Γηραιά Ήπειρο ανέδειξε τις, εκ της ιδιάζουσας φύσεως της Ένωσης, θεσμικές αδυναμίες που την  διατρέχουν ως προς τον συντονισμό των κρατών-μελών και την εύρεση κοινής συνισταμένης για την διαμόρφωση και άσκηση των διάφορων πολιτικών. Το προσφυγικό-μεταναστευτικό κύμα έθεσε επί τάπητος το ζήτημα της επανεξέτασης των ρυθμίσεων που προβλέπονται στο Δουβλίνο 2, ώστε να μη βρισκόμαστε πλέον αντιμέτωποι με φαινόμενα μονομερούς επαναφοράς των διασυνοριακών ελέγχων από τα κράτη μέλη, αναστέλλοντας στην πράξη, έστω και προσωρινά, την Συνθήκη Σένγκεν. Στο πλαίσιο αυτό, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή καλείται να αναλάβει πρωτοβουλίες για τον συντονισμό των κρατών-μελών ώστε να προχωρήσει η υπογραφή της πολυσυζητημένης νέας συμφωνίας για την μετανάστευση και το άσυλο, διασφαλίζοντας με αυτόν τον τρόπο την ελευθερία κίνησης των πολιτών που συναρτάται άμεσα με την λειτουργικότητα της κοινής εσωτερικής αγοράς. Μόνο μέσω της συντονισμένης συνεργασίας των μελών της θα καταστεί η Ε.Ε. ο ενιαίος κοινός χώρος ανταλλαγής ιδεών, εμπορευμάτων και υπηρεσιών τον οποίο οι πατέρες της Ένωσης οραματίστηκαν και  αποτελεί μεταξύ άλλων το θεσμικό, ιδεολογικό και πολιτικό θεμέλιο της Ενωμένης Ευρώπης.