Ο Λοιμός της Αρχαίας Αθήνας: Ιστορική και πολιτική αποτίμηση

Ο λοιμός επέπεσε στην Αθήνα σε 3 κύματα. Η έντασή του ήταν εφιαλτική και, κατά τους πιο επιεικείς υπολογισμούς, εξόντωσε περίπου το ¼ των κατοίκων της πόλης. Τι μπορούμε να μάθουμε από τη μελέτη αυτού του λοιμού που, κατ’ ουσίαν, οδήγησε στην πτώση της Αθηναϊκής ηγεμονίας; Πάρα πολλά κι ενδιαφέροντα, τα οποία χρήζουν και ειδικότερης, ίσως, ανάλυσης.

Α. Η ένταση του λοιμού δεν ήταν ίδια σε όλη την Ελλάδα. Ο λοιμός είχε ήδη εμφανιστεί και σε άλλες περιοχές του Ελλαδικού τότε χώρου, όπως η Λήμνος, αλλά είχε πολύ πιο ήπια ένταση. Αυτό σημαίνει ότι ο παράγοντας που οδήγησε στην έξαρση της νόσου ήταν ακριβώς ο εγκλεισμός πάρα πολλών ανθρώπων, λόγω της πολιορκίας, στο ίδιο μέρος. Άλλη ένταση απέκτησε η νόσος σε υπερβολικά συνωστισμένες, άκρως «αστικοποιημένες» περιοχές, άλλη ένταση διέθετε σε περιοχές που αυτή η «αστικοποίηση» δεν ήταν τόσο έντονη.

Β. Η ιατρική κοινότητα της εποχής πολύ λίγα πράγματα κατάφερε ως προς την αντιμετώπιση της νόσου. Ο Περικλής κάλεσε ακόμα και τον Ιπποκράτη από την Κω, ήδη πασίγνωστο τότε επιστήμονα για τις ιατρικές του ικανότητες, ο οποίος όμως, παρότι αποδέχτηκε την πρόσκληση τιμώντας το λειτούργημά του και αγνοώντας τους κινδύνους να ασθενήσει κι ο ίδιος, δεν κατάφερε πολλά πράγματα. Πολιτικά, ο κύκλος του Περικλή προσπάθησε να «διαδώσει» πως ο Ιπποκράτης με τις εγνωσμένες ικανότητές του, θα συνέβαλε, αν όχι στην οριστική εξάλειψη, τουλάχιστον στη μείωση της εξάπλωσης της νόσου. Κοντολογίς, η επιστήμη «σήκωσε τα χέρια ψηλά», παρότι η συνεισφορά της εκ των προτέρων διαφημίστηκε πολιτικά ως «πανάκεια».

Γ. Ο κοινωνικός και πολιτικός ιστός της πόλης διερράγη εμφανώς και σε τεράστιο βαθμό, με ανυπολόγιστες συνέπειες. Οι άνθρωποι άρχισαν να αδιαφορούν για τους νόμους και τα χρηστά ήθη, θεωρώντας τα πάντα μάταια και ανούσια. Ηθική, αιδώς, κοινωνική και πολιτική συνοχή κυριολεκτικά εξοβελίστηκαν

Δ. Οι άνθρωποι στράφηκαν σε μαγγανείες, δεισιδαιμονίες, προλήψεις, δοξασίες και γενικότερα σε μεθόδους πρωτόγονης πίστης, στην προσπάθειά τους να θεραπεύσουν τη θανατηφόρο νόσο. Από άλλους, η νόσος θεωρήθηκε ως θεόσταλτη τιμωρία των Αθηναίων ή ως ένδειξη ότι οι θεοί προτιμούσαν τους Σπαρτιάτες.

Ε. Η οικονομική και στρατιωτική δύναμη της πόλης πραγματικά εξανεμίστηκε. Χαρακτηριστικό το γεγονός ότι, τον επόμενο χρόνο, ο Περικλής αποτόλμησε εκστρατεία στην Ποτίδαια, η οποία, όμως, λόγω της επανεμφάνισης της νόσου, απέτυχε τελείως. Γενικότερα, η Αθήνα δεν ανέκαμψε ποτέ ολοκληρωτικά, με αποτέλεσμα, σε συνδυασμό και με άλλους παράγοντες, να χάσει τελικά και τον Πελοποννησιακό Πόλεμο.

ΣΤ. Ο θάνατος του Περικλή από τη νόσο οδήγησε την Αθήνα σε τρομακτική απώλεια αποτελεσματικής πολιτικής ηγεσίας. Ό, τι θα συμβεί από τούδε κι εξής, ακόμα και η παράλογη απόφαση για τη Σικελική εκστρατεία, αποτελούσε απόδειξη του τι σήμαινε η παρουσία του για την πόλη.

Ζ. Η πολιτική ζωή της Αθήνας δεν κατάφερε να διατηρήσει το προγενέστερο μεγαλείο της. Η αίγλη της δημοκρατίας ξέφτισε, καθώς κατάντησε οχλοκρατία, αποδεικνύοντας ότι χωρίς στιβαρή πολιτική ηγεσία ακόμα και οι καλύτεροι θεσμοί, ακόμα και οι πιο δημοκρατικές διαδικασίες, δεν μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά.