Μπορεί ο πολιτισμός να αποτελέσει μορφή ήπιας ισχύος;

Γράφει η Έλενα Καραλή*

Η βαρύτητα που έχει ο πολιτισμός για κάθε χώρα στα πλαίσια άσκησης της εξωτερικής πολιτικής- ως μορφής ήπιας ισχύος- αποτυπώνεται στα λόγια της Μελίνας Μερκούρη «ο πολιτισμός αποτελεί τη βαριά βιομηχανία της Ελλάδος». Πράγματι, ο πολιτισμός μιας χώρας είναι εκπρόσωπος της ιστορίας της και αντικατοπτρίζει τα ήθη, έθιμα, τις παραδόσεις, αντιλήψεις και εν γένει τον τρόπο σκέψης ενός λαού. Είναι ένα σύνολο θεσμών και αξιών μέσω του οποίου κάθε άτομο δύναται να αναπτύξει την κοινωνική, πνευματική, ηθική και αισθητική του υπόσταση. Παράλληλα, η πολιτιστική διπλωματία συντελεί στην εδραίωση της ειρήνης μεταξύ λαών, καθώς η επαφή με άλλους λαούς βοηθά να κατανοήσουμε διαφορετικούς τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς, έχοντας ως απώτερο σκοπό τη συμφιλίωση, τον αλληλοσεβασμό και την αρμονική συνύπαρξη των πολιτισμών διαφορετικών χωρών. Η άσκηση της πολιτιστικής διπλωματίας αδιαμφισβήτητα συνιστά πηγή εσόδων και μέσο προώθησης των οικονομικών συμφερόντων χωρών μέσω της εξαγωγής ανταγωνιστικών εθνικών-τοπικών προϊόντων στη διεθνή αγορά. Σημαντική είναι η αναφορά στην ελληνική πολιτιστική διπλωματία, καθώς το brand name της Ελλάδας, της προσδίδει πλεονεκτική θέση σε σχέση με άλλα κράτη, ως προς την προβολή-προώθηση των ελληνικών στοιχείων στη διεθνή κοινότητα.

Η «πολιτιστική διπλωματία» εννοιολογικά είναι η πρακτική μέσω της οποίας αναπτύσσονται πολιτιστικές σχέσεις, τις οποίες υποκινούν διαφορετικά συμφέροντα, και ασκούνται κατά κύριο λόγο από μη κρατικούς φορείς. Είναι η άσκηση της εξωτερικής πολιτικής μιας χώρας μέσω πολιτιστικών δραστηριοτήτων, όπως για παράδειγμα  καλλιτεχνικών φεστιβάλ, ημερίδων, εκδηλώσεων με σκοπό τη βελτίωση και την σύσφιξη των σχέσεων μεταξύ κρατών( διακρατικών σχέσεων). Μέσα πολιτιστικής διπλωματίας είναι οι τέχνες, η θρησκεία, ο αθλητισμός, η λογοτεχνία, η μουσική, η ποίηση, η επιστήμη, το branding, οι επιχειρήσεις (μάρκετινγκ) και η οικονομία. Η άσκηση της πολιτιστικής διπλωματίας επιτυγχάνεται μέσω της προβολής του πολιτισμού ενός κράτους στη διεθνή σκηνή με σκοπό τη βελτίωση της εικόνας του.  

 Η πολιτιστική διπλωματία λοιπόν είναι ένα πολιτικό-οικονομικό όργανο, ένα μέσο διεθνούς επικοινωνίας και κατανόησης, το οποίο συνοδεύουν οικονομικοί και εμπορικοί στόχοι. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να επισημανθεί πως αν και εκ πρώτης όψεως φαίνεται ως η ανθρωπιστική/ανθρώπινη  πλευρά των διεθνών σχέσεων, ως τεχνικής δεν χρησιμοποιείται πάντοτε για καλούς σκοπούς. Αναλυτικότερα, ο αρνητικός χαρακτήρας και η λανθάνουσα σκοπιμότητα της πολιτιστικής διπλωματίας διαφαίνεται από το γεγονός  πως ο πολιτισμός μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως πολιτικό εργαλείο. Αντιθέτως, ο συνδετικός της ρόλος ως γέφυρα επικοινωνίας, κατανόησης και σεβασμού μεταξύ κρατών αναδεικνύει τη θετική της εκδοχή.

Μεταξύ των νεότερων μορφών ήπιας ισχύος βρίσκεται και το nation branding το οποίο εμφανίζει κοινά σημεία αναφοράς με την πολιτιστική διπλωματία, καθώς σχετίζεται με την  προβολή των αξιών ενός έθνους έτσι ώστε να προσεγγίσει άλλα κράτη. Η πολιτιστική διπλωματία με τη σειρά της στοχεύει στην ανάδειξη των εθνικών εκείνων χαρακτηριστικών που προβάλλουν την ιδιαιτερότητα κάθε έθνους, καθιστώντας το μοναδικό και σαφώς διαφορετικό από τα υπόλοιπα.

 Με όρους marketing, τα brands στοχεύουν στο να επηρεάσουν την γνώμη του κοινού για το προϊόν και να το προσελκύσουν. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της διαφήμισης του προϊόντος και τα logos, τα οποία προδιαθέτουν θετικά τον πελάτη, δημιουργώντας το αίσθημα αξίας στη συνείδησή του. Συγκεκριμένα, το nation branding  σχετίζεται με τον τρόπο που ένα έθνος παρουσιάζεται στα υπόλοιπα. Κάθε λαός για να προσφέρει ανταγωνίσιμα και διαφοροποιημένα brands θα πρέπει να δημιουργήσει μια θετική εικόνα τους έθνους του, προβάλλοντας τη μοναδικότητα της πολιτισμικής του ταυτότητας. Για παράδειγμα, στην Ελλάδα γνωστή ελληνική εταιρεία με τσάντες κυκλοφόρησε συλλογή με ονομασία Greek islands, αναδεικνύοντας έτσι την μοναδικότητα των ελληνικών νησιών. Στόχος ,λοιπόν, της εισόδου των Brands στην αγορά, είναι η προσέλκυση επενδύσεων και η επίτευξη των οικονομικών συμφερόντων κάθε λαού, αναδεικνύοντας μέσω των προϊόντων τους-τα ιδιαίτερα πολιτιστικά στοιχεία τους, στοιχεία που καθιστούν ξεχωριστό και ελκυστικό κάθε έθνος.

Συνεπώς, η πολιτιστική διπλωματία ενέχει τη μορφή ήπιας ισχύος, αποσκοπώντας στην ανταλλαγή ιδεών και άλλων πτυχών του πολιτισμού ( γλώσσα, τέχνη) για την επίτευξη της κατανόησης μεταξύ λαών. Με άλλα λόγια,  αποβλέπει στην αμοιβαία κατανόηση ιδανικών και θεσμών και στην προώθηση των εθνικών συμφερόντων, σε μια προσπάθεια οικοδόμησης ενός πλαισίου ευρείας εμπιστοσύνης και υποστήριξης για πολιτικούς και οικονομικούς λόγους. Στην πραγματικότητα, «η πολιτιστική διπλωματία αποτελεί την ψυχή ενός έθνους», συντελώντας καταλυτικά και στην εθνική ασφάλεια, καθώς αποβλέπει στην σύναψη σταθερών και ειρηνικών σχέσεων μεταξύ κρατών με σκοπό την αποφυγή συγκρούσεων.

*Απόφοιτος του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, ΕΚΠΑ