Ο Πρωταγόρας, η πανδημία και τα κλειστά καταστήματα

Γράφει ο δρ Δημήτρης Γκίκας

Στον Πλατωνικό διάλογο «Πρωταγόρας», ο ομώνυμος διάσημος σοφιστής εμφανίζεται να διηγείται έναν μύθο που σχετίζεται με την πολιτική αρετή. Σύμφωνα μ’ αυτόν τον μύθο, οι άνθρωποι δεν διέθεταν αρχικά την αιδώ και τη δίκη, δηλαδή την αίσθηση του σωστού και του λάθους και τη συνείδηση βασικών ηθικών αρχών, θεμελιώδη στοιχεία που βοηθούν στο να διαμορφωθεί η πολιτική αρετή. Χωρίς αυτά, οι άνθρωποι έρχονταν σε σύγκρουση και διέλυαν τις όποιες μορφές κοινωνικής σύμπραξης. Έτσι, κατά τον μύθο, ο Δίας στέλνει την αιδώ και τη δίκη και μάλιστα την στέλνει σε όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως, διότι μόνο έτσι, όπως λέει ο Πρωταγόρας, μπορούν να δημιουργηθούν εύρυθμες πολιτικές κοινωνίες.

Η παραπάνω φιλοσοφική αντίληψη στην ουσία «γέννησε» και την αντίστοιχη πολιτική αντίληψη που θέλει όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως να διαθέτουν εξ ορισμού την ικανότητα να διακρίνουν μεταξύ σωστού και λάθους, να συμμετέχουν στην πολιτική ζωή και να διαμορφώνουν πολιτική βούληση. Στη δημοκρατία της Αρχαίας Αθήνας, η άποψη αυτή, αφού μετεξελίχθηκε από φιλοσοφική σκέψη σε πολιτική πράξη, τελικώς κυριάρχησε. Οι πολίτες είχαν όχι μόνο την υποχρέωση της συμμετοχής στα πολιτικά, αλλά και το δικαίωμα της άσκησης εξουσίας και μάλιστα ανεξαρτήτως πλούτου, κοινωνικής θέσης ή καταγωγής. Στη δημοκρατία, λοιπόν όλοι οι πολίτες, έχοντας επίγνωση του σωστού και του λάθους, αποφασίζουν για κάθε πολιτική υπόθεση που αφορούσε στην πόλη τους.

Από τη στιγμή που ξέσπασε η πανδημία του κορωνοϊού, διαπιστώθηκε μια σύγχυση ανάμεσα στο τι συνιστά πολιτική πράξη και στο τι συνιστά επιστημονική θεώρηση. Το γενικό κλείσιμο (lockdown) που επιβλήθηκε, ξεκάθαρα πολιτική πράξη, βαφτίστηκε έντεχνα ως επιστημονικό κέλευσμα που απέκλειε κάθε άλλη γνώμη επί των μέτρων ως μη ειδική, άρα και μη αποδεκτή (“είστε γιατρός, κύριε;”). Οι αποφάσεις για το αν θα ανοίξουν ή όχι τα καταστήματα ή τα σχολεία πάρθηκαν στη βάση ότι οι πολίτες δεν γνωρίζουν να πράττουν το σωστό, διότι δεν έχουν τις απαραίτητες επιστημονικές γνώσεις που αφορούν στην αντιμετώπιση της πανδημίας. Ακόμα και η επίκληση στην ατομική ευθύνη αποτελεί μάλλον μια εύσχημη δικαιολογία για τυχόν αποτυχία των μέτρων, παρά μια ουσιαστική πολιτική επίκληση, καθώς ευθύνη έχει μονάχα εκείνος που επιλέγει, κι όχι εκείνος που διατάσσεται να πράξει κάτι.

Τα καταστήματα, λοιπόν παρέμειναν κλειστά για να ξανανοίξουν (όχι παντού) , με μια διαδικασία πρακτικά δυσχερής και έντονα ελεγχόμενη (μία μόνο φορά την ημέρα οι αγορές και για τρεις ώρες). Δεν γνωρίζω ποιοι ήσαν οι λόγοι όπου αυτή η αυστηρά ελεγχόμενη διαδικασία – σωστή, κατ’ εμέ, στη βάση της – δεν επιβλήθηκε σε όλη την πορεία της πανδημίας και επελέγη ως κατεξοχήν τρόπος αντιμετώπισης το απόλυτο κλείσιμο των μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Απ’ όσα όμως κατά καιρούς ειπώθηκαν από ειδικούς, πολιτικούς και επιστήμονες, η βάση αυτής της απόφασης ήταν η εξής απλή αντίληψη: εσείς οι πολλοί δεν ξέρετε ποιο είναι το σωστό, οπότε απλώς κάντε ό, τι σας λέμε.

Η παραπάνω αντίληψη υποβιβάζει τη δημοκρατία στο επίπεδο ενός εύθραυστου πολιτικού καθεστώτος που, κατά περίπτωση, είτε συνίσταται σε μια συγκυριακή κατάσταση του ποιος κατέχει κατά περιόδους την εξουσία και, άρα αποφασίζει (κι όχι σε μια συνειδητά παγιωμένη πολιτική αντίληψη), είτε βασίζεται στον ανεξέλεγκτο φόβο των πολλών (κι όχι στην εμπιστοσύνη στην κρίση τους) που εκμεταλλεύεται η όποια εξουσία για να διατηρεί την ευπείθεια των αρχομένων.

Είναι αξιοθαύμαστο πώς οι σύγχρονες κρίσεις και η διαχείρισή τους δείχνουν ότι δεν έχουμε πραγματικά αντιληφθεί τι ακριβώς τέθηκε ως αντικείμενο έντονης διερεύνησης, πριν από 2.500 χρόνια τόσο πολιτικά, όσο και φιλοσοφικά. Από τη στιγμή που συγχέουμε την επιστημονική θεώρηση με την πολιτική πράξη, δεν έχουμε μάθει τίποτε απ’ όσα μας δίδαξαν οι αρχαίοι για το τι συνιστά πραγματική δημοκρατία.

Ο Σωκράτης, στον ίδιο διάλογο που ανέφερα παραπάνω, λέει πως θεωρεί τους Αθηναίους σοφούς διότι, ενώ στα πολιτικά θέματα όλοι έχουν και πρέπει να έχουν και λόγο και συμμετοχή, στα εξειδικευμένα θέματα (π.χ. τα ιατρικά), ζητούν από τον ειδικό να τους εξηγήσει για το προκύψαν θέμα, έτσι ώστε οι αποφάσεις που θα ληφθούν μετά από τους πολίτες να στηρίζονται σ’ αυτή την ενημέρωση. Αλλά οι αποφάσεις εξακολουθούσαν να είναι πολιτικές. Δεν καλούσαν, δηλαδή τους ειδήμονες για να αποφασίσουν αυτοί, ούτε ο πολιτικός θεωρούσε τους πολίτες ανεγκέφαλα ζώα, υποβαθμίζοντας την άποψή τους, ούτε χρησιμοποιούσε τη γνώμη των ειδικών ως δικαιολογία για να περιορίσει το όποιο πολιτικό κόστος ή να ρίξει μετά το φταίξιμο σ’ αυτούς ή στους ανεύθυνους συμπολίτες του.

Χιλιάδες χρόνια τώρα, η ανθρωπότητα αναμετριέται με τους ίδιους φόβους και αγωνίες, τους ίδιους προβληματισμούς, τα ίδια ερωτήματα. Η συγκρότηση πολιτικών κοινωνιών, η αναζήτηση των καλύτερων πολιτευμάτων και η διαχείριση προβλημάτων εντός αυτών είναι μερικά από αυτά τα ζητήματα. Η αρχαία ελληνική πολιτική φιλοσοφία μάς έδειξε έναν τρόπο «πολιτεύεσθαι» που δεν ρέπει στην ολιγαρχία, την τυραννία ή την δημαγωγική οχλοκρατία. Μπορούμε να μάθουμε από αυτήν και, το κυριότερο, να εξελιχθούμε επιτέλους ως ανθρωπότητα. Διαφορετικά, ό, τι θα απομείνει για το μέλλον της ανθρωπότητας από την αρχαία Ελλάδα θα είναι μόνο κάτι ερείπια…