Ο πανικός του 1893

Γράφει ο ιστορικός Παναγιώτης Γέροντας

Στις 5 Μαΐου του 1893 πραγματοποιείται κραχ στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης. Εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες χάνουν τη δουλειά τους, με την ανεργία να εκτοξεύεται σε μόλις δύο χρόνια από 3% σε 18,4%. Οι οικονομικές κρίσεις του τέλους του 19ου αιώνα έδειχναν οτι ο αστικός παράδεισος και ο καπιταλισμός δεν ήταν τόσο ακλόνητοι, όσο εθεωρούντο μέχρι το 1870.

Η οικονομική ύφεση οδήγησε σε συνενώσεις εταιρειών με την δημιουργία των καρτέλ. Παράλληλα, ο καπιταλισμός των δυτικών εθνών τέθηκε υπό την προστασία των κρατών. Η προώθηση των επιχειρηματικών συμφερόντων δια των εδαφικών επεκτάσεων αλλά και δημιουργίας ζωνών επιρροής γέννησαν το φαινόμενο του οικονομικού ιμπεριαλισμού. Το παραπάνω προκάλεσε μια δραματική μείωση των δυνατοτήτων για πολιτικούς ελιγμούς που οδήγησε εν πολλοίς στο “ατύχημα” του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Η κρίση του 1893 συνήθως περνάει στα ψιλά γράμματα της Ιστορίας επισκιαζόμενη από την κρίση του 1929. Ενώ η κρίση του 1929 είχε ως βασικό αίτιο την μη ανάλογη άνοδο των ημερομισθίων σε σχέση με την αντίστοιχη της παραγωγής με συνέπεια την στάση της τελευταίας, η κρίση του 1893 είχε να κάνει με την αλόγιστη αύξηση των επενδύσεων στους σιδηροδρόμους.

Οι σιδηρόδρομοι εκείνη την εποχή ήταν παγκοσμίως το “the big thing”, ιδίως στην αχανή έκταση των ΗΠΑ, όπου η αλματώδης αύξηση της οικονομίας έδινε όλα τα εχέγγυα για κέρδη. Η συνέχεια είναι οικονομικά “κλασική”: ακολούθησε μαζικός δανεισμός δημιουργώντας “φούσκα”. Μια αργεντίνικη τράπεζα, η Baring Brothers ενθάρρυνε τις επενδύσεις στον σιδηρόδρομο, παρ’όλα αυτά μια αποτυχία στην καλλιέργεια σιταριού και ένα πραξικόπημα στο Μπουένος Άιρες έφεραν ένα άδοξο τέλος στις επενδύσεις.

Το παραπάνω προκάλεσε σοκ με συνέπεια οι επενδυτές να εξαργυρώνουν τις επενδύσεις τους, ζητώντας χρυσό – για να μη χάσουν τα λεφτά τους- εξαντλώντας σχεδόν τα αποθέματα χρυσού των ΗΠΑ. Επρόκειτο για αυτό που ονομάζεται, bank run.

Οι σιδηροδρομικές γραμμές είχαν χτιστεί σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι έπρεπε, οδηγώντας σε περισσότερα έξοδα απ’ ότι έσοδα. Επίσης, υπήρχαν τότε πολλά νέα ορυχεία ασημιού που πλημμύρισαν την αγορά με ασήμι, προκαλώντας μεγάλη πτώση στην τιμή του. Επιπλέον, οι αγρότες – κυρίως στις περιοχές με σιτάρι και βαμβάκι – είχαν προβλήματα με τη μείωση των τιμών των βασικών γεωργικών προϊόντων.

Το παραπάνω θα γίνει κατανοητό αν ειπωθούν κάποια πράγματα για τον διμεταλλισμο που ακολουθούσαν τότε πολλές χώρες στην οικονομία. Πρόκειται για νομισματικό σύστημα στο οποίο μπορούν να χρησιμοποιούνται ως μέτρο οικονομικών αξιών δύο πολύτιμα μέταλλα με σταθερή οικονομική σχέση (συναλλαγματική ισοτιμία) μεταξύ τους. Το επίχειρημα υπέρ του διμεταλλισμού ήταν ότι η σχέση μεταξύ χρυσού και αργύρου λειτουργούσε σταθεροποιητικά σε περίπτωση πτώσης των τιμών των πολύτιμων μετάλλων. Όταν υπήρχε μεγάλη προσφορά χρυσού το νομισματοκοπείο παραλάμβανε ποσότητα χρυσού και έτσι σταματούσε η πτώση στην τιμή του. Όταν η προσφορά αργύρου μεγάλωνε μεγάλες ποσότητες μετάλλου οδηγούνταν στο νομισματοκοπείο μειώνοντας την διεθνή προσφορά του μετάλλου, ενώ οι κερδοσκόποι γνωρίζοντας ότι σε περίπτωση πτώσης της αγοραίας τίμης του αργύρου κάτω από την τιμή που καθιστούσε επωφελή την μεταφορά του αργύρου από τρίτη χώρα προς τη χώρα του παραδείγματος, το νομισματοκοπείο θα απορροφούσε την προσφορά, προέβαιναν σε προκαταβολική αγορά αργύρου στηρίζοντας την τιμή του. Αυτό το σύστημα όμως τελικά δεν λειτούργησε λόγω της λειτουργίας του νόμου ότι το κακό χρήμα διώχνει το καλό. Τα καλής ποιότητας νομίσματα αποσύρονται για τήξη και κυκλοφορούν τα κατώτερης ποιότητας.

Ο νόμος Sherman Silver Purchase Act του 1890 υποχρέωνε την Αμερική να αγοράζει μεγάλο μέρος της παραγωγής ασημιού. Οι άνθρωποι προσπάθησαν να αγοράσουν χρυσό με τα ασημένια νομίσματα τους. Τελικά όμως πουλήθηκαν οι ανώτατες επιτρεπτές ποσότητες χρυσού από τα κρατικά αποθέματα, και πλέον δεν ήταν εφικτή η μετατροπή των ασημένιων δολαρίων σε χρυσό.

Μια σειρά από χρεωκοπίες τραπεζών ακολούθησαν, και η North Pacific Railway , η Union Pacific Railroad, και η Atchison, Topeka and Santa Fe Railroad έβαλαν λουκέτο. Αυτό ακολουθήθηκε από την πτώχευση πολλών άλλων εταιρειών. Συνολικά πάνω από 15.000 επιχειρήσεις και 500 τράπεζες χρεοκόπησαν (κυρίως στη Δύση). Σύμφωνα με εκτιμήσεις, περίπου το 17% με 19% του εργατικού δυναμικού ήταν άνεργο στην κορυφή του πανικού.

Η καταστροφή κορυφώθηκε αφού λόγω της ανεργίας και τις εξάλειψης των αποταμιεύσεων τις τράπεζες που είχαν κλείσει, πολλοί σταμάτησαν να πληρώνουν τα στεγαστικά τους δάνεια για τα πρόσφατα χτισμένα σπίτια. Η κρίση χτύπησε σοβαρά και τους αγρότες λόγω της πτώσης των τιμών για τις εξαγωγικές καλλιέργειες, όπως το σιτάρι και το βαμβάκι. Πορείες και απεργίες σημειώθηκαν που πολλές φορες κατέληγαν στην βία. Οι Δημοκρατικοί και οι Λαϊκοί είχαν μεγάλες εκλογικές απώλειες στις εκλογές του 1894, η οποία σηματοδότησε τη μεγαλύτερη άνοδο των Ρεπουμπλικάνων στην ιστορία. Η αμερικανική οικονομία άρχισε να ανακάμπτει μετά το 1897 στρεφόμενη ολοκληρωτικά στον χρυσό κανόνα σημειώνοντας μεγάλη ανάπτυξη για τα επόμενα δέκα χρόνια.

Σημείωση: Στη κεντρική εικόνα: αφίσα από το το μελόδραμα του Μπρόντγουει “The War On Wealth”, με bank runs, κτλ, εμπνευσμένο από τον “Πανικό του 1893”