Η ιστορία της γένεσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Γράφει ο ιστορικός Παναγιώτης Γέροντας

9 Μαΐου: η ημέρα της Ευρώπης. Με αφορμή αυτή την επέτειο, ας δούμε την ιστορία της δημιουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), η οποία ουσιαστικά υπήρξε γέννημα του Ψυχρού Πολέμου, συνετέλεσε στην οικονομική ευμάρεια των ευρωπαϊκών Λαών αλλά και στην εμπέδωση της Ειρήνης. Παρ’ όλα αυτά τα θεμέλια της Ένωσης με τις συνεχείς κρίσεις και προκλήσεις τρίζουν.

Η ΕΕ θα καταφέρει να επιβιώσει και να ολοκληρώσει την ενωτική της πορεία ή θα γινει ένα ιστορικό φαινόμενο, το οποίο θα το μελετάνε οι ιστορικοί του μέλλοντος αναλύοντας τις αιτίες της παρακμης και διάλυσης;

Η ιστορία της γένεσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου δημιουργούνται δύο κόσμοι αντίπαλοι. Ο πρώτος ήταν ο δυτικός συνασπισμός υπό την ηγεσία των ΗΠΑ και ο άλλος των χωρών του υπαρκτού σοσιαλισμού με ηγέτιδα δύναμη της ΕΣΣΔ. Οι Αμερικάνοι έθεσαν ως κύριο στόχο τους την ανάσχεση (containment) της “κομμουνιστικής πλημμυρίδας” (για την αμερικανική εξωτερική πολιτική μπορείτε να διαβάσετε παλαιότερη δημοσίευσή μου ΕΔΩ)

Σε αυτό το πλαίσιο, οι Αμερικάνοι “ξαναβάζουν” την (Δυτική) Γερμανία στο παιχνίδι. Το 1947, οι αμερικανικές και βρετανικές ζώνες κατοχής στη Γερμανία, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, συγχωνεύονται σε μία ενιαία διοικητική ενότητα, η οποία αργότερα (με τη γαλλική ζώνη) έγινε μέρος της Δυτικής Γερμανίας (για την ίδρυση της Δυτικής Γερμανίας μπορείτε να διαβάσετε μια παλαιότερη δημοσίευσή μου ΕΔΩ).

Το 1948 δημιουργήθηκε ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας με σκοπό να διαχειριστεί το σχέδιο Μάρσαλ (Marshall) για την ανοικοδόμηση της Ευρώπης μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το σχέδιο Μάρσαλ για την οικονομική ανοικοδόμηση της Ευρώπης ήταν ουσιαστικά εργαλείο του δόγματος Τρούμαν περί “κομμουνιστικού κινδύνου”. Αργότερα, η ιδιότητα μέλους του επεκτάθηκε και σε μη ευρωπαϊκά κράτη, και το 1960 μετασχηματίστηκε στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης. Οι Σοβιετικοί στην αμερικάνικη προσπάθεια περικύκλωσης (το 1949 ιδρύθηκε το ΝΑΤΟ και το 1954 το SEATO στην Ν. Α. Ασία) απάντησαν: αρχικά με την δορυφοροποιηση των σοσιαλιστικών χωρών της Ανατολικής Ευρώπης. Διορίστηκαν ακραιφνεις κομμουνιστές σε νευραλγικα υπουργεία (Άμυνας, Εσωτερικών), ενώ εξοντώθηκαν οι μη κομμουνιστές. Παράλληλα ίδρυσαν το Κέντρο Πληροφοριών των Κομμουνιστικών Κομμάτων (ΚΟΜΙΝΦΟΡΜ) το Σεπτέμβριο του 1947 με έδρα αρχικά το Βελιγράδι, που σκοπό είχε την ενίσχυση της σοβιετικής εποπτείας στα ευρωπαϊκά κομμουνιστικά κόμματα. Το 1955 ιδρύθηκε “Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας”. Το λεγόμενο “δόγμα Ζντάνωφ” έδειχνε γλαφυρά την κατάσταση. Υπήρχαν πλέον στον πλανήτη δύο κόσμοι χωρίς καμία ελπίδα συνεννόησης ή συνεργασίας.

Οι ΗΠΑ όμως ήταν σαφείς. Η Δυτική Ευρώπη έπρεπε να συνεργαστεί και να ενωθεί για να αποτελέσει φράγμα στην σοβιετική απειλή. Το 1950 έγινε προσπάθεια για την δημιουργία της Ευρωπαϊκής Αμυντικής Κοινότητας (ΕΑΚ). Το σχέδιο δημιουργίας της ή αλλιώς “σχέδιο Πλεβέν” από τον René Pleven, τον Γάλλο Πρόεδρο της Εθνοσυνέλευσης που το κατηρτισε ως απάντηση στο Αμερικανικό κάλεσμα για τον επανεξοπλισμό της Δυτικής Γερμανίας, επεδίωκε να δημιουργήσει μία πανευρωπαϊκη αμυντική δύναμη, ως εναλλακτικό σχέδιο στην πρόταση προσχώρησης της Γερμανίας στο ΝΑΤΟ. Η ΕΑΚ θα περιελάμβανε τη Δυτική Γερμανία, τη Γαλλία, την Ιταλία, το Βέλγιο, την Ολλανδία και το Λουξεμβούργο. Μία συνθήκη υπογράφτηκε στις 27 Μαΐου 1952, αλλά το σχέδιο δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Σημαντικοί λόγοι μη υλοποίησης ήταν η αντίδραση της αντιπολίτευσης του Ντε Γκωλ αλλά και η άρνηση της Μ. Βρετανίας να συμμετάσχει στο εγχείρημα.

Το 1954 ιδρύθηκε υπό την αιγίδα των ΗΠΑ η Δυτικοευρωπαϊκή Ένωση (ΔΕΕ) από τις Συμφωνίες των Παρισίων με την προσθήκη της Ιταλίας και της Δυτικής Γερμανίας. Ήταν μια αμυντική ένωση. Πρώτα από όλα ήταν η παροχή αλληλοβοήθειας ο ένας στον άλλο εναντίον οποιασδήποτε εχθρικής πράξης. Ως στόχος τέθηκε και η ενοποίηση της Ευρώπης για την οικονομική ανάπτυξη. Στις 9 Μαΐου 1950 ο Γάλλος υπουργός Εξωτερικών Ρομπέρ Σουμάν (Robert Schuman) είχε υποβάλει μια πρόταση για κοινή διαχείριση από τη Γαλλία και τη Δυτική Γερμανία των βιομηχανιών του άνθρακα και του χάλυβα. Αυτή η “Διακήρυξη Σουμάν”η “σχέδιο Σουμάν” , όπως ονομάστηκε, οδήγησε στο σχηματισμό της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ) από τη Δυτική Γερμανία, το Βέλγιο, τη Γαλλία, την Ιταλία, το Λουξεμβούργο και τις Κάτω Χώρες. Από τους εμπνευστές πρέπει να αναφερθεί ιδιαίτερα ο Ζαν Μονέ (Jean Monnet), Γάλλος οικονομολόγος και διπλωμάτης. Θεωρείται ο αρχιτέκτονας της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Το 1945 είχε καταρτίσει το “σχέδιο Monnet”, στο οποίο πρότεινε να αποκτηθεί από τους Γάλλους ο έλεγχος των περιοχών που παρήγαγαν άνθρακα στη Γερμανία και να μεταφέρουν την παραγωγή εκτός της Γερμανίας, προς τη Γαλλία. Έτσι η Γερμανική οικονομία θα αποδυναμώνονταν καθώς θα τροφοδοτούσε την ανάπτυξη της Γαλλικής. Το πλάνο αυτό έγινε δεκτό από τον Σαρλ ντε Γκωλ στις αρχές του 1946.

Όταν άρχισαν να εντείνονται οι σχέσεις μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας σχετικά με το θέμα της βιομηχανικής παραγωγής άνθρακα και χάλυβα, ο Μονέ και οι συνεργάτες του συνέλαβαν την ιδέα μιας Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Και το “σχέδιο Σουμάν” ήταν δημιούργημα του Μονέ με την συγκατάθεση του Γερμανού καγκελάριου της Δυτικής Γερμανίας Κόνραντ Αντενάουερ. Την 1η Ιανουαρίου 1958 με τις Συνθήκες της Ρώμης (υπογραφή 25 Μαρτίου 1957) δημιουργήθηκαν δύο νέες Κοινότητες: η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ), που καθιέρωσε για πρώτη φορά πλήρη τελωνειακή ένωση, και η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ατομικής Ενέργειας (ΕΥΡΑΤΟΜ) για συνεργασία σε θέματα χρήσης πυρηνικής ενέργειας. Με μία ιδιαίτερη Σύμβαση, που υπογράφηκε και τέθηκε σε ισχύ μαζί με τις άλλες δύο Συνθήκες, οι τρεις Κοινότητες αποκτούσαν για πρώτη φορά τρία κοινά όργανα: τη Συνέλευση (μετέπειτα Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο), το Δικαστήριο και την Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή.

Η Μ. Βρετανία απάντησε το 1960 με την δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελευθέρων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ, Αγγλ: European Free Trade Association – EFTA). Οι ιδρυτριες χώρες ήταν οι Αυστρία, Δανία, Ελβετία, Ηνωμένο Βασίλειο, Νορβηγία, Πορτογαλία και Σουηδία. Αργότερα έγιναν μέλη η Φινλανδία (συνδεδεμένο μέλος το 1961 και πλήρες το 1986), η Ισλανδία (1970) και το Λίχτενσταϊν (1991). Οι χώρες που έγιναν μέλη της ΕΟΚ και αργότερα της ΕΕ σταδιακά αποχώρησαν (η Δανία και το Ηνωμένο Βασίλειο το 1972, η Πορτογαλία το 1985, η Αυστρία, Σουηδία και Φινλανδία το 1995).

Οι εξελίξεις είναι γνωστές. Συνηθίζουμε να υπερτονιζουμε τα αρνητικά της Ένωσης. Ας πούμε μερικά θετικά:

α/ Η ειρήνη εμπεδωθηκε στην Ευρώπη. Είμαστε άνθρωποι που δεν ζήσαμε τους δύο παγκόσμιους πολέμους. Να μην λησμονούμε αυτήν την πρόοδο.

β/ Ελευθερία στην μεταφορά αγαθών και ανθρώπων. Ποτέ άλλοτε ο Ευρωπαίος δεν μπορούσε να ταξιδέψει, να σπουδάσει και να δουλέψει παντού στην Ευρώπη.

γ/ Η Δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν είναι απλώς σεβαστά, είναι θεμελιώδεις αρχές της Ένωσης.

Υπάρχουν πολλά προβλήματα ασφαλώς που τα ξέρουμε και τα βιώνουμε όλοι. Η απάντηση σε αυτά είναι περισσότερη και πιο ολοκληρωμένη Ευρώπη. Όχι μικρότερη και λιγότερη.

Στη φωτογραφία εικονίζεται η σημαία της πάλαι ποτέ Δυτικοευρωπαικής Ένωσης (οι αρμοδιότητές της πέρασαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση).

Στον χάρτη εικονίζονται οι χώρες μέλη της πάλαι ποτέ Δυτικοευρωπαικης Ένωσης (με κόκκινο τα κράτη μέλη, με πράσινο τα αναπληρωματικά, με μπλε οι παρατηρητές με μωβ οι συνεργάτες).

Στο γερμανικό γραμματόσημο εικονίζεται ο Jean Monnet.