Η Επανάσταση του 1922 και η εγκατάλειψη της Ανατολικής Θράκης

Γράφει ο ιστορικός Παναγιώτης Γέροντας

Η Επανάσταση του 1922 ξεκίνησε από τρία χωριστά σημεία: τον Πλαστήρα στη Χίο, τον Γονατά στην Μυτιλήνη με την εισήγηση των αντισυνταγματαρχών Πρωτοσύγγελου, Μαμούρη και Μπότσαρη και τέλος, από την ομάδα των βενιζελικών στην Αθήνα. Η τελευταία απαρτιζόταν κυρίως από αποστράτους του Στρατού (Θ. Πάγκαλος, Γαργαλίδης, Μαζαράκης, Μανέτας, Τσερούλης) και του Ναυτικού (Χατζηκυριάκος, Κολιαλέξης, Δεμέστιχας, Γιαννηκώστας, Πετρόπουλος, Τσιριμώκος κ.α.).

Ο Πλαστήρας, ήδη αποφασισμένος για το κίνημα, δεν συμμορφώθηκε με τις εντολές του στρατηγού Φράγκου που τον έστελνε στην Μυτιλήνη και το καράβι Τῆνος τον μετέφερε στη Χίο. Το εύδρομο Ἀλφειός που το συνόδευε το κανονιοβόλησε χωρίς επιτυχία. Ο στρατός της Χίου προσχώρησε στο σχέδιο του Πλαστήρα, ενώ της Μυτιλήνης τάχθηκε με τον Γονατά. Στη Χίο, έπεσε νεκρός ο ταγματάρχης Τριανταφυλλίδης από τους ευζώνους του Πλαστήρα, επειδή, όπως ειπώθηκε, προέβαλε αντίσταση με μερικούς άλλους. Η δύναμη στρατού που συγκεντρώθηκε και στα δύο νησιά ήταν 14 συντάγματα πεζικού, 3 συντάγματα ευζώνων, 1 λόχος τηλεγραφητών, 1 λόχος σκαπανέων και τμήματα των μεραρχιών ΙV και V όπως και των συνταγμάτων 18ου και 31ου, συνολικά 12-13000 άνδρες. Παρ’ όλα αυτά για την ευόδωση του κινήματος απαραίτητη ήταν η συμμετοχή του Ναυτικού.

Το επιτελείο του Πλαστήρα στη Χίο είχε εγκατασταθεί στη βίλα το Κύμα του εφοπλιστή Ι. Λιβανού. Μέσω των υποπλοιάρχων Κ. Σκουφόπουλου και Ν. Βιτάλη, οι επαναστάτες ήρθαν σε επαφή και μύησαν συναδέλφους τους του θωρηκτού Λήμνος και άλλων επίτακτων πλοίων. Σημαντικές μυήσεις ήταν του υπάρχου του θωρηκτού Λήμνος αντιπλοιάρχου Πετροπουλάκη, καθώς και του ανθυποπλοιάρχου Λαμπρινόπουλου, ο οποίος ήταν και αυτός επί του ίδιου πλοίου.

Τα ξημερώματα της 11ης Σεπτεμβρίου, ομάδες αξιωματικών του Στρατού, 50 για το Λήμνος, 6 για το Νάξος, 2 για το Τένεδος και 10 για το Σφενδόνη οδηγούμενες από αξιωματικούς του Ναυτικού κατέλαβαν τα 4 πλοία και έθεσαν υπό κράτηση τους αξιωματικούς του Ναυτικού που δήλωσαν ότι αρνούνται να προσχωρήσουν στο κίνημα. Την ίδια ώρα, κατελήφθη η Ναυτική Διοίκηση Χίου και ο ναυτικός διοικητής αντιπλοίαρχος Δ. Φωκάς και ο πλωτάρχης Κ. Αλεξανδρής προσχώρησαν στο κίνημα. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας, επέστρεψε από περιπολία και το Θύελλα, αλλά ο κυβερνήτης, αντιπλοίαρχος Ε. Καββαδίας, αρνήθηκε να προσχωρήσει και τέθηκε υπό κράτηση.

Παράλληλα, το Υπουργείο των Ναυτικών δεν μπορούσε να επικοινωνήσει με τον ασύρματο του Λήμνος, διότι ο Πετροπουλάκης, ο οποίος με την κατάληψη του θωρηκτού είχε χρισθεί αρχηγός του επαναστατικού στόλου, τηλεγράφησε από το Νάξος ότι ο ασύρματος του Λήμνος είχε σοβαρή βλάβη και ότι οι επικοινωνίες θα έπρεπε να γίνονται μέσω του Νάξος. Το Νάξος δεν ακολούθησε τα πλοία προς Λαύριο αλλά έμεινε στη Χίο. Ο Σκουφόπουλος ανέλαβε κυβερνήτης του Σφενδόνη, ο υποπλοίαρχος Βιτάλης του Θύελλα και ο πλωτάρχης Κ. Αρβανίτης του Λήμνος. Το πρωί της 12 Σεπτεμβρίου, όλα τα πλοία ξεκίνησαν από τη Χίο και τη Μυτιλήνη με προορισμό την Αθήνα.

Στις 14 Σεπτεμβρίου παραιτήθηκε ο βασιλέας Κωνσταντίνος και ορκίστηκε ο Γεώργιος ο Β΄. Στις 17 Σεπτεμβρίου ο τ. βασιλέας έφυγε από την Ελλάδα και πέθανε στο Παλέρμο στις 29 Δεκεμβρίου. Στις 14 Σεπτεμβρίου, μπήκαν στην Αθήνα τα πρώτα στρατιωτικά τμήματα, ενώ την επομένη εισήλθε το κύριο σώμα στρατού 12.000 ανδρών περίπου, τους οποίους οι Αθηναίοι τους υποδέχθηκαν με συγκρατημένο ενθουσιασμό. Την νύχτα της 14 Σεπτεμβρίου, συνελήφθησαν και προφυλακίστηκαν τα ηγετικά στελέχη της αντιβενιζελικής παράταξης (Γούναρης, Στράτος, Πρωτοπαπαδάκης, Θεοτόκης, Στάης), την επομένη, οι Δούσμανης, Στρατηγός, Γούδας, Καλογερόπουλος, στις 27 του μηνός ο Χατζηανέστης και στις 11 Οκτωβρίου ο Μπαλτατζής. Μαζί με αυτούς συνελήφθησαν και 300 περίπου αντιβενιζελικοί. Στις 16 Σεπτεμβρίου, σχηματίστηκε κυβέρνηση με πρόεδρο τον Αλέξανδρο Χαραλάμπη, ενώ την επομένη ανέλαβε την πρωθυπουργία ο Σ. Κροκιδάς.

Στις 20-22 Σεπτεμβρίου, έγινε η Διάσκεψη των Μουδανιών. Την τελευταία ημέρα της διάσκεψης, στις 22 του μηνός, ο ίδιος ο Πλαστήρας, οι συνταγματάρχες Αλέξανδρος Μαζαράκης-Αινιάν και Πτολεμαίος Σαρηγιάννης, καθώς και ο διπλωμάτης Π. Οικονόμου-Γκούρας κλήθηκαν στο βρετανικό πλοίο Iron Duke και ο επικεφαλής των συμμαχικών αντιπροσωπειών βρετανός στρατηγός Charles Harington τούς ζήτησε να υπογράψουν την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης μέχρι τον Έβρο. Η ανακωχή των Μουδανιών κυρώθηκε στις 14 Ιουλίου 1923 στη Λοζάνη.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Ιωάννης Μεταξάς αν και αντίθετος στην Μικρασιατική Εκστρατεία, ήταν υπέρ της διατήρησης της Ανατολικής Θράκης. Έγραφε στην εφημερίδα “Χρονικά” πριν την καταστροφή της Σμύρνης: “Είμεθα εις θέσιν εν Θράκη να προβώμεν εις δράσιν. Η Θράκη χωρίζεται δια θαλάσσης από του εχθρού, είναι επομένως ευχερής η άμυνα αυτής με μικρές δυνάμεις. Έπειτα, κοίται επ’ αυτής η Κωνσταντινούπολις, η συγκέντρωσις επομένως εν Θράκη Στρατού, κυρίως δε μεγάλης δυνάμεως εις Τσατάλτζαν έναντι της Κωνσταντινουπόλεως θα απετέλουν σπουδαία επιχειρήματα δια τας περί Θράκης διπλωματικάς διαπραγματεύσεις.”

Τα στρατεύματα στην Θράκη μετά την ανάληψη της ηγεσίας τους από τον Πάγκαλο είχαν αναδιοργανωθεί και ευρίσκονταν σε πολύ καλή κατάσταση παρά την έλλειψη βαρέων όπλων που είχαν χαθεί στην Μικρά Ασία. Στο πλευρό του είχε και τον Ναύαρχο Αλέξανδρο Χατζηκυριάκο, ο οποίος ήθελε να οδηγήσει τον Ελληνικό Στόλο στα Στενά, άλλως τε ο Κεμάλ δεν διέθετε ναυτικές δυνάμεις.

Φωτογραφικό υλικό: