Η δυσαρέσκεια της Δημοκρατίας στη Μέση Ανατολή
Gideon Rachman
Financial Times
Πριν μια δεκαετία στον αραβικό κόσμο πανηγύριζαν την πτώση των δεσποτών. Τώρα, πανηγυρίζουν την πτώση της δημοκρατίας.
Αυτά τα πισωγυρίσματα στην πολιτική ελευθερία στη Μέση Ανατολή έχουν παγκόσμιες επιπλοκές. Στις ΗΠΑ, ο Αμερικανός πρόεδρος Joe Biden υποστηρίζει ότι η μάχη μεταξύ του δεσποτισμού και της δημοκρατίας θα καθορίσει αυτό τον αιώνα. Αντίθετα, το Πεκίνο προωθεί ένα «κινεζικό μοντέλο» που τονίζει την σταθερότητα και την τάξη αντί της πολιτική ελευθερίας. Τα γεγονότα στη Μέση Ανατολή είναι απειλητικά σημάδια για στον αγώνα για Δημοκρατία.
Στην Τυνησία, ο πρόεδρος Kais Saied πρόσφατα απέλυσε τον πρωθυπουργό και ανέστειλε για 30 ημέρες τη λειτουργία του κοινοβουλίου (σ.σ. και αργότερα ανακοίνωσε ότι αυτό θα συνεχιστεί για απροσδιόριστο χρόνο). Ενώ, όμως, οι πράξεις του θεωρούνται πραξικόπημα φαίνεται να είναι δημοφιλείς σε μια χώρα που ταλανίζεται επί χρόνια από την οικονομική κρίση και ανίκανες κυβερνήσεις.
Η Τυνησία είναι μια μικρή χώρα που έπαιξε ένα μεγάλο ρόλο στην πρόσφατη ιστορία της Μέσης Ανατολής. Η εξέγερση των Αράβων ξεκίνησε εκεί, πριν μια δεκαετία, με την ανατροπή του προέδρου Zine El Abidine Ben Ali που βρέθηκε επί 23 χρόνια στην εξουσία. Οι επόμενοι που έπεσαν ήταν ο Hosni Mubarak και ο Muammer Gaddafi σε Αίγυπτο και Λιβύη.
Το πείραμα της Αιγύπτου με την Δημοκρατία τελείωσε το 2013 με στρατιωτικό πραξικόπημα, το οποίο τότε ήταν επίσης δημοφιλές, το οποίο ανέτρεψε την εκλεγμένη κυβέρνηση της οποίας ηγούταν η Μουσουλμανική Αδελφότητα. Η Λιβύη οδηγήθηκε σε εμφύλιο πόλεμο μετά τον θάνατο του Gaddafi. Η δημοκρατική εξέγερση στη Συρία καταπνίγηκε από το καθεστώς Assad.
Η επιβίωση, όμως, της Δημοκρατίας στην Τυνησία σήμαινε ότι οι ελπίδες που δημιούργησαν οι Αραβικές εξεγέρσεις ήταν ακόμα ζωντανές. Η εξάλειψή τους στη χώρα θα έστελνε το αντίθετο μήνυμα. Και ενώ τα τελικά σχέδια του Προέδρου δεν είναι ακόμα ξεκάθαρα, φαίνεται πως η Τυνησία οδεύει σε μια πιο δεσποτική κατεύθυνση.
Πώς λοιπόν όσοι ασπάζονται τα επιχειρήματα Biden αντιδρούν στην οπισθοχώρηση της Δημοκρατίας στη Μέση Ανατολή; Δεν υπάρχει ανάγκη να εγκαταλείψουμε την πεποίθηση ότι η πολιτική ελευθερία έχει σημασία ή την ελπίδα ότι μπορεί εν τέλει να ριζώσει στην περιοχή. Η αρχή αυτή όμως, πρέπει να ισορροπεί με τη συμπάθεια για τους απλούς ανθρώπους που είναι εγκλωβισμένοι και κράτη που αποτυγχάνουν. Αν εκλεγμένες κυβερνήσεις αποτυγχάνουν να καλύψουν βασικές ανάγκες, τότε το δέλεαρ για να αποδεχτείς έναν ισχυρό άνδρα που υπόσχεται σταθερότητα γίνεται πολύ ισχυρό.
Στη Μέση Ανατολή, Λίβανο και Ιράκ, που αμφότερες είναι ακόμα, επισήμως, Δημοκρατίες, είναι επικίνδυνα κοντά στο να γίνουν «αποτυχημένες» (failed) χώρες. Πριν από ένα χρόνο, η πρωτεύουσα του Λιβάνου ρήμαξε από μια έκρηξη που προκάλεσαν χημικά που είχαν εγκαταλειφθεί στο λιμάνι. Πολιτικοί μεταρρυθμιστές δολοφονούνται συχνά, γεγονός που υπογραμμίζει την πραγματικότητα ότι πίσω από τις εκλογές και την ελευθερία του λόγου, βρίσκεται μια χώρα που ελέγχεται από πολέμαρχους και την Hezbollah, την παραστρατιωτική οργάνωση.
Το Ιράκ, όπως ο Λίβανος, έχει υιοθετήσει μια μορφή Δημοκρατίας που μοιράζει την εξουσία σε κοινοτική βάση, ένα σύστημα που δημιουργεί άκαμπτα συμφέροντα σε ομάδες και κάνει τις μεταρρυθμίσεις δύσκολες. Καθώς υποφέρει από ελλείψεις σε ηλεκτρική ενέργεια και νερό τους καυτούς καλοκαιρινούς μήνες, δεν είναι ασυνήθιστο να ακούς Ιρακινούς να φαίνεται να νοσταλγούν τον Saddam Hussein, ένα σκληρό δικτάτορα, που τουλάχιστον προσέφερε αξιόπιστο σύστημα ηλεκτρισμού.
Οι νεόκοπες Δημοκρατίες της Μέσης Ανατολής είναι επίσης άτυχες. Οι ισχυρότερες και πλουσιότερες χώρες, Σαουδική Αραβία, Ιράν, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και Κατάρ, είναι απολυταρχικές με μικρό ενδιαφέρον να βοηθήσουν ώστε να πετύχουν δημοκρατικά πειράματα. Αντίθετα, χρηματοδότησαν μέσω αντιπροσώπων μάχες εξουσίας σε Λίβανο, Λιβύη, Συρία και Τυνησία.
Δεν υπάρχει λόγος να πιστεύουμε ότι οι άνθρωποι στη Μέση Ανατολή διαφέρουν από την υπόλοιπη ανθρωπότητα στο να προτιμούν την ελευθερία και το κράτος δικαίου από την δικτατορία. Αλλά η περασμένη δεκαετία έδειξε επίσης την αφέλεια εκείνων που ήλπιζαν ότι η δημοκρατία θα μπορούσε εύκολα να κυριαρχήσει στην περιοχή.
Τα γεγονότα αντίθετα υπογράμμισαν πόσο δύσκολο είναι για τις ελεύθερες εκλογές να δημιουργήσουν μια σταθερή κυβέρνηση σε χώρες όπου δεκαετίες δικτατορίας έχουν αποτρέψει την άνοδο άλλων θεσμών που κάνουν τις δημοκρατίες να λειτουργούν – ανεξάρτητα δικαστήρια, δωρεάν μέσα ενημέρωσης, επαγγελματική δημόσια υπηρεσία και έναν εγγράμματο πληθυσμό. (Την εποχή της Αιγυπτιακής Επανάστασης, περίπου το 26 % του πληθυσμού ήταν αναλφάβητοι.)
Η εμπειρία των ασιατικών χωρών, όπως η Νότια Κορέα και η Ταϊβάν, υποδηλώνει ότι μια περίοδος ταχείας οικονομικής, εκπαιδευτικής και θεσμικής ανάπτυξης κάτω από ένα αυταρχικό καθεστώς θα μπορούσε να καθορίσει τις συνθήκες που θα καθιστούσαν πιο πιθανή τη μετάβαση στη δημοκρατία. Ακόμη και η Ευρώπη του 18ου αιώνα αναπτύχθηκε ραγδαία μεταξύ μιας ομάδας ηγεμόνων, γνωστών ως φωτισμένων δεσποτών. Η δυσκολία είναι ότι οι μη διαφωτισμένοι δεσπότες στη Μέση Ανατολή ήταν πιο συνηθισμένοι από τη φωτισμένη ποικιλία. Ένας από τους λόγους για τους οποίους έγιναν οι εξεγέρσεις του 2011 ήταν η λαϊκή αποστροφή για τα χρόνια διαφθοράς και στασιμότητας.
Η «Αυτοκρατία» μπορεί να ακούγεται αφηρημένη, αλλά συνήθως σημαίνει βασανιστήρια, φόνοι και αδικίες. Οι προηγούμενες γενιές Αράβων αυτοκρατών θα μπορούσαν να προσπαθήσουν να αγοράσουν νομιμότητα με επιδοτούμενα τρόφιμα και υπηρεσίες και πολλές κυβερνητικές θέσεις εργασίας. Αλλά αυτή η επιλογή μπορεί τώρα να κλείσει επειδή τόσες πολλές κυβερνήσεις έχουν υψηλές οφειλές.
Τα πειράματα με τη δημοκρατία δεν μπορούσαν να λύσουν τα προβλήματα της Μέσης Ανατολής. Η ανανεωμένη αυτοκρατορία είναι απίθανο να είναι πιο αποτελεσματική.