Οι Βυζαντινοί εμφύλιοι πόλεμοι την εποχή των Παλαιολόγων – Η αρχή του τέλους

Γράφει ο Γεώργιος Ιωάννης Αντωνόπουλος*

      Α΄ Μέρος: ο Α΄ Παλαιολόγειος εμφύλιος πόλεμος (1321-1328)

Εισαγωγή

Οι εμφύλιοι πόλεμοι δεν αποτελούσαν ένα σπάνιο φαινόμενο στη βυζαντινή αυτοκρατορία. Κατά καιρούς οι αυτοκράτορες βρέθηκαν αντιμέτωποι με φιλόδοξους στρατιωτικούς διοικητές και πολιτικούς αξιωματούχους, οι οποίοι διεκδίκησαν τον θρόνο. Αν και ο αυτοκρατορικός θεσμός δεν αμφισβητήθηκε ποτέ και από κανέναν, ωστόσο, το βυζαντινό πολιτικό σύστημα δεν έθεσε φραγμούς στην αμφισβήτηση της εκάστοτε κεντρικής εξουσίας. Το αίσθημα της δυναστικής νομιμότητας παρέμενε ενεργό αλλά δεν επαρκούσε ώστε ένας αυτοκράτορας να διατηρήσει τη θέση του στην κεφαλή της χριστιανικής οικουμένης. Ο τελευταίος όφειλε ως εκπρόσωπος του Θεού να είναι πιστός χριστιανός και να ενεργεί για το κοινό καλό. Αν η κοινή γνώμη αντιλαμβανόταν ότι ενεργούσε με βάση προσωπικά κίνητρα ή ασπαζόταν ετερόδοξες ιδέες, τότε θεωρούταν «τύραννος» και ήταν απόλυτα θεμιτό να ανατραπεί με ένοπλη στρατιωτική βία ή με συνομωσία.

Από την άλλη πλευρά, μελετώντας την πολιτική ιστορία του Βυζαντίου, αντιλαμβανόμαστε ότι καμία από τις εμφύλιες ή ενδοδυναστικές συγκρούσεις δεν συγκλόνισαν την αυτοκρατορία, ούτε προκάλεσαν ανεπανόρθωτα πλήγματα, όπως συνέβη με εκείνες που διεξήχθησαν τον 14ο αιώνα. Μάλιστα, όπως θα δούμε στη συνέχεια, οι συγκρούσεις αυτές έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εξασθένιση του βυζαντινού κράτους με φυσικό επακόλουθο την κατάληψη του από τους Οθωμανούς τον Μάιο του 1453. Σκοπός του άρθρου αποτελεί η εξιστόρηση του Α΄ Παλαιολόγειου εμφύλιου πολέμου καθώς επίσης και ο αντίκτυπος που είχε στο Βυζάντιο.

Β) Η πρώτη φάση του εμφυλίου πόλεμου (19 Απριλίου – 6 Ιουνίου του 1321)

Οι βυζαντινοί ιστοριογράφοι της εποχής αποδίδουν το ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου μεταξύ του Ανδρόνικου Β΄ και του εγγονού του Ανδρόνικου Γ΄ σε προσωπική βεντέτα. Οι σχέσεις των δύο πρωταγωνιστών σε πρώτη φάση ήταν αγαστές. Ο Ανδρόνικος Β΄ αγαπούσε πολύ τον εγγονό του. Μάλιστα είχε αναλάβει προσωπικά τη διαπαιδαγώγηση του.  Μεγαλώνοντας, ωστόσο, ο τελευταίος εξελίχτηκε σε έναν σπάταλο και απερίσκεπτο νέο που ξόδευε τα χρήματα του σε διασκεδάσεις και χρωστούσε χρήματα σε Ιταλούς τοκογλύφους. Ήταν αρκετά φιλόδοξος αλλά πίστευε ότι δεν θα ζήσει αρκετά ώστε να διαδεχτεί τον πατέρα του στην εξουσία, επειδή ο γηραιός αυτοκράτορας, αν και 60 χρόνων, ήταν ακόμη σε θέση να κυβερνήσει. Για τον λόγο αυτό, επιθυμούσε να αναλάβει ένα ανεξάρτητο πριγκιπάτο μακριά από την επίβλεψη του παππού του. Δεν ήταν λίγες οι φορές που ήρθε αντιμέτωπος με εκείνον. Οι αντιθέσεις και οι διαφωνίες αυξάνονταν μέρα με τη μέρα, χωρίς να επέλθει κάποια γενικευμένη ρήξη στις μεταξύ τους σχέσεις. Σύντομα όλα θα άλλαζαν. Είχε διαδοθεί η φήμη στο παλάτι ότι ο νεαρός Ανδρόνικος διατηρούσε εξωσυζυγικές σχέσεις με μία Κωνσταντινουπολίτισσα ευγενικής καταγωγής αλλά ελευθέρων ηθών, την οποία ερωτεύτηκε παράφορα. Κάποια στιγμή έστησε ενέδρα σε έναν αντίζηλο του κοντά στο σπίτι της ερωμένης του. Η μοίρα όμως επιφύλασσε άσχημο παιχνίδι στον Ανδρόνικο, διότι εκείνη τη στιγμή έτυχε να περάσει από τον ίδιο δρόμο ο μικρότερος αδερφός του Μανουήλ. Οι πληρωμένοι δολοφόνοι δεν τον αναγνώρισαν και τον δολοφόνησαν. Τα νέα της δολοφονίας του έγιναν σύντομα γνωστά στην οικογένεια. Ο πατέρας του Μιχαήλ Θ΄ που βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη δεν άντεξε το βαρύ αυτό γεγονός. Ήταν καταπονημένος από μια αρρώστια ενώ πενθούσε ακόμη τον χαμό της κόρης του Άννας. Απεβίωσε στις 12 Οκτωβρίου του 1320. Ο γηραιός αυτοκράτορας δεν μπορούσε να ανεχτεί πλέον τον εγγονό του και τον αποκλήρωσε, δίνοντας τη θέση της διαδοχής στον αδελφό του μακαρίτη Μιχαήλ, τον δεσπότη Κωνσταντίνο.

Πέρα από την προσωπική διαμάχη, υπήρχε μια γενικότερη ατμόσφαιρα δυσαρέσκειας για την πολιτική του Ανδρονίκου Β΄, ο οποίος κατηγορήθηκε για την αναποτελεσματική αντίσταση του Βυζαντίου στον επεκτατισμό των εξωτερικών εχθρών, τη γενικότερη έλλειψη δυναμισμού, την επαχθή φορολογία, τον τρόπο διαχείρισης-αξιοποίησης των κρατικών εσόδων και την αυξανόμενη κοινωνική και οικονομική ανισότητα. Ήταν εκείνη η στιγμή που ο νεαρός Ανδρόνικος κήρυξε τον πόλεμο στον παππού του. Στον αγώνα αυτόν δεν ήταν μόνος. Είχε στο πλευρό του τη νέα γενιά των αριστοκρατών της γης, η οποία αφενός είχε απογοητευτεί από τον τρόπο με τον οποίο ο παππούς του διαχειρίστηκε τα εσωτερικά και εξωτερικά προβλήματα της αυτοκρατορίας, αφετέρου επιζητούσε ενεργότερο ρόλο στα πολιτικά πράγματα. Οι πρωτεργάτες της εξέγερσης ήταν ο Ιωάννης Καντακουζηνός, ο Συργιάννης Παλαιολόγος, ο Θεόδωρος Συναδηνός και ο Αλέξιος Απόκαυκος. Οι τρείς πρώτοι ανήκαν στη γαιοκτητική και στρατιωτική αριστοκρατία, διέθεταν τεράστιες γαιοκτητικές περιουσίες, αρκετά χρήματα και ισχυρές διασυνδέσεις. Εξαίρεση αποτέλεσε ο Αλέξιος Απόκαυκος, ο οποίος δεν διεκδικούσε κάποια ευγενική καταγωγή, ούτε διέθετε κτηματική περιουσία αλλά απέκτησε σημαντικό πλούτο από τον έλεγχο των φόρων και των αλυκών.

Οι τέσσερις συνωμότες προετοίμασαν μυστικά το έδαφος. Πρώτος στόχος των στασιαστών ήταν η Θράκη, όπου οι κάτοικοι της περιοχής ήταν δυσαρεστημένοι από την υπερφορολόγηση των τελευταίων ετών. Αν και η στάση δεν αποτέλεσε ένας αγώνας των καταπιεσμένων αγροτών και των αστών εναντίον της κυβέρνησης, εντούτοις, οι στασιαστές συσπείρωσαν το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων διακηρύσσοντας φορολογική απαλλαγή των πόλεων και των χωριών της Θράκης και υπόσχοντας υπέρογκα ποσά σε όποιον πολεμήσει στο όνομα του νεαρού Ανδρόνικου.

Στο άκουσμα της συνομωσίας ο Ανδρόνικος Β΄ κινήθηκε προσεχτικά. Συνέλαβε τον εγγονό του και τον οδήγησε σε δίκη ενώπιον του πατριάρχη, του Μεγάλου Λογοθέτη Θεόδωρου Μετοχίτη, της συγκλήτου και της ιεραρχίας. Ωστόσο, η συνεδρίαση λύθηκε έπειτα από την παρέμβαση των συνεργατών του Ανδρόνικου Γ΄, οι οποίοι συγκεντρώθηκαν απέξω από το παλάτι και απαίτησαν την αθώωση του. Ύστερα, στράφηκε προς τους Καντακουζηνό και Συναδηνό, τους οποίους διέταξε να εγκαταλείψουν την πρωτεύουσα εντός λίγων ημερών.

Οι προσπάθειες του να καταπνίξει τη στάση αποδείχτηκαν άκαρπες. Στις 19 Απριλίου του 1321, ανήμερα του Πάσχα, ο νεαρός Ανδρόνικος δραπέτευσε με μια ομάδα συνωμοτών από την Κωνσταντινούπολη και κατέφυγε στην Αδριανούπολη. Από εκεί κήρυξε και επίσημα τον πόλεμο ενάντια στον παππού του. Στο κάλεσμα του ανταποκρίθηκε ο ταλαιπωρημένος λαός της Θράκης, ο οποίος πήρε τα όπλα ενάντια στον γηραιό αυτοκράτορα. Οι φοροεισπράκτορες και οι υποστηρικτές του Ανδρόνικου Β΄ συλλαμβάνονταν και ξυλοκοπούνταν, ενώ οι περιουσίες τους δημεύονταν για τον σκοπό του αγώνα. Εκμεταλλευόμενος τη δυσαρέσκεια και τα παράπονα του πληθυσμού και οικειοποιούμενος τα έσοδα των πόλεων, συγκέντρωσε έναν ισχυρό στρατό, τον οποίο απέστειλε στην Κωνσταντινούπολη.

Ο επαναστατικός αναβρασμός ήταν τόσο μεγάλος που εξαπλώθηκε μέχρι και στην Κωνσταντινούπολη. Αρκετοί συγκλητικοί και στρατιωτικοί αξιωματούχοι αυτομολούσαν στον νεαρό Ανδρόνικο. Ο γηραιός αυτοκράτορας είχε γίνει αρκετά καχύποπτος, ωρυόταν και απειλούσε. Ζήτησε όρκο πίστης από τους υπηκόους του και έπεισε τον πατριάρχη Ησαΐα να αφορίσει όσους υποστήριζαν τους συνωμότες. Ήταν, ωστόσο, πολύ αργά ώστε να προβεί σε οποιαδήποτε ουσιαστική ενέργεια. Ο στρατός του νεαρού Ανδρόνικου βρισκόταν προ των πυλών. Αντιμέτωπος με αυτό τον κίνδυνο, ο Ανδρόνικος Β΄ πρότεινε στον εγγονό του ανακωχή. Στο αίτημα του γηραιού αυτοκράτορα οι στασιαστές απάντησαν θετικά. Γνώριζαν ότι η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης ήταν ένα δύσκολο στοίχημα και οποιαδήποτε ήττα θα απέβαινε μοιραία για την εξέλιξη του αγώνα. Επίσης, ήθελαν και άλλο χρόνο ώστε να συγκεντρώσουν περισσότερους συμμάχους και χρήματα. Η ανακωχή πραγματοποιήθηκε στις 6 Ιουνίου του 1321 στο Ρήγιο. Με βάση τους όρους της συνθήκης, για πρώτη φορά η αυτοκρατορία χωρίστηκε σε δύο μέρη, όπου τη διοίκηση της περιοχής από τη Σηλυβρία μέχρι και τη Χριστούπολη την ανέλαβε ο Ανδρόνικος Γ΄, ενώ ο Ανδρόνικος Β΄ κράτησε τη διοίκηση της Κωνσταντινούπολης, την περιοχή της Χριστούπολης μέχρι τις πόλεις της Αδριατικής και όλα τα νησιά του Αιγαίου. Η πρώτη φάση του εμφυλίου πολέμου είχε τερματιστεί χωρίς αιματοχυσίες.

Β) Η δεύτερη φάση του εμφυλίου πολέμου (Νοέμβριος 1321- Ιούλιος 1322)

Η περίοδος σχετικής ειρήνης μεταξύ των δύο αντιμαχόμενων παρατάξεων δεν κράτησε πολύ. Από τη συνθήκη του Ρήγιου δεν έμειναν ικανοποιημένοι όλοι οι υποστηρικτές του Ανδρόνικου Γ΄. Ο Συργιάννης Παλαιολόγος αισθάνθηκε ο αδικημένος της υπόθεσης. Βλέποντας ότι ο Καντακουζηνός είχε μεγαλύτερη επιρροή στον νέο βασιλιά- υπήρχε και η φήμη ότι ο Ανδρόνικος ατίμασε τη γυναίκα του- αυτομόλησε στον γηραιό αυτοκράτορα και τον προέτρεψε να ξεκινήσει τις αψιμαχίες. Ο Ανδρόνικος Β΄ βρήκε την ευκαιρία να δώσει ένα καλό μάθημα στον εγγονό του. Με τις ευλογίες του, ο μογγολικής καταγωγής αξιωματούχος κινήθηκε στην επαναστατημένη Θράκη, όπου με υποσχέσεις και απειλές επανάφερε μεγάλο μέρος της επαρχίας στο αυτοκρατορικό στέμμα. Ο πόλεμος διήρκησε για έξι μήνες με σημαντικές υλικές και ανθρώπινες απώλειες. Η αστραπιαία προέλαση του στρατού του γηραιού αυτοκράτορα στα εδάφη των στασιαστών οδήγησε σε απελπιστική θέση τον Ανδρόνικο Γ΄, διότι δεν είχε να πληρώσει τα στρατεύματα του και φοβόταν ότι θα έχανε τη δημοτικότητα του εάν επανέφερε τους φόρους, τους οποίους είχε καταργήσει. Στις δύσκολες αυτές στιγμές, έσπευσαν να βοηθήσουν οι πλούσιοι φίλοι και συνεργάτες του, οι οποίοι πλήρωσαν τους μισθοφόρους από τις ιδιωτικές τους περιουσίες. Οικονομικά ισχυρός πλέον ο Ανδρόνικος Γ΄ ξεκίνησε την αντεπίθεση επαναφέροντας τις απολεσθείσες περιοχές στην επικράτεια του και ανακουφίζοντας εκείνες που βάλλονταν από τι στρατιές του παππού του. Σύντομα, η πλάστιγγα του αγώνα έγειρε και πάλι προς την πλευρά του. Η Θεσσαλονίκη και το νησί της Λήμνου τάχθηκαν στο πλευρό του. Διάφορες άλλες πόλεις και φρούρια ακολούθησαν το παράδειγμα τους. Ο αυτοκράτορας απογοητευμένος από την ήττα των στρατευμάτων του και την απώλεια αρκετών ηπειρωτικών περιοχών και νησιών έστειλε πρεσβεία στον εγγονό του για ειρήνη. Οι επαναστάτες συμφώνησαν και τον Ιούλιο του 1322 μια δεύτερη συμφωνία πραγματοποιήθηκε μεταξύ των δύο παρατάξεων. Ο Ανδρόνικος Γ΄ παρέδωσε τη διοίκηση των πόλεων στον γηραιό αυτοκράτορα, ο οποίος απρόθυμα τον αναγνώρισε ως συναυτοκράτορα. Το πείραμα της διαιρεμένης αυτοκρατορίας φάνηκε αρκετά άχρηστο. Επιπλέον, του ζήτησε ετήσιο εισόδημα 36.000 υπερπύρων και τη συντήρηση των στρατευμάτων του από το βασιλικό ταμείο. Ο παππούς του παρέμεινε ανώτερος στην εξουσία και είχε τον αποκλειστικό έλεγχο σε ζητήματα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής. Αν και προκαλεί εντύπωση η υποχώρηση του Ανδρόνικου Γ΄ στις απαιτήσεις του αυτοκράτορα, δεδομένου ότι κέρδιζε τον πόλεμο, εντούτοις, είναι απόλυτα δικαιολογημένη. Με τον τρόπο αυτό νομιμοποιούσε τη θέση του στην αυτοκρατορική διαδοχή και ταυτόχρονα έκλεινε τα στόματα εκείνων που τον θεωρούσαν ακατάλληλο για τον αυτοκρατορικό θρόνο. Επιπροσθέτως, την εποχή εκείνη προέκυψαν νέες προκλήσεις στα βυζαντινά σύνορα, οι οποίες δεν επέτρεψαν την περαιτέρω συνέχιση του πολέμου.

Η συμφωνία τους κατοχυρώθηκε και επίσημα στις 2 Φεβρουαρίου, όταν ο Ανδρόνικος Γ΄ στέφθηκε για δεύτερη φορά συναυτοκράτορας στην Αγία Σοφία μέσα σε ένα ιδιαίτερα εορταστικό κλίμα. Ο Συργιάννης αποτέλεσε ο αποδιοπομπαίος τράγος της δεύτερης φάσης του εμφυλίου πολέμου. Συνελήφθη από την κεντρική εξουσία με την κατηγορία της συνομωσίας και καταδικάστηκε σε ισόβια δεσμά. Μια επιφανειακή ηρεμία επικρατούσε και όλοι πίστευαν ότι η μπόρα είχε περάσει. Όμως, δεν υπήρχε πραγματική εμπιστοσύνη. Οι θιασώτες των δύο παρατάξεων προσπάθησαν να κερδίσουν χρόνο από την τρίχρονη ανακωχή, ώστε να συνάψουν συμμαχίες με τα γειτονικά σλαβικά κράτη της Βουλγαρίας και Σερβίας, τα οποία θα τους προσέφεραν ηθική και στρατιωτική στήριξη στην επικείμενη τρίτη φάση του εμφυλίου αγώνα τους. Τον Μάιο του 1327 ο βούλγαρος Τσάρος Μιχαήλ Šišman επισκέφθηκε τον νεαρό Ανδρόνικο Γ΄ στο Διδυμότειχο, όπου πέρασαν μια εβδομάδα μαζί και σύναψαν αμοιβαία συμμαχία ενάντια στον Ανδρόνικο Β΄. Σχεδόν ταυτόχρονα, ο τελευταίος διαπραγματεύτηκε μια δική του συμμαχία με τον Σέρβο ηγεμόνα Στέφανο Decanski. Η τρίτη φάση είχε ξεκινήσει.

Γ) Η τρίτη φάση του εμφυλίου πολέμου (Οκτώβριος 1327 – 23 Μαΐου 1328)

Η τρίτη και τελευταία φάση του πολέμου ξεκίνησε ουσιαστικά τον Οκτώβριο του 1327. Την εποχή εκείνη ο Ανδρόνικος Γ΄  με την αυλή του μετακινήθηκε από το Διδυμότειχο στη Σηλυβρία. Πληροφορούμενος την εξέλιξη αυτή ο Ανδρόνικος Β΄ τους έστειλε αγγελιοφόρους διατάζοντάς να μην εισέλθουν στην Κωνσταντινούπολη γιατί ο εγγονός του είχε αθετήσει τη συμφωνία τους και είχε διαπραγματευτεί με έναν ξένο ηγεμόνα. Για δύο μήνες ο νεαρός αυτοκράτορας έστελνε επιστολές στον παππού του ζητώντας να μην πιστεύει στις συκοφαντίες που λέγονται για τις προθέσεις του όσον αφορά τον βυζαντινό θρόνο και να τον δεχτεί στην Κωνσταντινούπολη. Ο αυτοκράτορας αν και απέρριψε τις προτάσεις έστειλε στο στρατόπεδο του αντιπάλου του μια αντιπροσωπεία ιερέων, συγκλητικών και μοναχών για να συζητήσουν με τον νεαρό Ανδρόνικο και να εξετάσουν τις διάφορες κατηγορίες. Στην πραγματικότητα, έψαχνε εύλογη αιτία ώστε να αμφισβητήσει για μια ακόμη φορά το δικαίωμα του στο στέμμα.

Η επίμονη άρνηση του Ανδρόνικου Β΄ να δεχτεί τον εγγονό του στην Κωνσταντινούπολη οδήγησε τον τελευταίο να θέσει τέλος στο ζήτημα με ανοιχτό πόλεμο. Τον χειμώνα του 1327 ο πόλεμος ξέσπασε και για κάποιους μήνες πολεμούσαν στη Μακεδονία. Ο Ανδρόνικος Γ΄ κατάφερε να επικρατήσει στην περιοχή υπόσχοντας μειωμένη φορολογία στους κατοίκους και υψηλότερους μισθούς στον στρατό. Επιπροσθέτως, οι συμμαχικές σερβικές δυνάμεις του Ανδρόνικου Β΄ παρέμειναν αμέτοχες στον πόλεμο αυτό και προτίμησαν να περιμένουν την εξέλιξη του. Τον Ιανουάριο του 1328 παραδόθηκε στον νεαρό αυτοκράτορα η πόλη της Θεσσαλονίκης καθώς επίσης και διάφορες άλλες πόλεις και φρούρια. Είχε έρθει πια ο καιρός να χτυπήσει την πρωτεύουσα. Την άνοιξη του 1328 έσπευσε με την αυλή και τον στρατό του στην Κωνσταντινούπολη. Έξω από τα τείχη της Βασιλεύουσας βρήκε παρατεταγμένους 3.000 βούλγαρους ιππείς. Ο Μιχαήλ Šišman είχε αλλάξει στρατόπεδο και κρυφά είχε έρθει σε συμφωνία με τον Ανδρόνικο Β΄ ενάντια στον εγγονό του. Βέβαια, δεν προήλθε κάποια μεταξύ τους σύγκρουση. Ο νεαρός αυτοκράτορας κατάφερε να απομακρύνει τα βουλγαρικά στρατεύματα και να πείσει τον βούλγαρο ηγεμόνα να μην αθετήσει τη συμφωνία τους. Ο δρόμος για το στέμμα ήταν πλέον ανοιχτός.

Τον Μάϊο του 1328 υπήρχε ένα διάχυτο αίσθημα υπέρ του νεαρού Ανδρόνικου στην Κωνσταντινούπολη. Λίγο καιρό πριν οι Βενετοί και οι Γενουάτες είχαν έρθει σε ανοιχτό πόλεμο, στον οποίο ενεπλάκη και το Βυζάντιο χωρίς να το επιθυμεί. Για μερικές εβδομάδες 40 βενετσιάνικα πλοία είχαν αποκλείσει τον Γαλατά και τον Βόσπορο θέλοντας να τιμωρήσουν τους γενουάτες έμπορους. Ο πληθυσμός της υπέφερε από έλλειψη τροφίμων και ήταν έτοιμος να δεχτεί οποιονδήποτε τον απάλλασσε από τα βάσανα του. Τη νύχτα της 23 Μαΐου ο Ανδρόνικος Γ΄ μαζί με τον Ιωάννη Καντακουζηνό και τον Θεόδωρο Συναδηνό δωροδόκησαν τη βυζαντινή φρουρά και εισήλθαν στην πρωτεύουσα από την πύλη του Αγίου Ρωμανού. Ο νεαρός αυτοκράτορας προέλασε στην πόλη με 800 στρατιώτες και κατευθύνθηκε στο αυτοκρατορικό παλάτι. Είχε δοθεί η εντολή να μην προκληθεί καμία ζημιά ή αναστάτωση ούτε να ασκηθεί βία σε οποιοδήποτε πρόσωπο. Ήθελε να δείξει στον κόσμο ότι δεν έμπαινε στην πόλη ως κατακτητής αλλά ως απελευθερωτής. Μέσα σε μια απερίγραπτη φρενίτιδα ενθουσιασμού ανέλαβε τα καθήκοντα του στις 23 Μαΐου του 1328. Οι σύμβουλοι του γηραιού αυτοκράτορα, τους οποίους θεωρούσαν υπεύθυνους για τις αποτυχίες της αυτοκρατορίας, τιμωρήθηκαν με εξορία και οι περιουσίες τους δημεύτηκαν. Ο Ανδρόνικος Β΄ αναγκάστηκε να παραιτηθεί από τον θρόνο αν και του επιτράπηκε να ζήσει στο παλάτι και να κρατήσει τα αυτοκρατορικά του διάσημα. Δύο χρόνια αργότερα αναγκάστηκε να φορέσει το μοναχικό σχήμα και να ζήσει σε μοναστήρι. Πέθανε στις 13 Φεβρουαρίου του 1332 σε ηλικία 74 χρόνων.

Ο απολογισμός του Α΄ εμφυλίου πολέμου

Ο απολογισμός του πρώτου εμφυλίου πολέμου υπήρξε αρνητικός. Οι διαμάχες των δύο Ανδρονίκων δίχασαν πολιτικά την αυτοκρατορία και επιδείνωσαν τα οικονομικά του κράτους. Διχασμένο και οικονομικά ρημαγμένο το Βυζάντιο δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει τις εξωτερικές προκλήσεις που προέκυψαν την ίδια περίοδο. Για παράδειγμα, η προέλαση των Οσμανλιδών στη Μικρά Ασία και η κατάληψη της Προύσας το 1326 πραγματοποιήθηκε χωρίς καμία αντίσταση. Τέλος, η πρόσκληση των ξένων εχθρών της αυτοκρατορίας να συμμετάσχουν στις εσωτερικές συγκρούσεις αποτέλεσε ένα επικίνδυνο προηγούμενο. Τα κράτη της Σερβίας και Βουλγαρίας εκμεταλλεύτηκαν τη δυναστική διαμάχη και αναμείχτηκαν στα βυζαντινά τεκταινόμενα ως σύμμαχοι των δύο Ανδρονίκων, εξέλιξη που κυοφορούσε, όπως θα δούμε σε επόμενο άρθρο, πολλά προβλήματα για το μέλλον.

* Απόφοιτος του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος Βυζαντινής Ιστορίας του ΕΚΠΑ

Βιβλιογραφία

Νικηφόρος Γρηγοράς, Ῥωμαϊκὴ Ἱστορία, έκδ. B. G. NIEBUHR, Nicephori Gregorae Byzantina Historia (CSHB), Βόννη, I : 1829, II : 1830.

Ιωάννης Καντακουζηνός, Ἱστορίαι, έκδ. L. SCHOPEN, Ioannis Cantacuzeni ex imperatoris Historiarum libri IV (CSHB), Βόννη, I : 1828, II : 1831.

Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μτφρ. Τούλα ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, Αθήνα 20072 (4η ανατ. Αθήνα 2011) (= L’Idéologie Politique de l’Empire Byzantin, Paris 19751).

Κ. Κύρρης, Το Βυζάντιον κατά τον ΙΔ΄ αιώνα, Ι: Η πρώτη φάσις του εμφυλίου πολέμου και η πρώτη συνδιαλλαγή των δύο Ανδρονίκων (20. ΙV – Φθινόπωρον 1321). Εσωτερικά και εξωτερικά προβλήματα, Λευκωσία 1982.

Σοφία Μεργιαλή-Σαχά, «Το άλλο πρόσωπο της αυτοκρατορικής διπλωματίας: Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας στο ρόλο του πρεσβευτή τον 14ο και 15ο αι.», Βυζαντιακά 25 (2005/6), 235-259.

Σοφία Μεργιαλή-Σαχά, «Η διπλωματία την εποχή των Παλαιολόγων», στο: Τ. ΛΟΥΓΓΗΣ – Ε. KΙSLINGER (επιστ. επιμ.), Βυζάντιο, ιστορία και πολιτισμός. Ερευνητικά πορίσματα, Β΄:

2010. M. Nicol, Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου, 1261-1453, μτφρ. Σ. Κομνηνός, Αθήνα 2010. (= The last centuries of Byzantium, 1261-1453, Cambridge 1972.)