FT: Η προσπάθεια του Πούτιν να ελέγξει το παρελθόν σύμφωνα με το κινεζικό μοντέλο

Gideon Rachman
Financial Times 

«Όποιος ελέγχει το παρελθόν, ελέγχει το μέλλον: όποιος ελέγχει το παρόν, ελέγχει το παρελθόν». Ο Τζορτζ Όργουελ έγραψε στα τέλη της δεκαετίας του 1940 -αλλά αυτό το απόσπασμα από το βιβλίο του «1984» είναι ένας τέλειος οδηγός για το πώς αντιμετωπίζουν την ιστορία ο Βλαντιμίρ Πούτιν και ο Σι Τζινπίνγκ, οι ηγέτες της Ρωσίας και της Κίνας.

Στο τέλος του 2021, η ρωσική και η κινεζική κυβέρνηση ανέλαβαν δραστικές ενέργειες για να λογοκρίνουν τη συζήτηση για την ιστορία των χωρών τους. Και στις δύο περιπτώσεις, η απόφαση για «έλεγχο του παρελθόντος» στέλνει ένα ζοφερό μήνυμα για το μέλλον.

Το Ανώτατο Δικαστήριο της Ρωσίας έκλεισε τη Memorial, μια οργάνωση που ιδρύθηκε τα τελευταία χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης για την καταγραφή και τη διατήρηση της μνήμης των θυμάτων του σταλινισμού. Στο Χονγκ Κονγκ, τα τοπικά πανεπιστήμια υπέκυψαν στην κεντρική κυβέρνηση της Κίνας -αφαιρώντας από τις πανεπιστημιουπόλεις αγάλματα για τη σφαγή στην πλατεία Τιενανμέν το 1989. Τις δεκαετίες μετά την αποαποικιοποίηση το 1997, το Χονγκ Κονγκ ήταν προπύργιο της ελευθερίας του λόγου στη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας. Αλλά αυτή η εποχή αποτελεί οριστικά παρελθόν.

Το κλείσιμο της Memorial είναι ένα σημείο καμπής για ολόκληρη τη Ρωσία. Παρ’ όλη τη βαρβαρότητα του καθεστώτος Πούτιν, η Ρωσία, μέχρι πρόσφατα, άφηνε πολύ μεγαλύτερα περιθώρια για πολιτική διαφωνία από την Κίνα. Οι αντίπαλοι του Πούτιν πραγματοποίησαν μαζικές διαδηλώσεις το 2012, το 2019 και το 2021.
Αυτό το είδος ανοιχτής κριτικής στον Σι ήταν από καιρό αδιανόητο στην ηπειρωτική Κίνα.

Η αντιμετώπιση της ιστορίας κάθε χώρας ήταν επίσης διαφορετική. Ένα πορτρέτο του Μάο Τσε Τουνγκ, ηγέτη της κομμουνιστικής επανάστασης της Κίνας, βρίσκεται στην είσοδο της πλατεία Τιενανμέν και τα αγάλματά του υψώνονται σε πανεπιστημιουπόλεις στο Πεκίνο και στη Σαγκάη. Αλλά για να δω ένα άγαλμα του Ιωσήφ Στάλιν στη Μόσχα έπρεπε να επισκεφτώ το Πάρκο Πεσόντων, όπου βρήκα ένα κομμένο πέτρινο κεφάλι του πρώην Σοβιετικού δικτάτορα.

Μόλις το 2017, ο ίδιος ο Πούτιν παρουσίασε ένα μνημείο για τα θύματα του σταλινισμού στη Μόσχα και κατέθεσε λουλούδια στη βάση του. Εκείνη την εποχή, ο επικεφαλής επιχειρησιακός διευθυντής της Memorial χαιρέτισε αυτή τη χειρονομία. Αλλά τώρα, ο εισαγγελέας στην υπόθεση που έχει θέσει εκτός νόμου τη Memorial καταγγέλλει ότι η οργάνωση «μας κάνει να μετανοήσουμε για το σοβιετικό παρελθόν, αντί να θυμόμαστε την ένδοξη ιστορία της».

Οι παρατηρητές στη Ρωσία βλέπουν το κλείσιμο της Memorial ως σκόπιμη στροφή προς τα κινεζικά επίπεδα λογοκρισίας και ελέγχου. Ο Αλεξάντερ Μπαούνοφ του Carnegie Moscow Center είπε στους New York Times: «Αυτή είναι μια πραγματική στροφή προς μια κινεζική προσέγγιση της ιστορίας» -στην οποία τα «λάθη» του Μάο ή του Στάλιν αναγνωρίζονται, αλλά αντιμετωπίζονται ως μικρά ελαττώματα σε ένα κατά τα άλλα ένδοξο αρχείο. Ο Γκριγκόρι Γιαβλίνσκι, βετεράνος πολιτικός της αντιπολίτευσης, υποστηρίζει ότι σηματοδοτεί το σημείο καμπής μεταξύ ενός αυταρχικού και ενός ολοκληρωτικού κράτους.

Ο πρόεδρος Σι σίγουρα θα εγκρίνει την απόφαση του Πούτιν να καταστείλει την κριτική του σταλινισμού. Ο Κινέζος ηγέτης ασχολείται εδώ και καιρό με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και είναι αποφασισμένος να αποτρέψει οτιδήποτε παρόμοιο συμβεί στην Κίνα. Σε μια ομιλία στην κεντρική επιτροπή του Κινεζικού Κομμουνιστικού Κόμματος που έγινε αμέσως μετά την ανάληψη της εξουσίας, ο Σι έθεσε το ερώτημα «Γιατί κατέρρευσε η Σοβιετική Ένωση;». Η απάντησή του ήταν ότι: «Η ιστορία της ΕΣΣΔ και του Σοβιετικού Κομμουνιστικού Κόμματος απορρίφθηκε πλήρως… Ο Λένιν απορρίφθηκε, όπως και ο Στάλιν… Υπήρχε παντού ιδεολογική σύγχυση… Η Σοβιετική Ένωση, που ήταν μια μεγάλη σοσιαλιστική χώρα, κατέρρευσε».

Ο έλεγχος της συζήτησης για το παρελθόν παραμένει καθοριστικός για τον τρόπο που ασκεί την εξουσία ο Σι. Πέρυσι, η κυβέρνησή του ψήφισε νόμο που καθιστά έγκλημα τον χλευασμό των εθνικών ηρώων της χώρας.

Τόσο στη Ρωσία όσο και στην Κίνα, οι κινήσεις για τον έλεγχο της ιστορικής συζήτησης συμβαδίζουν με την εντατικοποίηση της υφιστάμενης καταστολής. Την ίδια εβδομάδα που έκλεισε η Memorial, η ρωσική κυβέρνηση συνέλαβε αρκετούς υποστηρικτές του φυλακισμένου ηγέτη της αντιπολίτευσης Αλεξέι Ναβάλνι. Στο Χονγκ Κονγκ, λίγες ημέρες αφότου αφαιρέθηκαν τα αγάλματα για την Τιενανμέν, η κυβέρνηση έκλεισε το Stand News, το μεγαλύτερο εναπομείναν δημοκρατικό μέσο ενημέρωσης, και συνέλαβε πολλά υψηλόβαθμα στελέχη.

Η καταστολή της ιστορικής έρευνας και συζήτησης συνδέεται με την επιθετικότητα στο εξωτερικό. Ένα σημάδι της επικείμενης καταστολής της Memorial ήρθε τον περασμένο Οκτώβριο, όταν η οργάνωση δέχθηκε έφοδο κατά τη διάρκεια προβολής μιας ταινίας για τον λιμό της δεκαετίας του 1930 στη σοβιετική Ουκρανία. Αυτό το είδος ιστορικής μνήμης είναι απαράδεκτο, τη στιγμή που η ρωσική κυβέρνηση προετοιμάζεται απροκάλυπτα για να εισβάλει στην Ουκρανία.

Με παρόμοιο τρόπο, το Πεκίνο πέρυσι κινήθηκε για να περιορίσει τους ισχυρισμούς ότι η εμπλοκή της Κίνας στον πόλεμο της Κορέας τη δεκαετία του 1950 ήταν οτιδήποτε άλλο από μια άμυνα ενάντια σε μια πιθανή αμερικανική εισβολή. Αυτή η συζήτηση έχει επίσης σύγχρονη σημασία, σε μια εποχή που η απειλή ενός πολέμου μεταξύ των ΗΠΑ και της Κίνας αυξάνεται ξανά.

Για να ολοκληρωθεί ο κύκλος της καταστολής, οι εγχώριοι επικριτές των κυβερνήσεων Πούτιν και Σι κατηγορούνται συστηματικά ότι εργάζονται για εχθρικές ξένες δυνάμεις -όπως ακριβώς κατηγορούνταν οι αντίπαλοι του Στάλιν και του Μάο. Το επιχείρημα ότι οι ξένες δυνάμεις είναι σε συνεννόηση με τους εγχώριους επικριτές του καθεστώτος χρησιμοποιείται στη συνέχεια για να δικαιολογήσει την καταστολή για πατριωτικούς λόγους και να υποστηρίξει το πρόταγμα για «ισχυρή» ηγεσία.

Τόσο ο Πούτιν όσο και ο Σι έχουν σχεδιάσει αλλαγές στα συντάγματα των χωρών τους, που θα τους επιτρέψουν να κυβερνούν για πολύ καιρό στο μέλλον. Αν ο Πούτιν παραμείνει στο Κρεμλίνο μέχρι το 2036, κάτι που τώρα φαίνεται πιθανό, θα έχει κυβερνήσει για περισσότερο από τον ίδιο τον Στάλιν. Αν σκοπεύει κάποιος να μιμηθεί τον Στάλιν, τότε γιατί να επιτρέψει την κριτική του;