Το Καζακστάν μετά την κρίση
Temur Umarov και Alexander Gabuev
Carnegie Moscow Center
Μόλις μια εβδομάδα μετά από ό,τι φαινόταν σαν πραξικόπημα στο Καζακστάν, η αναταραχή έχει υποχωρήσει. Η κυβέρνηση συνεχίζει να επιμένει ότι τρομοκράτες βρίσκονται πίσω από τις βίαιες διαδηλώσεις και τους πυροβολισμούς στους δρόμους, αλλά αυτό δεν την εμπόδισε να λάβει έκτακτα οικονομικά μέτρα για να λύσει τα προβλήματα τα οποία προκάλεσαν εξ αρχής τις διαδηλώσεις. Στις τιμές της ενέργειας και των βασικών τροφίμων έχει τεθεί πλαφόν και οι επιχειρήσεις έχουν λάβει εντολή να “μοιράζονται με τον κόσμο”. Την ίδια στιγμή, ο πρόεδρος Kassym-Jomart Tokayev εφαρμόζει επίσης τα πολιτικά αιτήματα που διατυπώθηκαν κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων, εκκαθαρίζοντας την εξουσία όσων είναι πιστοί στον προκάτοχο του, Nursultan Nazarbayev.
Ενώ παραδέχεται ότι η πρόσφατη αναταραχή ξεκίνησε με αυθόρμητες κοινωνικές διαμαρτυρίες, η ηγεσία του Καζακστάν επιμένει ότι καθοριστικό ρόλο στη ριζοσπαστικοποίηση των διαδηλώσεων, διαδραμάτισαν τρομοκράτες, συμπεριλαμβανομένων μαχητών από το Αφγανιστάν και άλλες χώρες. Ωστόσο, δεν υπάρχουν πειστικά στοιχεία για να υποστηρίξουν αυτή την εκδοχή των γεγονότων.
Η κυβέρνηση έχει επίσης κατηγορήσει “καταστροφικές εσωτερικές δυνάμεις” ότι βρίσκονται πίσω από τις ταραχές, στις οποίες περισσότεροι από 200 άνθρωποι σκοτώθηκαν. Ενώ δεν έχουν διατυπωθεί συγκεκριμένες κατηγορίες, είναι ήδη σαφείς ότι ο βασικός ύποπτος πιθανότατα θα είναι ο Karim Masimov, αγαπήμενος του Nazarbayev. Υπό τον πρώην πρόεδρο, ο Masimov είχε πολλές θέσεις, μεταξύ των οποίων και πρωθυπουργός και επικεφαλής της προεδρικής διοίκησης, και το 2016, ο Nazarbayev διόρισε τον Masimov επικεφαλής της Επιτροπής Εθνικής Ασφάλειας, της κύρια υπηρεσίας ασφάλειας της χώρας, για να επιβλέπει τη μετάβαση εξουσίας.
Κατά τη διάρκεια της πρόσφατης κρίσης, ο Masimov απολύθηκε και συνελήφθη ως ύποπτος για απόπειρα πραξικοπήματος. Σίγουρα, ως ο πιο υψηλόβαθμος αξιωματικός ασφαλείας της χώρας, πρέπει να φέρει κάποια ευθύνη για την άτονη επίσημη απάντηση κατά τη διάρκεια των πρώτων ημερών της εξέγερσης. Ωστόσο, ως το πρόσωπο που είχε επιφορτιστεί από τον Nazarbayev να επιβλέπει τη μετάβαση της εξουσίας στον Tokayev, ήταν προς το συμφέρον του Masimov η διαδικασία αυτή να είναι όσο το δυνατόν πιο ομαλή και σταδιακή. Οι επιθέσεις στην εξουσία του Tokayev κατέστρεψαν ένα status quo που λειτούργησε υπέρ του Masimov. Ούτε ο ίδιος ο Masimov θα μπορούσε να έχει προεδρικές φιλοδοξίες, καθώς δεν έχει την απαραίτητη υποστήριξη τόσο από το λαό του Καζακστάν όσο και από την άρχουσα ελίτ.
Ορισμένοι άνθρωποι κατέληξαν ότι, με βάση το πόσο πιο ισχυρός προέκυψε ο Tokayev από την κρίση, ο ίδιος πρέπει να βρίσκεται πίσω από τις αναταραχές. Ωστόσο ούτε αυτό φαίνεται πιθανό. Το Αλμάτι, όπου έλαβαν χώρα οι χειρότερες αναταραχές, ελέγχεται από συγγενείς του Nazarbayev. Ο μικρότερος αδελφός του Bolat, φέρται να είναι υπεύθυνος για τις παράνομες αγορές χονδρικής της πόλης, ενώ ο ανιψιός του Nazarbayev, Samt Abish, ήταν μέχρι προσφάτως ο αναπληρωτής επικεφαλής της Επιτροπής ΕΘνικής Ασφάλειας.
Πραγματικά, είναι πολύ πιο πιθανό ότι εκπρόσωποι της οικογένειας του Nazarbayev ενεπλάκησαν στις ταραχές στο Αλμάτι, όπου κρίσιμα δημοτικά κτήρια καταλήφθηκαν από καλά οργανωμένες και ένοπλες συμμορίες. Η εμπλοκή τους θα εξηγούσε τόσο την αδράνεια των υπηρεσιών ασφαλείας (πολλοί ανώτεροι αξιωματούχοι ασφάλειας στο νότιο Καζακστάν διορίστηκαν υπό την αιγίδα του Nazarbayev ή έχουν σφυρηλατήσει άτυπους δεσμούς με την πιο ισχυρή οικογένεια της χώρας), και την εμπλοκή στην εξέγερση μελών συμμοριών. Συνολικά, 207 άτομα συνελήφθησαν στις δύο τεράστιες αγορές του άλματα. Μεταξύ των αγαθών που κατασχέθηκαν από αυτούς, ήταν κλεμμένα αυτοκίνητα, όπλα, πυρομαχικά, προστατευτικός εξοπλισμός.
Η σύγκρουση μεταξύ του Tokayev και των συγγενών του Nazarbayev βρίσκεται σε εξέλιξη από το 2019. Οι προεδρικές εντολές υπονομεύονται και το τηλέφωνο του Tokayev παρακολουθείται. Ειναι πιθανό επομέως, οτι οι συγγενείς του Nazarbayev βλέποντας την ευκειαίρα να αποδυναμώσουν και να δυσφημήσουν τον Tokayev εν μέσω των διαδηλώσεων για τις αυξήσεις στις τιμές του αερίου, προχώρησαν σε μια απεγνωσμένη ενέργεια χωρίς ένα καλά μελετημένο σχέδιο, όπως έδειξαν τα γεγονότα.
Στο τέλος ωστόσο ο Tokayev κατόρθωσε να γυρίσει τα γεγονότα υπέρ του, και χρησιμοποιήσει την αναταραχή για να καταλάβει την τελευταία θέση επιρροής του προκατόχου του, ως επικεφαλής του Συμβουλίου Ασφαλείας. Κατάφερε επίσης να απαλλαγεί από τον Masimov και να διορίσει την ίδια στιγμή μια νέα κυβέρνηση. Στο μεταξύ, η άμεση άφιξη (και εξίσου γρήγορη αναχώρηση) των ειρηνευτικών δυνάμεων από τον -υπό ρωσική ομπρέλα- Οργανισμό Συνθήκης για τη Συλλογική Ασφάλεια, έδειξε ότι ο Tokayev έχει τη στήριξη της Μόσχας.
Κατά την συντριβή της αναταραχής, ο Tokayev έχει επίσης αλλάξει την στάση που είχε ξεκίνησε το 2019, αυτή της σταδιακής απελευθέρωσης. Οι μεταρρυθμίσεις που έχει υποσχεθεί μετά την κρίση εδραιώνουν την εξουσία γύρω του και ενισχύουν τη θέση των υπηρεσιών ασφαλείας. Υποσχέθηκε ότι μια επανεκκίνηση του πολιτικού συστήματος θα μπορούσε να ξεκινήσει το φθινόπωρο – αλλά δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι το σύστημα θα γίνει πιο φιλελεύθερο για τους απλούς ανθρώπους ή ότι οι διάφορες ελίτ θα εκπροσωπούνται καλύτερα. Η παγκόσμια αντίδραση σε κρίσεις όπως αυτή που ο Tokayev έχει μόλις επιβιώσει είναι να μετατρέψει τις συνθήκες και ό,τι με τη σειρά του θα μπορούσε να προκαλέσει περισσότερα προβλήματα στο μέλλον.
Σε τακτικούς όρους, ο Καζάκος πρόεδρος έχει βγει νικητής από την κρίση, αλλά σε στρατηγικής όρους, η θέση του κάθε άλλο παρά απλή είναι. Η δημοτικότητα του στον λαό είναι υπό αμφισβήτηση: παρά τις προσπάθειες του να αποστασιοποιηθεί από τους απαξιωμένους κύκλους του Nazarbayev, οι άνθρωποι δεν έχουν ξεχάσει ότι ο Tokayev είναι μέρος αυτού του περιβάλλοντος και ότι τον επέλεξε ο πρώην πρόεδρος για να τον διαδεχθεί. Καμία κατηγορία δεν έχει απαγγελθεί εναντίον συγγενών του Nazarbayev μέχρι τώρα, το οποίο σημαίνει ότι θα μπορούσαν ακόμη να προκαλέσουν προβλήματα για τον Tokayev.
Η δαιμονοποίηση του Μasimov είναι ίσως ένας συμβιβασμός που θα του επιτρέψει να παρακάμψει το ζήτημα εάν η ευθύνη ανήκει και σε άλλους πολιτικούς που προέρχονται από τον χώρο του στρατού και της ασφάλειας (στο αρχικό κείμενο χρησιμοποιείται η ρωσική λέξη silovik ), στην πίστη των οποίων ο Tokayev πρέπει να μπορεί να βασιστεί τώρα περισσότερο από ποτέ. Αποφεύγει επίσης την κλιμάκωση της σύγκρουσης με την οικογένεια Nazarbayev. Άλλωστε, ο Masimov μπορεί να ήταν ένα από τα έμπιστα άτομα του πρώην προέδρου, αλλά δεν είναι συγγενής του.
Τα υπόλοιπα χρόνια της εξουσίας του Προέδρου Tokayev είναι απίθανο να είναι ομαλά. Σε μια προσωποκρατική αυτοκρατορία, είναι αδύνατο να διατηρηθεί το σύστημα με την απλή εναλλαγή της φιγούρας γύρω από την οποία χτίστηκε αυτό το σύστημα. Έχοντας αποκλείσει βιαστικά τον προκάτοχό του Nazarbayev από την πολιτική του Καζακστάν, ο Tokayev διαλύει το προηγούμενο καθεστώς και αρχίζει να χτίζει το δικό του. Αυτό δεν είναι εύκολο έργο, καθώς ο νέος πρόεδρος δεν έχει ακόμη εδραιώσει την εξουσία του και δεν έχει περιτριγυρίσει τον εαυτό του με έμπιστες ελίτ: το μεγαλύτερο μέρος του σημερινού του περιβάλλοντος ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του υπό τον Nazarbayev και συνδέεται με ένα πλήθος αόρατων νημάτων τόσο με τον ίδιο τον πρώην ηγέτη όσο και με άλλες σημαντικές προσωπικότητες της προηγούμενης εποχής. Το πιο σημαντικό από όλα είναι ότι ο πρόεδρος δεν μπορεί να βασίζεται στην πίστη των υπηρεσιών ασφαλείας.
Όπως έδειξαν οι πρώτες μέρες του 2022, η πίστη των siloviki του Καζακστάν δεν έγκειται κυρίως στην επίσημη ηγεσία, αλλά σε αυτούς που έχουν διασυνδέσεις και επιρροή. Επιπλέον, τα siloviki έχουν δείξει ότι είναι εντελώς απροετοίμαστοι για κρίσεις: αυτή είναι η άλλη πλευρά της σταθερότητας που βασιλεύει εδώ και καιρό στο Καζακστάν.
Τα κοινωνικό-οικονομικά προβλήματα που πυροδότησαν την πρόσφατη κρίση δεν οδηγούν πουθενά. Ο Tokayev θα πρέπει να αντιμετωπίσει όχι μόνο την κραυγαλέα ανισότητα στην κοινωνία του Καζακστάν, αλλά επίσης τη διαφθορά και τις επιδεικτές διαθέσεις των ελίτ, οι οποίες έχουν προκαλέσει απογοήτευση και επιθετικότητα στο κοινό.
Η πιο δύσκολη πρόκληση όλων θα είναι να αντιμετωπίσει τη μειοψηφία (αποτελούμενη από συγγενείς του Nazarbayev, μεταξύ της άρχουσας ελίτ που αντιστέκεται στην αλλαγή. Αυτό περιπλέκεται περαιτέρω από το γεγονός ότι η “οικογένεια” του πρώην προέδρου δεν είναι μια εντελώς ενωμένη ομάδα, αλλά μια μεγάλη και κατακερματισμένη φατρία με πολύ και ποικίλα συμφέροντα.
Ο ίδιος ο Nazarbayev τελικά επανεμφανίστηκε με ένα πρόσφατο βιντεοσκοπημένο διάγγελμα, έχοντας εξασφαλιστεί από τη δημοσιότητα στη διάρκεια και αμέσως μετά την αναταραχή. Στο βίντεο, δηλώνει ότι είναι συνταξιούχος από τη στιγμή που παραιτήθηκε από τη θέση του προέδρου το 2019, και εξέφρασε τη στήριξη του για τον Tokayev. Αλλά ο νέος πρόεδρος έχει ήδη ξεκινήσει να καταπατά τα συμφέροντα της οικογένειας. Ξεκίνησε αφαιρώντας από μια εταιρεία που ελέγχεται από την μικρότερη κόρη του Nazarbayev Aliya, το δικαίωμα να εισπράττει έναν πλούσιο φόρο ανακύκλωσης στα εισαγόμενα αυτοκίνητα. Άλλη μια από τις κόρες του πρώην προέδρου, η Dariga, δεν έχει επιστρέψει στη δουλειά της ως βουλευτής μετά τις αναταραχές, και λέει ότι είναι άρρωστη με κορονοϊό. Ο ανιψιός του Nazarbayev, Samat Abish, έχει υποχρεωθεί να παραιτηθεί ως αναπληρωτής επικεφαλής της βασικής υπηρεσίας ασφάλειας της χώρας, όπως έκαναν και οι τρεις γαμπροί του πρώην προέδρο. Δύο από τις θέσεις τους σε κρατικές εταιρείες ενέργειας και ένας από μια ομάδα λόμπι. Δεδομένου ότι η οικογένεια είναι απίθανο να δεχθεί αυτές τις εξελίξεις, η διαδικασία της ενοποίησης της εξουσίας στα χέρια του Tokayev, μπορεί να είναι μακρά και απρόβλεπτη.
