Επιστράτευση στη Ρωσία: Η στρατηγική της διάσταση!

Γράφει ο Γεώργιος Κουκάκης* 

Το πρωί της 21^ης Σεπτεμβρίου 2022 ο Ρώσος Πρόεδρος απηύθυνε διάγγελμα σχετικά με την κατάσταση στο Donbass στο οποίο ανέφερε μεταξύ άλλων ότι κηρύσσει «Μερική Επιστράτευση» (partial mobilisation).[i] Στις 09:20 της ίδιας ημέρας δημοσιεύτηκε στην επίσημη ιστοσελίδα του Πρόεδρου της Ρωσίας το σχετικό Εκτελεστικό Διάταγμα (Εικόνα 1), το οποίο ανέφερε μεταξύ άλλων ότι: «[…] Το εκτελεστικό διάταγμα προβλέπει την κλήση πολιτών της Ρωσικής Ομοσπονδίας για υπηρεσία στις Ένοπλες Δυνάμεις της Ρωσικής Ομοσπονδίας στο πλαίσιο της προσπάθειας κινητοποίησης. Οι πολίτες της Ρωσικής Ομοσπονδίας που καλούνται για στρατιωτική θητεία στο πλαίσιο της επιστράτευσης θα απολαμβάνουν το καθεστώς του στρατιωτικού προσωπικού που υπηρετεί στις Ένοπλες Δυνάμεις της Ρωσικής Ομοσπονδίας βάσει σύμβασης. […] Σύμφωνα με το εκτελεστικό διάταγμα, οι πολίτες της Ρωσικής Ομοσπονδίας που απασχολούνται σε αμυντικές εταιρείες θα επωφεληθούν από εξαίρεση από το σχέδιο επιστράτευσης για την περίοδο της απασχόλησής τους σε αυτές τις οργανώσεις. Η κυβέρνηση της Ρωσικής Ομοσπονδίας καθορίζει τις κατηγορίες πολιτών της Ρωσικής Ομοσπονδίας που έχουν το δικαίωμα να εξαιρεθούν και τον τρόπο με τον οποίο παρέχονται αυτές οι εξαιρέσεις».[ii]

Όπως αναφέρθηκε στο διάγγελμά, η επιστράτευση αφορά Ρώσους πολίτες που έχουν υπηρετήσει κατά το παρελθόν στις Ένοπλες Δυνάμεις της Ρωσικής Ομοσπονδίας και οι οποίοι έχουν συγκεκριμένες ειδικότητες. Αναφέρθηκε επίσης ότι όσοι προσκληθούν θα παρακολουθήσουν πρόσθετη εκπαίδευση πριν την αποστολή τους στις μάχιμες Μονάδες. Το προαναφερθέν διάγγελμα προκάλεσε έντονες αντιδράσεις στο εσωτερικό της Ρωσίας, όπως αύξηση της ζήτησης των πτήσεων εκτός Ρωσίας και πανεθνικές διαδηλώσεις διαμαρτυρίας, οι οποίες οδήγησαν σε συλλήψεις πολιτών.[1] Τι σημαίνει όμως πρακτικά η κήρυξη επιστράτευσης για μία χώρα και πως επηρεάζει την επικρατούσα κατάσταση σε στρατηγικό επίπεδο; Πριν απαντήσουμε στις ερωτήσεις αυτές, κρίνεται σκόπιμο να αποσαφηνίσουμε ορισμένες έννοιες σχετικά με την επιστράτευση αλλά και να πραγματοποιήσουμε μία σύντομη ιστορική αναδρομή στο «επιστρατευτικό παρελθόν» της χώρας μας.

Επιστράτευση  λοιπόν καλείται η πρόσκληση υπό τα όπλα προσωπικού από την εφεδρεία και η επίταξη μέσων και υλικών από τους πόρους της χώρας, προκειμένου να συμπληρωθούν τα μάχιμα τμήματα στην εμπόλεμη σύνθεση και να συγκροτηθούν επιπλέον τμήματα που δεν υπάρχουν στην ειρήνη. Ανάλογα δε με την έκτασή της, διακρίνεται σε Γενική Επιστράτευση κατά την οποία καλείται το σύνολο του προσωπικού και των μέσων που τηρείται σε εφεδρεία και Μερική Επιστράτευση κατά την οποία καλείται μόνο ένα μέρος του προσωπικού και μέσων, ανάλογα με τις υφιστάμενες ανάγκες. Μία ακόμα διάκριση που γίνεται αφορά στον τρόπο ενημέρωσης των πολιτών. Εφόσον δηλαδή η ενημέρωση πραγματοποιηθεί  από το κράτος με προκήρυξη ή κάνοντας χρήση οποιουδήποτε ΜΜΕ – όπως στην περίπτωση της Ρωσίας – η Επιστράτευση αποκαλείται Φανερή, ενώ εάν πραγματοποιηθεί με την ατομική επίδοση κάποιου επίσημου εγγράφου – στην Ελλάδα αποκαλείται Φύλλο Ατομικής Πρόσκλησης (ΦΑΠ) – αποκαλείται  Μυστική. Οποιοσδήποτε δε από τους πολίτες ενός κράτους που έχει υπηρετήσει στις Ένοπλες Δυνάμεις, είναι σωματικά ικανός και δεν έχει υπερβεί ένα συγκεκριμένο όριο ηλικίας, μπορεί να κληθεί για επιστράτευση και αποκαλείται Έφεδρος – και όχι Επίστρατος όπως συνηθίζεται στην Ελλάδα – ενώ το σύνολο των εφέδρων αποκαλείται Εφεδρεία.

Η πλειοψηφία των κρατών που είτε – όπως η χώρα μας – αντιμετωπίζουν μόνιμα εχθρική απειλή από γειτονικές της χώρες είτε εμπλέκονται ενεργά σε επιχειρήσεις ανά την υφήλιο, τηρούν Εφεδρεία, την οποία – εφόσον παραστεί ανάγκη – καλούν μέσω της διαδικασίας της επιστράτευσης. Ο κύριος λόγος που συμβαίνει αυτό είναι το γεγονός ότι η συντήρηση ενός πολυάριθμου Στρατού στην ειρήνη είναι οικονομικά ασύμφορη για οποιοδήποτε κράτος. Η διατήρηση επομένως του άκρως απαραίτητου αριθμού στρατιωτικού προσωπικού για την εύρυθμη λειτουργία και τη διατήρηση του αξιόμαχου των Ενόπλων Δυνάμεων και η συμπλήρωση του υπόλοιπου με επιστράτευση όταν παραστεί ανάγκη αποτελεί μονόδρομο. Αυτό μπορεί να συμβεί είτε όταν ένα κράτος εμπλακεί σε επιχειρήσεις σε μεγαλύτερη έκταση από την αναμενόμενη, είτε όταν απαιτείται η αναπλήρωση/αντικατάσταση του προσωπικού που μάχεται στην πρώτη γραμμή λόγω απωλειών (θάνατοι – τραυματισμοί) ή για λόγους ανάπαυσης και τόνωσης του ηθικού.

Από την επιστράτευση συνήθως εξαιρούνται όσοι πολίτες δεν έχουν υπηρετήσει για οποιονδήποτε λόγω στις Ένοπλές Δυνάμεις, όσοι έχουν κάποιο σοβαρό πρόβλημα υγείας ή νοσηλεύονται σε κάποιο νοσοκομείο, όσοι έχουν καταδικαστεί αμετάκλητα για σοβαρό ποινικό αδίκημα, όσοι υπηρετούν στα Σώματα Ασφάλειας ή σε συγκεκριμένες Δημόσιες Υπηρεσίες και Φορείς, όσοι έχουν κάποιο Δημόσιο Αξίωμα, όσοι έχουν υπερβεί ένα συγκεκριμένο όριο ηλικίας, οι κληρικοί και όσοι διαμένουν μόνιμα στο εξωτερικό. Όσοι δε από τους Έφεδρους κληθούν για επιστράτευση και δεν καταταχθούν εντός συγκεκριμένης προθεσμίας, κηρύσσονται Ανυπότακτοι και αντιμετωπίζουν ανάλογες κυρώσεις, όπως επιβολή ποινής, χρηματικού προστίμου και ενδεχόμενες στερήσεις πολιτικών ή άλλων δικαιωμάτων τους.

                                                           Εικόνες 2 & 3: Τα ΦΕΚ με τα οποία κηρύχτηκε επιστράτευση στην Ελλάδα το 1897 και 1915

                                                                                                    (Πηγή: Εθνικό Τυπογραφείο)

Όσον αφορά το ελληνικό «επιστρατευτικό παρελθόν», αξίζει να σημειώσουμε ότι η πρώτη προσπάθεια επιστράτευσης πραγματοποιήθηκε το 1897 (Εικόνα 2), κατά τη διάρκεια του Ελληνοτουρκικού Πολέμου (γνωστός και ως «Ατυχής Πόλεμος») με την κήρυξη γενικής επιστράτευσης.^[2]  Το 1904 ψηφίστηκε ο Ν. 3031 στον οποίο γινόταν μνεία στην εφεδρεία και την επιστράτευση^[3] και αργότερα το ίδιο έτος με Βασιλικό Διάταγμα ρυθμίστηκαν ειδικότερα τα θέματα της επιστράτευσης.^[4] Το 1910 ψηφίστηκε ο Ν. 3556 στον οποίο προβλεπόταν (Κεφάλαιο Ι) για πρώτη φορά η συγκρότηση εφεδρικών Μονάδων από επιστράτευση,^[5] ενώ το 1912 πραγματοποιήθηκε και πάλι επιστράτευση για τις ανάγκες του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου η οποία, λόγω των προαναφερθέντων Νόμων που ρύθμιζαν τις διαδικασίες της επιστράτευσης, εκτυλίχθηκε ομαλά.^[6]

                                                           Εικόνες 4 & 5: Τα ΦΕΚ με τα οποία κηρύχτηκε επιστράτευση στην Ελλάδα το 1940 και 1974

                                                                                                              (Πηγή: Εθνικό Τυπογραφείο)

Το 1915 κηρύχτηκε για άλλη μια φορά επιστράτευση (Εικόνα 3) για προληπτικούς λόγους, ως αντίμετρο στην επιστράτευση που είχε πραγματοποιήσει η Βουλγαρία,^[7] το 1917 πραγματοποιήθηκε σταδιακή επιστράτευση του Ελληνικού Στρατού, η οποία συνεχίστηκε κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία^[8] και το 1940 κηρύχτηκε γενική επιστράτευση (Εικόνα 4) στο πλαίσιο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου^[9] η οποία έληξε το 1946 με τη δημοσίευση του αντίστοιχου Βασιλικού Διατάγματος^[10]. Το 1974 λόγω της εισβολής των Τούρκων στη νήσο Κύπρο κηρύχτηκε για τελευταία φορά στη νεότερη ιστορία της χώρας μας γενική επιστράτευση (Εικόνα 5).^[11] Το 1995 μετατράπηκε σε παρατεταμένη γενική επιστράτευση^[12] η οποία με τη σειρά της άρθηκε το 2002 με το υπ΄ αριθμ. 371 Προεδρικό Διάταγμα.^[13] Το 1987 πραγματοποιήθηκε μερική επιστράτευση στην παραμεθόριο, λόγω της έντασης που επικρατούσε μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, ενώ το ίδιο συνέβη και το 1996 κατά την διάρκεια της κρίσης των Ιμίων.

Όπως καταλαβαίνει κανείς η ενίσχυση των εμπόλεμων τμημάτων συμβάλει θετικά στην εξέλιξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων σε τακτικό και επιχειρησιακό επίπεδο, καθώς βοηθάει στην επίτευξη των τεθέντων αντικειμενικών σκοπών (ΑΝΣΚ) που έχει θέσει η εκάστοτε στρατιωτική ηγεσία. Ποια είναι όμως η στρατηγική διάσταση της επιστράτευσης; Πως επηρεάζει δηλαδή την επίτευξη των στρατηγικών στόχων που τίθενται από τα υψηλά κλιμάκια της πολιτικής ηγεσίας του κράτους. Η εύκολη απάντηση που – πολύ σωστά – μπορεί να δώσει όποιος έχει ασχοληθεί έστω και λίγο με θέματα που σχετίζονται με τη Στρατηγική, είναι ότι οι επιμέρους τακτικοί και επιχειρησιακοί ΑΝΣΚ συνθέτουν τους ευρύτερους στρατηγικούς ΑΝΣΚ, επομένως η εκπλήρωση των πρώτων οδηγεί αναπόφευκτα στην εκπλήρωση των τελευταίων, καθώς όπως έλεγε και ο Carl von Clausewitz «Πόλεμος είναι συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα». Η κήρυξη επιστράτευσης ωστόσο μπορεί να αποβεί «δίκοπο μαχαίρι» για ένα κράτος.

Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι το γεγονός ότι αν και με την επιστράτευση – σε τακτικό επίπεδο – ενισχύονται τα μάχιμα τμήματα που διεξάγουν τον αγώνα, επί της ουσίας το κράτος που κηρύσσει επιστράτευση παραδέχεται εμμέσως ότι (στην καλύτερη περίπτωση) η τρέχουσα κατάσταση έχει κλιμακωθεί ή ότι (στη χειρότερη των περιπτώσεων) έχει υποστεί μεγάλες απώλειες και δεν είναι σε θέση να ανταποκριθεί στις επιχειρησιακές απαιτήσεις. Το γεγονός αυτό κάμπτει το ηθικό των μαχόμενων τμημάτων κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε κατακόρυφη πτώση της μαχητικής ισχύος αυτών και μείωση της θέλησης για αγώνα, με μοιραία αποτελέσματα σε κάθε επίπεδο. Όταν μάλιστα ο διεξαγόμενος αγώνας – όπως στην περίπτωση της Ρωσίας – δεν έχει την υποστήριξη του συνόλου των πολιτών αλλά αμφισβητείται από ένα μεγάλο μέρος του τοπικού πληθυσμού, τότε το φαινόμενο γίνεται ακόμα πιο έντονο.

Μία ακόμα στρατηγική διάσταση της επιστράτευσης – ιδίως όταν πρόκειται για γενική επιστράτευση κατά την οποία καλείται το μεγαλύτερο μέρος των ενεργών πολιτών – είναι το γεγονός ότι αυξάνονται κατακόρυφα τα λειτουργικά έξοδα του κράτους, καθώς το επιπλέον προσωπικό που επιστρατεύεται πρέπει να μισθοδοτηθεί, να εφοδιαστεί σε καθημερινή βάση με τρόφιμα και πυρομαχικά και να υποστηριχτεί ποικιλοτρόπως από πλευράς διοικητικής μέριμνας (logistics) τη στιγμή μάλιστα που το κράτος – λόγω ακριβώς της επιστράτευσης – υπολειτουργεί, με αποτέλεσμα τα κρατικά έξοδα να είναι περισσότερα από τα έσοδα. Η παρατεταμένη επομένως επιστράτευση για μεγάλο χρονικό διάστημα μπορεί να οδηγήσει στην οικονομική κατάρρευση ενός κράτους.

Ολοκληρώνοντας την ανάλυσή μας, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η κατάσταση που επικρατεί τόσο στην Ουκρανία όσο και στο εσωτερικό της Ρωσίας βρίσκεται σε σημείο καμπής. Μία ενδεχόμενη μετατροπή της διενεργηθείσας επιστράτευσης από μερική σε γενική, θα αποτελέσει μία ξεκάθαρη ένδειξη ότι η ισορροπία δυνάμεων μεταβάλλεται εις βάρος της Ρωσίας. Το πως θα εξελιχθούν ωστόσο τα γεγονότα στο προσεχές χρονικό διάστημα δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να προβλεφθεί, καθώς αποτελεί συνάρτηση πολλών εσωτερικών αλλά και εξωτερικών παραγόντων, επαληθεύοντας για ακόμα μία φορά το ρητό του αρχαίου Έλληνα φιλόσοφου Ηράκλειτου (535-475 π.Χ.), σύμφωνα με το οποίο: «Τα πάντα ρει, μηδέποτε κατά τ’ αυτό μένειν»[14]

*Αναλυτής στο Κέντρο Διεθνών Στρατηγικών Αναλύσεων (ΚΕΔΙΣΑ) – Μέλος του Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών (ΕΛ.Ι.Σ.ΜΕ.) – Μέλος του Παγκόσμιου Ελληνικού Δικτύου Αλληλεγγύης ΑΛΛΗΛΟΝnet (ALLILONnet) – Research Associate of Hermes Institute of International Affairs, Security & Geoeconomy (I.I.A.S.GE.) – Master of Arts στη «Διακυβέρνηση, Ανάπτυξη και Ασφάλεια στη Μεσόγειο» του Πανεπιστημίου Αιγαίου

Παραπομπές: 

[1] Επιστράτευση στη Ρωσία: Τι σημαίνει η εντολή Πούτιν στην πράξη, HUFFPOST, 21 Σεπτεμβρίου 2022, https://www.huffingtonpost.gr/entry/epistrateese-ste-rosia-ti-semainei-e-entole-poetin-sten-praxe_gr_632b11f1e4b0387bc704006d (21/09/2022).

[2]  ΦΕΚ Α΄35/3 Μαρ 1897, Περί Επιστρατεύσεως του Ενεργού Στρατού.

[3]  ΦΕΚ Α΄137/28 Ιουν 1904, Περί οργανισμού του Στρατού.

[4]  ΦΕΚ Α΄240/28 Οκτ 1904, Περί Παρασκευής της Επιστράτευσης.

[5] ΦΕΚ Α΄62/12 Φεβ 1910, Περί οργανισμού του Στρατού.

[6] ΦΕΚ Α΄289/19 Σεπ 1912, Περί Επιτάξεως Αυτοκινήτων κτλ & ΦΕΚ 303Α/25 Σεπ 1912, Περί Κλήσεως υπό τα Όπλα των Κλάσεων της Εθνοφρουράς των Ετών 1895,1894,1893 και 1892 του 2ου Στρατολογικού Διαμερίσματος κλπ

[7] ΦΕΚ Α΄312/10 Σεπ 1915, Περί Κηρύξεως Επιστρατεύσεως.

[8] ΦΕΚ Α΄162/9 Αυγ 1946, Περί Προσκλήσεως των Εφέδρων Υπαξιωματικών.

[9] ΦΕΚ Α΄337/28 Οκτ 1940, Περί Κηρύξεως Γενικής Επιστρατεύσεως.

[10] ΦΕΚ Α΄104/19 Μαρ 1946, Περί Λήξεως της Γενικής Επιστρατεύσεως.

[11] ΦΕΚ Α΄206/20 Ιουλ 1974, ΠΔ 506 Περί Γενικής Επιστρατεύσεως των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας.

[12] ΦΕΚ Α΄35/15 Φεβ 1995, Ν. 2292 Οργάνωση και Λειτουργία Υπουργείου Εθνικής Άμυνας Διοίκηση και Έλεγχος των Ενόπλων Δυνάμεων και άλλες Διατάξεις.

[13] ΦΕΚ Α΄320/18 Δεκ 2002, Άρση της Γενικής Επιστρατεύσεως των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας.

[14] Όλα είναι ρευστά και τίποτα δεν μένει το ίδιο.

[i] President of Russia, Address by the President of the Russian Federation, 21 09:00 September 2022, http://en.kremlin.ru/events/president/news/69390 (21/09/2022).

[ii] President of Russia, Executive Order on partial mobilisation in the Russian Federation, 21 09:20 September 2022, http://en.kremlin.ru/events/president/news/69391 (21/09/2022).