Η αντιπολίτευση της Ρωσίας δεν έχει σχέδιο για τον τερματισμό του πολέμου

Leonid Bershidsky*
Bloomberg Opinion

Με τον ουκρανικό και τον ρωσικό στρατό να έχουν κολλήσει στη λάσπη του Νοεμβρίου χωρίς σημαντικές προόδους, υποχωρήσεις ή αμοιβαία αποδεκτούς λόγους για μια λύση κατόπιν διαπραγματεύσεων, η δυτική αναζήτηση κάποιου είδους εφαρμόσιμου σεναρίου διεξόδου γίνεται αισθητή.

Δαπανηρή, καταστροφική και γεμάτη με πολιτικούς κινδύνους πολύ πέρα ​​από τα σύνορα της Ουκρανίας, η σύγκρουση δεν μπορεί να συνεχιστεί για πάντα. Γι΄αυτό και οι πρόσφατες αναφορές ότι οι ΗΠΑ θέλουν η Ουκρανία να δείξει τουλάχιστον μια εμφανή προθυμία να διαπραγματευτεί και ότι ο σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας του προέδρου των ΗΠΑ, Τζέικ Σάλιβαν, διεξήγαγε ιδιωτικές συνομιλίες με αξιωματούχους του Κρεμλίνου.

Επισήμως, ωστόσο, μια ρωσική ήττα παραμένει ο μόνος τρόπος τερματισμού του πολέμου ο οποίος είναι αποδεκτός τόσο για την Ουκρανία, όσο και για τη Δύση. Ό,τι έχει απομείνει από τη ρωσική πολιτική αντιπολίτευση είναι απασχολημένο με την ανάπτυξη ενός οράματος για τη Ρωσία μετά από αυτή την ήττα, σε μεγάλο βαθμό επειδή αντιλαμβάνεται μια δυτική απαίτηση για ένα τέτοιο όραμα.

Όπως είπε ο Γκενάντι Γκουντκόφ, πρώην συνταγματάρχης της ρωσικής αντικατασκοπείας και αργότερα κοινοβουλευτικός, ο οποίος ζει τώρα στη Βουλγαρία, «εκείνο που απαιτούν πρωτίστως από εμάς οι δυτικές κυβερνήσεις και διπλωμάτες είναι μια γενική εικόνα της Ρωσίας όπως θα έπρεπε να είναι μετά τον Πούτιν. Γιατί όλοι καταλαβαίνουν ότι στο καθεστώς δεν απομένει πολύς χρόνος». Ή όπως εξήγησε σε συνέντευξή του ένας άλλος εξέχων πολιτικός πρόσφυγας, ο πρώην μεγιστάνας του πετρελαίου, με έδρα πλέον στο Λονδίνο, Μιχαήλ Χοντορκόφσκι, οι δυτικοί σύμμαχοι και εταίροι «θα έχουν ένα σημαντικό, αν και όχι καθοριστικό, λόγο στο αποτέλεσμα που περιμένει τη χώρα μας, καθώς πιθανότατα θα υπάρξει αλλαγή καθεστώτος ως αποτέλεσμα μιας στρατιωτικής ήττας».

Παραδόξως για την αιωνίως κατακερματισμένη αντιπουτινική αντιπολίτευση, οι εξέχουσες προσωπικότητες της φαίνεται να συμφωνούν σε ορισμένα θεμελιώδη στοιχεία για μια Ρωσία μετά τον Πούτιν – ιδίως, στην αναδιοργάνωσή της ως μιας κοινοβουλευτικής δημοκρατίας ευρωπαϊκού τύπου χωρίς ισχυρό πρόεδρο.

Ο Αλεξέι Ναβάλνι, φυλακισμένος μαχητής κατά της διαφθοράς, υποστήριξε σε άρθρο του στην Washington Post τον Σεπτέμβριο ότι η Δύση δεν πρέπει να μπει στον πειρασμό να βρει έναν «καλό άνθρωπο» για να έχει απέναντί της όταν πέσει ο Πούτιν και ότι θα πρέπει να ωθήσει τη Ρωσία προς ένα μη αυταρχικό μέλλον – κάτι που ο Ναβάλνι πιστεύει ότι οι Ρώσοι θα αγκαλιάσουν μόλις μπορέσουν να ψηφίζουν ελεύθερα, έστω και με κάποια αιχμηρή ώθηση με τη μορφή οικονομικών κυρώσεων και διπλωματικών πιέσεων.

Ο Χοντορκόφσκι μόλις δημοσίευσε ολόκληρο βιβλίο, στα ρωσικά και στα αγγλικά, με τίτλο «Πώς σκοτώνεις έναν δράκο; Εγχειρίδιο για νεοφυείς επαναστάτες». Εκεί, επίσης υποστηρίζει μια «γνήσια ομοσπονδιακή κοινοβουλευτική δημοκρατία» η οποία θα τερμάτιζε την αιώνια τάση της Ρωσίας να επενδύει υπερβολική δύναμη στον άνδρα ή τη γυναίκα στην κορυφή του κράτους – παρόλο που φαίνεται να υπολογίζει σε κάποιο είδος εξέχοντος προσωπικού ρόλου στην «επανάσταση» που υποτίθεται ότι θα αναδιαμορφώσει τη Ρωσία σε αυτό το γενικό πλαίσιο.

Ο Γκουντκόφ, από την πλευρά του, εντάχθηκε σε μια ομάδα η οποία διοργάνωσε πρόσφατα ένα “Κογκρέσο των Λαϊκών Αντιπροσώπων” σε ένα προάστιο της Βαρσοβίας. Ενώ άλλοι μόνο μιλούν  για τη μετατροπή της Ρωσίας σε κοινοβουλευτική δημοκρατία, το σώμα αυτό πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα, προβάλλοντας μια μάλλον υπερβολική αξίωση για διεθνή νομιμοποίηση.

Η ομάδα, με επικεφαλής τον Ρώσο πρώην κοινοβουλευτικό Ίλια Πονομάρεφ, ο οποίος ζει σήμερα στην Ουκρανία, ενώνει περίπου 60 πρόσωπα που κάποια στιγμή κέρδισαν τις εκλογές σε διαφορετικά επίπεδα νομοθετικών – κοινοβουλευτικών οργάνων  στη Ρωσία, καθώς και μερικούς οι οποίοι δεν εκλέχτηκαν ποτέ, παρ’ όλα αυτά ανταποκρίθηκαν στην ευκαιρία να “ανασυστήσουν” τη Ρωσία, δημιουργώντας ένα εναλλακτικό νομικό πλαίσιο για ένα δημοκρατικό και ειρηνικού προσανατολισμού κράτος μετά τον Πούτιν.

Το “κογκρέσο” ζητεί την επιστροφή όλων των εδαφών που έχουν αρπαχτεί από την Ουκρανία, συμπεριλαμβανομένης της Κριμαίας, την άρση υποστήριξης της Ρωσίας σε μη αναγνωρισμένα κράτη σε ολόκληρο τον χώρο της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και συνταγματική απαγόρευση των προληπτικών πυρηνικών επιθέσεων, μεταξύ άλλων προτάσεων που πολλοί στη Δύση θα υποστήριζαν.

Με άλλα λόγια, μια ευρεία συναίνεση σχετικά με το μοντέλο διακυβέρνησης για τη Ρωσία μετά τον Πούτιν έχει προκύψει μεταξύ της φιλελεύθερης αντιπολίτευσης, παρόλο που σε προσωπικό επίπεδο ορισμένα από τα μέλη της εξακολουθούν να μην αντέχουν να βρίσκονται το ένα δίπλα στο άλλο. Ο Λεονίντ Βολκόφ, επικεφαλής του επιτελείου του Ναβάλνι με έδρα τη Λιθουανία, είπε σε πρόσφατο βίντεό του το οποίο μεταδόθηκε ζωντανά μέσω YouTube ότι είχε προσκληθεί στο συνέδριο του Πονομάρεφ, ωστόσο επέλεξε να μην πάει επειδή οι αντιπρόσωποι εκεί “δεν εκπροσωπούν κανέναν”. Κατηγόρησε δε τον Πονομάρεφ ως προβοκάτορα.

Ενώ κι εγώ πιστεύω στην κοινοβουλευτική δημοκρατία ως λύση για τη Ρωσία – τελικά βοήθησε τη Γερμανία, με παρόμοια ιστορία μαχητικής τυραννίας, να  μην ξανακυλήσει προς αυτήν – έχω την αίσθηση ότι οι εξέχοντες αντίπαλοι του Πούτιν, μεμονωμένα και συλλογικά, δουλεύουν προς λάθος στόχο.

Ενώ το πώς βλέπουν το μέλλον της Ρωσίας είναι αρκετά ενδιαφέρον, εκείνο που θέλει να δει ο κόσμος – όχι μόνο η Δύση, αλλά και η Ινδία, η Κίνα και οι μοναρχίες της Μέσης Ανατολής – είναι ένα ρεαλιστικό σενάριο για τον τερματισμό του πολέμου, πρώτα βραχυπρόθεσμα και μόνον αργότερα μακροπρόθεσμα. Μια ρωσική ήττα στο πεδίο της μάχης απέχει πολύ από το να είναι σίγουρη και, εκτός κι αν πρόκειται για πλήρη καταστροφή, ακόμη και μια τέτοια ήττα δεν θα σημάνει απαραίτητα αλλαγή καθεστώτος. Έτσι, εάν όλοι συμφωνούν ότι η πτώση του Πούτιν είναι απαραίτητη για τον τερματισμό των εχθροπραξιών, πώς πραγματικά το επιτυγχάνει κανείς αυτό;

Όπως έγραψε ο πολιτικός επιστήμονας Αλεξάντερ Μορόζοφ από την Πράγα σε μια ανάρτησή του στο Facebook, “ένα πράγμα αναμένεται από εμάς: να δείξουμε με το δάχτυλο κάποια ομάδα – ένα στρώμα, μια κοινότητα, μια κοινωνική ομάδα – στην οποία να μπορούν να επενδυθούν ελπίδες”. Εάν μια τέτοια ομάδα δεν υπάρχει, συνεχίζει κυνικά ο Μορόζοφ, η ρωσική αντιπολίτευση “θα πρέπει έστω να την κατασκευάσει. Το μόνο που έχει σημασία είναι το κατασκεύασμα να δείχνει να έχει προοπτικές και δυνατότητες”.

Μέχρι στιγμής, ωστόσο, όλες οι απόπειρες να εναποθέσει κανείς ελπίδες σε οποιαδήποτε δύναμη στη Ρωσία έχουν ισοδυναμήσει με μη πειστικές αποτυχίες. Πριν δημιουργήσει το οιονεί κοινοβούλιο του, ο Πονομάρεφ φλέρταρε με την ιδέα μιας παράνομης τρομοκρατικής οργάνωσης, η οποία το μόνο που κατάφερε ήταν να φοβίσει πιθανούς υποστηρικτές εντός Ρωσίας, αλλά και μεταξύ των μεταναστών που ήλπιζαν να επιστρέψουν. Οι προσπάθειες να βρεθούν αρκετοί αποσχιστές ακτιβιστές ώστε να “απο-αποικοποιήσουν” τη Ρωσία με την απόσχιση των εθνοτικά μειονοτικών εδαφών της απέτυχαν μετά από μερικές χλιαρές συναντήσεις σε πρωτεύουσες της Ανατολικής Ευρώπης.

Ο Χοντορκόφσκι ποντάρει στην τάξη των διευθυντικών στελεχών της Ρωσίας, η οποία θα δει επιτέλους τα μειονεκτήματα του να συνεχίσει να συναινεί στην εξουσία του Πούτιν. Θα ήθελε να τους συμπαρασύρει στον φιλελεύθερο σκοπό υποσχόμενος ότι δεν θα τιμωρηθούν για τη συνεργασία τους με το καθεστώς Πούτιν, αλλά, από την άλλη πλευρά, απειλώντας τους με τρομερές συνέπειες εάν αρνηθούν να συμμετάσχουν στην υπόθεση της ανατροπής ή – ακόμη περισσότερο – αντισταθούν σε αυτήν.

Μέχρι στιγμής, ωστόσο, υπήρξαν λίγοι επιφανείς αποστάτες από τη ρωσική “διευθυντική τάξη” – τα μεσαία κρατικά στελέχη και στελέχη επιχειρήσεων τα οποία ο Χοντορκόφσκι βλέπει ως κοινό του. Αυτοί οι εγγενώς πραγματιστές άνθρωποι δεν είναι τόσο πεπεισμένοι για την επικείμενη ήττα της Ρωσίας όσο το πολιτικοποιημένο τμήμα της κοινότητας των μεταναστών, το οποίο έχει ποντάρει πολύ σε αυτό το αποτέλεσμα. Όπως έχουν τα πράγματα, τα πλεονεκτήματα τα οποία θα τους πρόσφερε μια ηττημένη Ρωσία δεν ξεπερνούν εκείνα που βλέπουν σε μια Ρωσία που σήμερα μοιάζει να αψηφά τους πάντες.

Ο Βολκόφ, από την πλευρά του, φαίνεται να πιστεύει ότι το καθεστώς Πούτιν θα καταρρεύσει υπό το ίδιο του το βάρος, όπως συνέβη με τη σταλινική τυραννία μόλις πέθανε ο τύραννος. Έκανε τον παραλληλισμό σε πρόσφατο άρθρο του στην Wall Street Journal, προβλέποντας μια περίοδο χαοτικής απελευθέρωσης η οποία δεν μοιάζει με το βραχύβιο μετά-Στάλιν “λιώσιμο των πάγων” στη Σοβιετική Ένωση. Η προσπάθεια, ωστόσο, να περιμένει κανείς τον Πούτιν να καταρρεύσει δεν είναι απαραίτητο ότι θα εξελιχθεί σύμφωνα με αυτό το αισιόδοξο σενάριο. Σε μία λιγότερο ευοίωνη προοπτική, οι υπερεθνικιστές οι οποίοι υπήρξαν η συναισθηματική κινητήρια δύναμη του πολέμου θα μπορούσαν κάλλιστα να πάρουν την εξουσία μετά τον Πούτιν και να πουλήσουν στους Ρώσους μια ιστορία πισώπλατης μαχαιριάς, όπως έκαναν οι Γερμανοί ναζί μετά την ήττα της Γερμανίας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Αποτελεί μεγάλο πρόβλημα για όλους όσοι θέλουν να τερματιστεί ο πόλεμος ότι η ρωσική αντιπολίτευση δεν μπορεί να προσφέρει πραγματική ελπίδα από το Κίεβο, τη Βαρσοβία, το Βίλνιους, την Πράγα, το Λονδίνο ή μια ρωσική φυλακή υψίστης ασφαλείας. Είναι τόσο διασκορπισμένη και ηττημένη που ακόμη και η ικανότητά της να κεφαλαιοποιήσει μια ρωσική στρατιωτική ήττα είναι ελάχιστα εξασφαλισμένη.

Η μεγαλύτερη πρόκληση για τη διασφάλιση διαρκούς ειρήνης έγκειται στην εύρεση ενός ρωσικού κόμματος το οποίο να εκπροσωπεί αρκετούς Ρώσους και να είναι ικανό να τηρήσει το δικό του μέρος μιας συμφωνίας σε κάθε είδους διαπραγμάτευση, συμπεριλαμβανομένης μιας ειρηνευτικής συνθήκης.

Αυτή η δυσκολία είναι το ισχυρότερο ατού του Πούτιν, καθώς συνεχίζει να κρατά το μεγαλύτερο μέρος των εδαφών τα οποία έχει κατακτήσει. Έχοντας μπροστά μήνες κι άλλου εξουθενωτικού πολέμου χαρακωμάτων που εξαντλούν πόρους και στον οποίο καμία πλευρά δεν έχει μια πλήρη νίκη εν όψει, ο Ρώσος πρόεδρος ελπίζει ότι η Δύση θα επιλέξει τελικά να διαπραγματευτεί μαζί του, επιτρέποντας στην πραγματικότητα τόσο στη Ρωσία, όσο και στην Ουκρανία μια παύση για να ανασυνταχθούν για ακόμη μία μάχη.

Καθώς ο Πούτιν προσπαθεί να εξέλθει από το αιματηρό χάος που έχει δημιουργήσει, η αποτυχία της ρωσικής αντιπολίτευσης να προσφέρει μια αξιόπιστη εναλλακτική λύση αντί για θεωρητικά οράματα για ένα καλύτερο μέλλον, απλώς παίζει το παιχνίδι του.

*Ο Leonid Bershidsky είναι Ρώσος δημοσιογράφος που ζει στο Βερολίνο. Πρόσφατα δημοσίευσε ρωσικές μεταφράσεις του «1984» του Τζορτζ Όργουελ και του «Η Δίκη» του Φραντς Κάφκα.