Πώς η συνδιάσκεψη της Γιάλτας επηρέασε την Ανατολική Ευρώπη & τα Βαλκάνια
Γράφει ο ιστορικός Παναγιώτης Γέροντας
Στις 4 Φεβρουαρίου 1945, αρχίζει στη Γιάλτα της Κριμαίας η συνδιάσκεψη μεταξύ Στάλιν, Ρούσβελτ και Τσώρτσιλ, για την ανακατάταξη της μεταπολεμικής Ευρώπης. Ήταν η πρώτη πράξη δημιουργίας του μεταπολεμικού κόσμου που θα επηρέαζε βαθειά την Ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια.
Συγκεκριμένα:
Η περίπτωση της Γερμανίας
Στις 23 Μαΐου του 1949 ιδρύθηκε η Δυτική Γερμανία και τέθηκε σε ισχύ ο Βασικός Νόμος για την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας. Το κράτος αυτό το οποίο συνορευε βόρεια με τη Δανία, ανατολικά με την Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας (Ανατολική Γερμανία) και την Τσεχοσλοβακία, νότια με την Ελβετία και την Αυστρία και δυτικά με Γαλλία, Βέλγιο και Ολλανδία και είχε πρωτεύουσα την Βόννη, δημιουργήθηκε από τις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασιλειο και τη Γαλλία. Η Σοβιετική Ένωση απάντησε με την δημιουργία της Λαοκρατικης Δημοκρατίας της Γερμανίας.
Η δημιουργία αυτού του κράτους όμως πέρασε διάφορα στάδια. Αρχικά το Σχέδιο Μοργκεντάου (Morgenthau Plan, από το όνομα του Χένρι Μοργκεντάου του νεώτερου που ήταν Υπουργός Οικονομικών – Secretary of the Treasury – στην κυβέρνηση Franklin D. Roosevelt) προέβλεπε την ολοκληρωτική αποβιομηχάνιση αλλά και διαμελισμό της Γερμανίας, προκειμένου να αποκλειστεί κάθε πιθανότητα επανεξοπλισμου αυτού του κράτους.
Οι ΗΠΑ όμως γρήγορα αποκήρυξαν την αποβιομηχάνιση της Γερμανίας. Ο νέος εχθρός, η Σοβιετική Ένωση επέβαλε την οργάνωση της Νέας Ευρώπης, η οποία θα λειτουργούσε ως ανάχωμα στο «ορμητικό ποτάμι του Κομμουνισμού». Ατμομηχανή της θα ήταν η Δυτική Γερμανία. Η αρχή της πορείας έγινε με το νέο γερμανικό μάρκο.
Το γερμανικό μάρκο (Deutsche Mark) εισήχθη στις περιοχές κατοχής τους από τις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασιλειο και την Γαλλία στις 21 Ιουνίου του 1948. Τα παλιά Reichsmark και Rentenmark ανταλλάχθηκαν με αναλογία 1 Deutsche Mark = 10 Reichsmark, με ανώτατο όριο τα 40 μάρκα ανά άτομο. Η κίνηση αποσκοπούσε να ελέγξει τον υπερπληθωρισμό και τη μαύρη αγορά, εξαγρίωσε ομως τη Σοβιετική Διοίκηση του Ανατολικού Βερολίνου, η οποία το θεώρησε απειλή και διέκοψε τις συγκοινωνίες μεταξύ Δυτικής Γερμανίας και Δυτικού Βερολίνου. Λίγες μόλις μέρες αργότερα, ξεκίνησαν οι διαδικασίες που κατέληξαν στην έκδοση, τον Ιούλιο του 1948, του Ανατολικογερμανικού μάρκου.
Η ίδια η ένωση της Ευρώπης προωθήθηκε ως άμυνα στον κομμουνιστικό κίνδυνο. Το σχέδιο οικονομικής ανάπτυξης (Σχέδιο Μάρσαλ) οδήγησε το 1948 στη σύσταση του Οργανισμού Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας που από το το 1961 ονομαζεται Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης. Στην συνέχεια ακολούθησαν τα διάφορα προσταδια δημιουργίας της ΕΟΚ, ενώ το 1954 ιδρύθηκε η Δυτικοευρωπαικη Ένωση (ΔΕΕ), η οποία είχε σαφώς στρατιωτικό και αμυντικό χαρακτήρα.
Από την δεκαετία του 1950 το ΝΑΤΟ καλύπτει ως ομπρέλα την Ευρώπη. Η Ελλάδα και η Τουρκία εισήλθαν μαζί το 1951 αποτελώντας την «Νοτιοανατολική Πτέρυγα» της Συμμαχίας. Η ίδια η Δυτική Γερμανία εισήλθε στο ΝΑΤΟ το 1955.
Η περίπτωση της Πολωνίας
Ο Τσώρτσιλ και ο Στάλιν συμφώνησαν στο μοίρασμα της Ευρώπης. Ο Στάλιν είχε μια απλή σκέψη: πώς να δημιουργήσει γύρω από το κράτος του μια ζώνη ασφάλειας. Ως στρατιωτικός στις αντιλήψεις τον ενδιέφερε πώς να προσθέσει εδαφικά χιλιόμετρα ανάμεσα στην Μόσχα και τον δυτικό κόσμο.
Ο Τσώρτσιλ από την άλλη επιθυμούσε την ασφάλεια της ακτογραμμής. Έπρεπε η Ελλάδα και η Τουρκία να περάσουν στον έλεγχο της Δύσης. Παρ’ όλα αυτά οι πολιτικές αψιμαχίες δεν έλειπαν. Η Δύση δεν ήθελε να εγκαταλείψει τόσο εύκολα την Πολωνία.
Η ανάδυση της Σοβιετικής Ενωσης υπό τον Στάλιν ως η μεγαλύτερη στρατιωτική δύναμη της Ευρώπης, έδινε στη σοβιετική ηγεσία την εντύπωση της παντοδυναμίας. Παρά τη φήμη ότι οι Αμερικανοί κατείχαν την ατομική βόμβα, ο Στάλιν προσήλθε στη Διάσκεψη του Πότσδαμ (προάστιο του Βερολίνου) με τον αέρα του ισχυρού. Στις 16 Ιουλίου του 1945 συναντήθηκαν ο Στάλιν, ο Τσώρτσιλ και ο Τρούμαν, αλλά στη μέση της διάσκεψης ο Τσώρτσιλ έχασε τις βρετανικές εκλογές και το Εργατικό Κόμμα έστειλε στο Πότσδαμ τον νέο πρωθυπουργό της Βρετανίας, Κλέμεντ Ατλι.
Ο Στάλιν δεν κατανοούσε για ποιο λόγο οι Δυτικοί του δημιουργούσαν προβλήματα στην Πολωνία, ενώ είχε αφήσει την Ελλάδα. Τον εμφύλιο πόλεμο στην Ελλάδα τον χρησιμοποιούσε ως μοχλό πίεσης στους Δυτικούς. Στην Πολωνία τελικά επεβλήθη ως κυβέρνηση η Επιτροπή του Λούμπλιν με τις ευλογίες του Στάλιν, δυσαρεστώντας ιδιαίτερα τους σκληρούς καθολικούς Πολωνούς του εξωτερικού και ιδίως αυτούς των ΗΠΑ. Αξίζει ακόμη να σημειωθεί ότι προπολεμικά το Κομμουνιστικό Κόμμα της Πολωνίας ήταν σχεδόν ανύπαρκτο και πρέπει να τονισθεί ότι η επικράτησή του οφείλεται αποκλειστικά στην ισχύ του Στάλιν κόντρα στην θέληση της συντριπτικής πλειοψηφίας του πολωνικού λαού.
Επίσης για το θέμα των συνόρων αποφασίστηκε προς Ανατολάς να είναι η γραμμή Κόρζον, ενώ επεκτάθηκαν προς την Δύση λαμβάνοντας εδάφη από την Γερμανία. Με αυτήν την μεταβολή η έκταση της Πολωνίας δεν μειώθηκε, ενώ κατά κάποιον τρόπο μεταφέρθηκε «δυτικά». Ο Τσώρτσιλ μάλιστα με το γνωστό του βρετανικό χιούμορ το σχολίασε λέγοντας «Η Πολωνία ήδη έκανε το πρώτο βήμα της προς την Δύση!»
Η αρχή του τέλους για τον Κομμουνισμό στην Πολωνία ήταν οι εργατικές κινητοποιήσεις της δεκαετίας του 1970, στις οποίες πρωτοστατούσαν οι εργάτες του συνδικάτου «Αλληλεγγύη» με επικεφαλής τον Λεχ Βαλέσα.
Η περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας
Στις 6 Απριλίου 1941 τα γερμανικά στρατεύματα εισέβαλαν στην Γιουγκοσλαβία. Η Γιουγκοσλαβία μετά από αμφιταλαντεύσεις προσπαθεί να ανακόψει την εισβολή των Γερμανών χωρίς όμως επιτυχία.
Ο Στρατηγός Ντράγκολιουμπ «Ντράζα» Μιχαήλοβιτς οργάνωσε ομάδες ανταρτών εναντίον των Γερμανών με την ονομασία Τσέτνικ (Τσέτες). Αν και η δράση των Τσέτνικ ξεκίνησε πριν την δράση των Παρτιζανων του Τίτο, εν τούτοις οι τελευταίοι υπερισχυσαν των πρώτων. Σε αυτό συνέβαλαν και οι τρεις ηγέτες «που θα μοίραζαν τον κόσμο», Ρούζβελτ, Τσώρτσιλ και Στάλιν, οι οποίοι στην Διάσκεψη της Τεχεράνης ( 28 Νοεμβρίου – 1 Δεκεμβρίου 1943) έδωσαν την στήριξή τους στους Παρτιζανους.
Είναι ενδιαφέρον να δει κανείς συγκριτικά την γιουγκοσλαβική και την ελληνική περίπτωση. Στον Στάλιν δινόταν η Πολωνία, στην Αγγλία η Ελλάδα. Η Γιουγκοσλαβία θα πέρναγε στους Σοβιετικούς. Στην Ελλάδα οι αντάρτες του ΕΑΜ αφέθηκαν ουσιαστικά χωρίς στήριξη από την Σοβιετική Ένωση, ενώ αντίθετα στην Γιουγκοσλαβία ο Στρατηγός Ντραζα. Πράγματι συνελήφθη από τις στρατιωτικές αρχές της Γιουγκοσλαβίας και εκτελέστηκε για εσχάτη προδοσία, συνεργασία με τον εχθρό και εγκλήματα πολέμου. Μολις στις 14 Μαΐου 2015, ο Ντραζα Μιχαήλοβιτς αποκαταστάθηκε μετά από απόφαση του ανώτατου δικαστηρίου της Σερβίας.
Από την άλλη όμως μεταπολεμικά προέκυπτε ένα ζήτημα: μέσω της Γιουγκοσλαβίας η Σοβιετική Ένωση «έβγαινε» στην Μεσόγειο. Ήδη από το 1945 οι σχέσεις Βελιγραδίου – Μόσχας ολισθαινουν σε μια μη αναστρέψιμη κρίση. Η Δύση θα πλησιάσει την Γιουγκοσλαβία με αποκορύφωμα το Βαλκανικό Σύμφωνο του 1953 ή Συμφωνία Φιλίας και Συνεργασίας. Με αυτό Ελλάδα, Τουρκία και Γιουγκοσλαβία συμφώνησαν στην Άγκυρα να λειτουργήσουν ως φράγμα στην σοβιετική επέκταση στα Βαλκάνια, προβλέποντας την ενδεχόμενη δημιουργία μιας κοινής στρατιωτικής δράσης για τις τρεις χώρες. Με αυτόν τον τρόπο η Γιουγκοσλαβία συνδεόταν με το ΝΑΤΟ με έμμεσο τρόπο. Σε αυτό το πλαίσιο η ελληνική και η γιουγκοσλαβική κυβέρνηση υποβάθμισαν τις διαφορές τους πάνω στο «μακεδονικό ζήτημα».
Η περίπτωση της Ελλάδας και το Δόγμα Τρούμαν
Στις 22 Μαΐου του 1947 ο Πρόεδρος των Η.Π.Α. Χάρυ Τρούμαν υπογράφει νόμο, μετά την έγκριση του Κογκρέσου, που αργότερα θα ονομαστεί Δόγμα Τρούμαν. Ο νόμος χορηγεί στρατιωτική και οικονομική βοήθεια ύψους 400 εκατομμυρίων δολλαριων στην Ελλάδα και την Τουρκία, οι οποίες ευρίσκονται στην προμετωπίδα της πάλης κατά του Κομμουνισμού.
Η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ είχε επηρεαστεί από τις σκέψεις του διπλωμάτη George Kennan (Κεναν). Στο λεξιλόγιο των Η.Π.Α. κεντρική θέση είχε η έννοια της ανάσχεσης (containment). Με απλά λόγια: Ο Κομμουνισμός παρομοιαζοταν με ένα ορμητικό ποτάμι που έπρεπε να συγκρατηθεί.
Η πάλη κατά του Κομμουνισμού στην Ελλάδα στηριζόταν από τους Βρετανούς, οι οποίοι μην μπορώντας να αντέξουν την οικονομική πίεση, παραχώρησαν την θέση τους στους Αμερικανούς. Οι Αμερικανοί όμως που θεωρούσαν την Ελλάδα «ζωτικόν χώρον διά την ασφάλειάν των», απαιτούσαν συσπείρωση των πολιτικών δυνάμεων του αστικού κόσμου και όχι πολυδιάσπαση.
Μετά και από σχετικές πιέσεις του αμερικανικού παράγοντα στις 27 Ιανουαρίου 1947 παραιτήθηκε η κυβέρνηση Τσαλδάρη και ορκίστηκε κυβέρνηση με τη συμμετοχή όλων των πολιτικών κομμάτων της τότε Βουλής. Πρωθυπουργός ορκίστηκε ο τραπεζίτης Δημήτριος Μάξιμος, με Αντιπροέδρους τους Κ. Τσαλδάρη και Σ. Βενιζέλο. Ο Γ. Παπανδρέου ανέλαβε το υπουργείο Εσωτερικών, ο Στ. Γονατάς το Δημοσίων Εργων, ο Π. Κανελλόπουλος το Ναυτικών και ο Ν. Ζέρβας το Δημοσίας Τάξεως.
Στις 15 Φεβρουαρίου 1947 ο Υπουργός Εξωτερικών της Μ. Βρετανίας, Μπέβιν, ανακοίνωσε την αποχώρηση των βρετανικών στρατευμάτων από την Ελλάδα και στις 12 Μαρτίου, ο Αμερικανός Πρόεδρος Χάρυ Τρούμαν ανήγγειλε το “Δόγμα Τρούμαν”. Το Δόγμα συνοδεύτηκε από το «Σχέδιο Μάρσαλ»,το οποίο εξαγγέλθηκε στα τέλη του 1947 και με το οποίο εντάθηκε ο εξοπλισμός του Ελληνικού Στρατού προκειμένου να κάμψει την αντίσταση του «Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας».
Το 1949 ο βασιλιάς Παύλος ανέθεσε στον Αρχιστράτηγο Αλέξανδρο Παπάγο την γενική αρχηγία των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων ενώ τον Οκτώβριο του 1949 έλαβε τον τίτλο του Στρατάρχη, τίτλος που πρώτη φορά απονεμήθηκε σε Έλληνα στρατιωτικό. Ως επικεφαλής των Ενόπλων Δυνάμεων θα συμβάλει καθοριστικά στην ίδρυση του Υπουργείου Εθνικής Αμύνης (11 Απριλίου 1950) και ακολούθως του Γενικού Επιτελείου Εθνικής Αμύνης (Γ.Ε.Ε.Θ.Α.), του οποίου υπήρξε και ο πρώτος αρχηγός.
Η αρχιστρατηγία του κατά την διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου (1940 – 1941) αλλά και η νίκη επί του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας τον κατέστησε σύμβολο των «νομιμόφρονων δυνάμεων» με αποτέλεσμα με την δημιουργία του κόμματος του Ελληνικού Συναγερμού να γίνει πρωθυπουργός μετά από σαρωτική νίκη στις εκλογές του 1952.
Πρέπει μάλιστα να σημειωθεί ότι όταν ο Παπάγος ανακοίνωσε την κάθοδο του στις εκλογές του 1951, κατά τις οποίες νικητής ανεδείχθη ο Νικόλαος Πλαστήρας προκάλεσε την μήνιν του Παλατιού. Ο Βασιλιάς Παύλος θεωρώντας ότι ο Παπάγος τον εξαπάτησε, διέταξε τον αρχηγό ΓΕΣ Θρασύβουλο Τσακαλώτο να τον συλλάβει, διαταγή που τελικά δεν εκτελέστηκε. Τόσο μεγάλο σύμβολο ως νικητής του Εμφυλίου είχε καταστεί ο Παπάγος, που ο βασιλιάς φοβόταν την ενδεχόμενη εξέλιξή του σε δικτάτορα τύπου Φράνκο. Δέον ακόμη να αναφερθεί ότι οι κεντρώες πολιτικές δυνάμεις ήταν διασπασμένες σε πολλά κόμματα: οι Φιλελεύθεροι με ηγέτη τον Σοφοκλή Βενιζέλο, η Εθνική Πολιτική Ένωσις Κέντρου (Ε.Π.Ε.Κ.) του Νικόλαου Πλαστήρα, το Κόμμα Γεωργίου Παπανδρέου και το πάλαι ποτέ Λαϊκό Κόμμα του Κωνσταντίνου Τσαλδάρη, το οποίο μετά την εμφάνιση του Ελληνικού Συναγερμού απώλεσε ένα μεγάλο μέρος της εκλογικής του δύναμης. [Γιανουλόπουλος Γ. (1992), «Ο μεταπολεμικός κόσμος. Ελληνική και Ευρωπαϊκή Ιστορία», εκδ. Παπαζήσης].
Στα εξωτερικά ζητήματα η Ελλάδα πιεζόταν από τον Βορρά από τις χώρες του κομμουνιστικού μπλοκ. Η Βουλγαρία εξοπλιζόταν στρατιωτικά, ενώ η νεοϊδρυθείσα στο πλαίσιο της Γιουγκοσλαβίας «Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας» προκαλούσε σημαντικά προβλήματα στις ελληνογιουγκοσλαβικές αλλά και στις γιουγκοσλαβοβουλγαρικές σχέσεις. Σε αυτό το πλαίσιο η κυβέρνηση του Ελληνικού Συναγερμού αποδέχθηκε την γραμμή των Η.Π.Α. περί τελευταίου συνόρου του «ελεύθερου κόσμου», δεχόμενη την δημιουργία αμερικανικών βάσεων σε ελληνικό έδαφος. Παράλληλα η απομακρυνόμενη από την Μόσχα Γιουγκοσλαβία άρχισε να προσεγγίζει τις ΗΠΑ με αποτέλεσμα την συνακόλουθη βελτίωση και των σχέσεων Αθήνας – Βελιγραδίου από το 1950. Από το 1952 δόθηκε νέα ώθηση στην καλυτέρευση των ελληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων από την κυβέρνηση Παπάγου . Η προσέγγιση Ελλάδος, Γιουγκοσλαβίας αλλά και Τουρκίας θα οδηγήσει στην υπογραφή της Συνθήκης Φιλίας και Συνεργασίας από τους υπουργούς Εξωτερικών της Ελλάδας Στέφανο Στεφανόπουλο, της Τουρκίας Φουάντ Κιουπρουλού και της Γιουγκοσλαβίας Κότσα Πόποβιτς στην Άγκυρα στις 23 Φεβρουαρίου του 1953.
«Η φύση του κινδύνου που διέβλεπε ο Παπάγος ήταν ιδιαίτερη: μια «αιφνιδιαστική επίθεση», την οποία φοβούνταν πολλοί (όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά στη Δύση γενικότερα), στο «πρότυπο της Κορέας». Στην περίπτωση αυτή, υπήρχε ο φόβος να μην μπορέσει η χώρα, με τις διαθέσιμες δυνάμεις της, να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο και να καλύψει την επιστράτευσή της – διέτρεχε δηλαδή τον κίνδυνο να υποκύψει πριν προλάβει να κινητοποιήσει το σύνολο των δυνάμεών της, ουσιαστικά χωρίς να πολεμήσει. […]… το 1940 πίσω από την αλβανική μεθόριο υπήρχε η Πίνδος – υπήρχε δηλαδή στρατηγικό βάθος και μάλιστα ορεινό έδαφος, ευνοϊκό για τον αμυνόμενο – ενώ πίσω από το Φαλακρό όρος ή τη Ροδόπη υπήρχε μόνο η θάλασσα…» [Χατζηβασιλείου Ευ. (2009), Στα σύνορα των κόσμων. Η Ελλάδα και ο Ψυχρός Πόλεμος, 1952 – 1967, εκδ. Πατάκη σελ 72 -73].
Η Ευρώπη είχε λάβει την ψυχροπολεμικη της μορφή. Η Ελλάδα και η Τουρκία έγινε η «Νοτιοανατολική Πτέρυγα του ΝΑΤΟ », ενώ η Κεντροανατολικη Ευρώπη το buffer zone του Στάλιν. Η Γιουγκοσλαβία με την αποσκιρτηση της από την Μόσχα απέκλεισε την Ε.Σ.Σ.Δ. από τις «θερμές θάλασσες» συνδεομενη εμμέσως στρατιωτικά με τις Η.Π.Α. .
About Post Author
