Θουκυδίδειο δίλημμα ασφαλείας: η θανατηφόρα παγίδα της Τουρκίας οδηγεί σε ένα Moratorium;

Γράφει ο Δημήτριος Τσαϊλάς* 

Τον εικοστό αιώνα, οι κυριότερες προσπάθειες της τουρκικής στρατιωτικοπολιτικής ελίτ κατευθύνονταν στο γκριζάρισμα θαλασσίων ζωνών, ενώ στον εικοστό πρώτο αιώνα αναβάθμισαν ποιοτικά τις απαιτήσεις τους, και πλέον επικεντρώνονται στη διεκδίκηση εθνικής κυριαρχίας με αναθεώρηση των συνόρων. Αυτός ο μακροχρόνιος στρατηγικός σχεδιασμός από την Τουρκία αποτελεί τη βασική προτεραιότητα για τον Ελληνισμό κυρίως, αλλά και τους Δυτικούς συμμάχους.  Δεν πρόκειται μόνο για οικονομικές πτυχές, αλλά για μια συνολική στρατηγική που πρέπει να διεξαχθεί σε διάφορα μέτωπα. Η προσέγγιση απαιτεί την ενσωμάτωση πολλαπλών στοιχείων της εθνικής ισχύος, συμπεριλαμβανομένων των διπλωματικών, οικονομικών, πληροφοριακών, στρατιωτικών στοιχείων και επιβολής του Διεθνούς Δικαίου, για την προστασία και ενίσχυση της εθνικής και συλλογικής ασφάλειας.

Η πεποίθηση της Τουρκίας ότι θα αποκτούσε στρατιωτική υπεροχή, εφ’ όσον ήταν σε θέση να υλοποιήσει το αμυντικό της πρόγραμμα που ξεκίνησε, εδώ και καιρό, ήταν αυτό που την έφερε σε θέση να επιδιώκει την αναθεώρηση των συνθηκών. Βέβαια ο αγώνας των εξοπλισμών βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη. Δαπανούν  δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως για στρατιωτική έρευνα, φτιάχνουν πυρετωδώς μια νέα γενιά εξαιρετικά εξελιγμένων όπλων, αεροσκάφη και όλα τα είδη ρομποτικής. Έχουν αναπτύξει όπλα υψηλής τεχνολογίας, τεχνητή νοημοσύνη, τεχνολογία λέιζερ, υπερηχητικές ταχύτητες, και ο ηλεκτρονικός πόλεμος παίζει ολοένα και μεγαλύτερο ρόλο.

Η Τουρκία, επίσης, προσπάθησε να ενισχυθεί με πολεμικές επιστήμες του μέλλοντος, αλλά πλέον δεν αποτελεί απειλή μόνο για τον Ελληνισμό αλλά και για την υπεροχή των Δυτικών συνασπισμών στη διαχείριση των υποθαλασσίων πόρων στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο και τα συμφέροντά τους στη Μέση Ανατολή. Αυτό, εκτιμάται ότι την οδήγησε αναπόφευκτα στη θανατηφόρα παγίδα, που περιγράφηκε για πρώτη φορά στον Πελοποννησιακό Πόλεμο από τον Θουκυδίδη. Αυτός ο ανυπέρβλητος ιστορικός εξηγεί πώς η άνοδος της Αθήνας δημιούργησε φόβο στη Σπάρτη και την ανάγκασε να συγκρουστεί για να αποτρέψει αυτήν την άνοδο. Αν και η ιστορία δεν είναι απόδειξη για το τι θα συμβεί σήμερα, είναι πράγματι ένας σημαντικός δείκτης.

Τι μας διδάσκει ο Θουκυδίδης για τις σχέσεις της Τουρκίας με τη Δύση και το ΝΑΤΟ  

Ο Ερντογάν αν είχε διαβάσει το λόγο του Διόδοτου, όπως τον παρουσιάζει ο Θουκυδίδης στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, μάλλον θα ήταν πιο εγκρατής, απέναντι στους Δυτικούς συμμάχους. Ας δούμε λοιπόν τέσσερα σημεία αυτής της αρχαίας σοφίας.

Κατ ‘αρχάς, τα κράτη που πάνε σε έναν πόλεμο πάντα πιστεύουν ότι μπορούν να κερδίσουν. «Υπήρξε ποτέ πόλης που εξεγείρεται», αναρωτήθηκε ο Διόδοτος, «που δεν πίστευε ότι διέθετε είτε από μόνη της είτε με συμμαχίες επαρκείς πόρους για την επιχείρηση;» (Θουκυδίδης, Πελοποννησιακός Πόλεμος, 3.45.2). Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους τα κράτη θεωρούν πιθανό αποτέλεσμα τη νίκη, αλλά η προσδοκία της νίκης συχνά έχει ελάχιστη σχέση με την πραγματική εκτίμηση των πολιτικών προϋποθέσεων ή την ισορροπία των δυνάμεων. Μόλις ο εχθρός παρουσιασθεί δυνατότερος και φανεί ότι έχει την ευκαιρία να κερδίσει, έρχεται η αναζήτηση της διαβούλευσης πάνω απ’ όλα. Σήμερα η Άγκυρα, μετά τη στρατιωτική και διπλωματική ενίσχυση των Αθηνών έχει πεισθεί για την αδυναμία της νίκης. Έτσι ο πόλεμος δεν είναι επιδιωκόμενος αφού πιστεύει ότι δεν έχει την ευκαιρία να κερδίσει. Βέβαια, οι συνθήκες πολέμου πάντα υπάρχουν. Ως εκ τούτου η συνεχής επαγρύπνηση είναι απαραίτητη, και η ισχυρή θέληση για να νικήσεις τον εχθρό είναι απαραίτητη.

Δεύτερον, ο Διόδοτος δηλώνει το αυτονόητο, αλλά συχνά το αμελούμε: «όλα, τα κράτη και τα άτομα, έχουν την τάση να σφάλουν» (3.45.3) Έχουμε την τάση να υποτιμούμε τους κινδύνους ή να υπερεκτιμούμε τα οφέλη ή τις πιθανότητες επιτυχίας. Ο αριθμός των προσφύγων στα σύνορα του Έβρου και στο Αιγαίο αυξάνεται. Η Τουρκία έχει προσπαθήσει να πιέσει την ΕΕ με αυτόν τον τρόπο και στο παρελθόν, όταν ο Ερντογάν άνοιξε τα σύνορα και οι τουρκικές δυνάμεις ασφαλείας προσπάθησαν να φέρουν μετανάστες μέσα από τα χερσαία σύνορα στην Ελλάδα. Φυσικά και είναι εργαλείο στα χέρια του Ερντογάν. Αλλά αυτό σχετίζεται μόνο έμμεσα με την τρέχουσα διαμάχη με την Ελλάδα. Ο αντικειμενικός σκοπός της είναι να προσπαθήσει να ασκήσει πίεση στους Ευρωπαίους εταίρους της στο ΝΑΤΟ και στη συνέχεια να ελπίζει ότι με τη σειρά τους θα ασκήσουν πίεση στη Σουηδία, και τις ΗΠΑ. Η Τουρκία πίστεψε ότι με την αρνησικυρία κατά της απόφασης ένταξης της Σουηδίας και της Φινλανδίας στο ΝΑΤΟ, έχει επιτέλους έναν μοχλό πίεσης στα χέρια της. Τα τελευταία χρόνια, οι ΗΠΑ μπορούσαν να αυξήσουν ή να μειώσουν την πίεση στην Τουρκία όπως τους βόλευε. Για παράδειγμα, με τον αποκλεισμό της Τουρκίας από το πρόγραμμα των F-35 ή την άρνηση της παράδοσης νέων αεροσκαφών F-16 που σε κάθε σηνάντηση ζητούν..

Τρίτον, είναι ανθρώπινο να επιθυμούμε να αναλάβουμε κινδύνους. «Οι άνθρωποι παρασύρονται, άλλοι μεν από την τόλμη, την οποία εμπνέει στον φτωχό η ανάγκη, άλλοι από την πλεονεξία, στην οποία ωθούν τον πλούσιο η αλαζονεία και η αυτοπεποίθηση» (3.45.4) ή καλύτερα θα λέγαμε, η ελπίδα και η απληστία, είναι πολύ ισχυρότερες από τους κινδύνους που υπονομεύουν την αποτροπή. Η Τουρκία έχει ήδη απαγορεύσει τη διέλευση στον Βόσπορο για πολεμικά πλοία, όλων των εθνών. Σίγουρα θα μπορούσε να δημιουργήσει ακόμη μεγαλύτερα κενά με τη Ρωσία για να παρακάμψει τις κυρώσεις, όμως η Τουρκία έχει επίσης έντονο ενδιαφέρον να συνεργαστεί με το ΝΑΤΟ. Γιατί στη Μαύρη Θάλασσα βλέπει τον εαυτό της αντιμέτωπο με τη ρωσική ανωτερότητα. Η προσάρτηση της Κριμαίας και η επικράτηση της Ρωσίας στη νότια Ουκρανία μετατρέπουν όλο και περισσότερο τη Μαύρη Θάλασσα σε ρωσική λίμνη. Τα τελευταία χρόνια ο ρωσικός στόλος έχει αναβαθμιστεί και πλέον υπερτερεί του τουρκικού. Η Ρωσία έχει επίσης στρατεύματα στη Συρία στην ανατολική Μεσόγειο. Η Τουρκία περικυκλώνεται από τη Ρωσία. Οπότε χρειάζεται την παρουσία στο ΝΑΤΟ για να μπορέσει να  αντιμετωπίσει τη Μόσχα επί ίσοις όροις.

Τέταρτον, «Και η τύχη, επίσης, βοηθά δυναμικά στην παραπλάνηση, και με την απροσδόκητη ενίσχυση που η ίδια μερικές φορές προσφέρει, δελεάζει τους άνδρες να εμπλακούν με κατώτερα μέσα» (3.45.6) Ακόμη και κάτω από τις αντίξοες συνθήκες, υπάρχει πάντα το στοιχείο της τύχης ή η ευκαιρία. Ο κίνδυνος, όμως, δεν είναι μια μαθηματική εξίσωση που μπορεί να υπολογιστεί. Οι χώρες του ΝΑΤΟ βρίσκονται σε μια δύσκολη φάση και το ενιαίο μέτωπο κατά της Ρωσίας είναι εύθραυστο. Μεγάλα μέρη του κόσμου δεν συμμετέχουν στις κυρώσεις κατά της Ρωσίας. Η Τουρκία επίσης δεν έχει συμμετάσχει σε κυρώσεις μέχρι στιγμής και έχει αποκλείσει μόνο τον εναέριο χώρο της για ρωσικά στρατιωτικά αεροσκάφη. Αλλά η Τουρκία δεν έχει εμποδίσει τις αποφάσεις του ΝΑΤΟ να μετακινήσει στρατεύματα στα ανατολικά σύνορα όμως θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει αυτό το χαρτί στο μέλλον.

Επειδή το μέλλον είναι άγνωστο και δεν έχουμε τη δυνατότητα να το περιγράψουμε λεπτομερώς, είναι καθήκον του Ελληνισμού να έχει την ετοιμότητα όχι μόνο να αντιμετωπίσει, αλλά και να κατανικήσει τις όποιες αναδυόμενες απειλές ασφαλείας, όπως επιτάσσεται από τη θέληση της κοινωνίας. Βέβαια η δυνατότητα να καθορίσουμε την απειλή που θα αντιμετωπίσουμε στο μέλλον, δεν είναι μια ικανότητα που μπορεί να καθοριστεί με ακρίβεια. Ζωτικής σημασίας και απαραίτητο, είναι η γνώση όλων των δεδομένων. Γι’ αυτό η σύνεση είναι το πιο χρήσιμο χαρακτηριστικό που πρέπει να υιοθετηθεί ως ιδέα στη σημερινή εποχή. Μια συνετή άμυνα δεν σημαίνει ότι πρέπει να είναι ανεκτική σε κάποια σφάλματα στη “διαχείριση ρίσκου”. Η Ελλάδα, όπως και κάθε κράτος, δεν μπορεί να προωθήσει τα εθνικά συμφέροντά της εξίσου ανεξάρτητα, από το χαρακτήρα και την ένταση της απειλής. Αλλά μπορεί και πρέπει να είναι έτοιμη να ανταποκριθεί, στις ευρείες κατηγορίες προκλήσεων ασφαλείας που παρουσιάζονται. Ακριβώς πόσο ευρύ είναι ένα θέμα για εξέταση ως απειλή είναι ο ορισμός της πολιτικής βούλησης και της τελικής απόφασης.

Πλέον είναι πεποίθησή μου ότι πρέπει να κατευθύνουν την Εθνική μας Στρατηγική, τα διδάγματα του Θουκυδίδη. Έλεγε ότι: «Θα υπάρξουν άλλοι τρόποι και μέσα που κανείς δεν μπορεί να τα προβλέψει σήμερα, δεδομένου ότι ο πόλεμος σίγουρα δεν είναι από εκείνα τα ζητήματα που ακολουθούν ένα σταθερό πρότυπο. Αντίθετα ακολουθεί συνήθως τους δικούς του όρους γι’ αυτό πρέπει όλοι μας να προσαρμόσουμε τον εαυτό μας στο περιβάλλον που αλλάζει.»

Στο νέο, διαμορφούμενο περιβάλλον ασφαλείας δεν πρέπει να αναμένουμε την κατανόηση του Διεθνούς Δικαίου Θαλάσσης για την επίλυση των διαφορών που προκύπτουν από τις πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις συνοριακών διαφορών και τις εγγενείς συγκρούσεις που είναι συνεχείς. Ούτε την ενεργή υποστήριξη των συμμάχων και εταίρων. Όπως ο Θουκυδίδης επεσήμανε πριν από 2 χιλιετίες και όπως δυστυχώς ενισχύεται από τα γεγονότα των πολεμικών συγκρούσεων που έχουν ξεσπάσει στο γεωπολιτικό χώρο της Ευρασίας και ιδιαίτερα της Μεσογείου Θαλάσσης, που αποτελεί ζωτικό χώρο για τον Ελληνισμό, το μέλλον είναι απρόβλεπτο και μάλλον βίαιο.

Σαφώς δεν είναι μόνο η οικονομία, η ευημερία ή τα κέρδη από τη διαχείριση των υποθαλασσίων πόρων. Η κυρίαρχη προσπάθεια που είναι η καρδιά της τουρκικής ιδέας και το κλειδί για τη συνέχιση της τουρκικής προσπάθειας για στρατιωτική κυριαρχία, είναι ο νέο-οθωμανισμός, που εκφράζεται με τη λεγόμενη «Γαλάζια Πατρίδα». Οι δηλώσεις του τούρκου προέδρου είναι πολύ αποκαλυπτικές. Σήμερα η τουρκική κυβέρνηση κάνει πολύ θόρυβο για την αναθεώρηση της συνθήκης της Λωζάννης. Αυτός είναι και ο κυρίαρχος λόγος που δίνει ιδιαίτερη σημασία στην κυριαρχία σε τρεις βασικούς τομείς: τεχνολογία, βιομηχανίες του μέλλοντος και εξοπλισμούς.

Σε κάθε περίπτωση, η διαρκής στρατιωτική υπεροχή των Δυτικών είναι η εγγύηση για τη διατήρηση της οικονομικής υπεροχής τους. Όταν αναφέρουμε την οικονομική υπεροχή, μιλάμε για μια επιχείρηση χιλιάδων δισεκατομμυρίων δολαρίων, μια εξαιρετικά ισχυρή επιχείρηση που έχει πολύ μεγάλη σημασία για την πολιτική του ΝΑΤΟ. Τα πολλά δισεκατομμύρια κέρδη δεν πρόκειται θα παραδοθούν χωρίς σκληρό αγώνα.

Κάποιοι πλουραλιστές υποστηρίζουν ότι η δύναμη εξολόθρευσης των σημερινών όπλων είναι τόσο  πολύ μεγάλη για να διακινδυνεύσουμε μια μεγάλη σύγκρουση. Αλλά αυτό το λάθος σκέψης έγινε ήδη πριν από εκατό χρόνια. Πριν από καιρό, οι αναλυτές  πρόβλεψαν ότι τα όπλα είχαν γίνει τόσο τεχνολογικά προηγμένα και τόσο θανατηφόρα, ώστε κανένας να μην καταφεύγει ποτέ στη χρήση τους. Πολλοί έκαναν τον αδυσώπητο αγώνα των εξοπλισμών ως μέρος μιας οικονομικής προσπάθειας για την τόνωση της εγχώριας βιομηχανίας τους πιστεύοντας ότι μια τέτοια κούρσα θα οδηγούσε σε αποφυγή συγκρούσεων. Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος απέδειξε ότι είναι λάθος σκέψη.

Το ερώτημα που παραμένει, δυσεπίλυτο είναι: Πώς μπορούν τα γιγαντιαία οικονομικά συμφέροντα να τεθούν υπό τον δικαιικό έλεγχο, ώστε να μην υπάρξει σύγκρουση, αλλά να επικρατήσει η κοινή λογική; Αυτό είναι το κλειδί για το παρόν και το μέλλον και η απάντηση είναι δυστυχώς αρνητική. Ως εκ τούτου από την δική μας πλευρά ο Ελληνισμός οφείλει να σταθεί σε δύο άξονες. Ο πρώτος είναι η εμμονή του εκσυγχρονισμού του αερο-ναυτικού στόλου μας και η ενίσχυση της Ναυτικής μας ισχύος με νέες αξιόπιστες μονάδες έτσι ώστε να μπορέσει να διατηρήσει τους γεωστρατηγικούς του πνεύμονες (Αιγαίο και Κύπρο) και ταυτόχρονα να καταδείξει στη Δύση πως η εποχή του Σουλεϊμάν αλλά και τα ιστορικά προβλήματα της μετέπειτα εποχής του (Ανατολικό Ζήτημα, ζήτημα του «Μεγάλου Ασθενούς» κτλ) μπορεί να μην είναι η ίδια, όμως η γεωγραφία και ο πολιτικός ρεαλισμός αποδεικνύονται παράμετροι ανθεκτικές στο χρόνο.

Παράλληλα η Ελλάδα οφείλει να ενισχύσει την αξιοπιστία της αποτρεπτικής της ισχύος και σε επίπεδο χειρισμού κρίσεων με αντικατάσταση σε αποτροπή απαγόρευσης, απαλλαγή από το φοβικό σύνδρομο έναντι της Τουρκίας, με απόρριψη των μύθων περί “ελληνοτουρκικής φιλίας” και να παραμείνει αξιόπιστη σύμμαχος της Δύσεως, σε στρατηγικό επίπεδο χωρίς επεκτατικές βλέψεις έναντι άλλων χωρών, με σεβασμό στο Διεθνές Δίκαιο Θαλάσσης, με προβολή της χώρας ως δύναμη σταθερότητας σε μια πολύ κρίσιμη περιοχή, με ανάδειξη της χώρας σε έντιμο διαμεσολαβητή και τελικά, σε μια περιφερειακή δύναμη που θα συμβάλλει στη συνεργασία και τη σταθερότητα.

Συμπέρασμα

Εκτιμάται ότι οι τουρκική χείρα συμφιλίωσης προκύπτει διότι οι ΗΠΑ βρίσκονται μπροστά στην πιο ορθολογική διαχείριση της ισχύος, που επιβάλλει ότι τους αδύναμους δεν πρέπει να τους εξοντώνει ο ισχυρός, αλλά να τους απομυζεί. Οι αποστάτες, Τούρκοι πρέπει να επιστρέψουν στην ηγεμονία – με την ουρά στα σκέλια – όσο το δυνατό πιο σύντομα και πιο ανέξοδα. Όσοι πιστεύουν στην εκ των προτέρων καθορισμένη θανατική ποινή σε βάρος της Τουρκίας, είναι προφανές ότι δεν εξυπηρετεί αυτόν τον προσανατολισμό, καθώς θα τους εξαναγκάσει να αγωνιστούν μέχρις εσχάτων φέρνοντας μόνο ζημιές. Η σύνεση, ως παντοδύναμο πολιτικό όπλο των ισχυρών, καθιστά σαφές ότι δεν υπάρχει πιο σώφρων πολιτικός δρόμος από την κερδοφορία που τελεί εν ειρήνη. Οι εξάρσεις και οι αποστασίες δε συμφέρουν τους ισχυρούς. Πόσο μάλλον η χρονική παράτασή τους. Η συγχώρεση οφείλει να προβάλλεται ως ύψιστη γενναιοδωρία. Αν η ισχύς καταφέρει και φορέσει πειστικά το ουμανιστικό προσωπείο, θα διαρκέσει επ’ άπειρο, αφού θα έχει ματαιώσει όλες τις αντιστάσεις. Ο υποτελής πρέπει να νιώθει προστατευμένος από τον ισχυρό και – αν είναι δυνατό – να μην αντιλαμβάνεται την εκμετάλλευση που υφίσταται.

*Ο Δημήτριος Τσαϊλάς είναι απόστρατος Αξιωματικός του ΠΝ, δίδαξε επί σειρά ετών στις έδρες Επιχειρησιακής Σχεδιάσεως καθώς και της Στρατηγικής και Ασφάλειας, σε ανώτερους Αξιωματικούς στην Ανώτατη Διακλαδική Σχολή Πολέμου. Σήμερα είναι μέλος και ερευνητής του Institute for National and International Security, και του Strategy International.