Τι κρύβεται πίσω από τον θρίαμβο του Ερντογάν και πώς θα είναι η επόμενη θητεία του;
Γράφει ο Δημήτριος Τσαϊλάς*
Αυτός ο θρίαμβος για τον Ερντογάν είναι μια άλλη ένδειξη του πόσο βαθιά η πολιτική ταυτότητας έχει επηρεάσει την τουρκική κοινωνία. Ο Ερντογάν χρησιμοποίησε το θρησκευτικό και το εθνικιστικό αφήγημα. Παρουσίασε τη Δύση ως κίνδυνο για τις συντηρητικές αξίες. Τόνισε τη θρησκευτική ταυτότητα του Ισλάμ παρουσιάζοντας όλους τους αντιπάλους ως απειλή. Προφανώς οι περισσότεροι Τούρκοι ψηφοφόροι, ειδικά εκείνοι εκτός των μεγάλων πόλεων, ήταν πιο δεκτικοί στις απειλές του Ερντογάν και ανταποκρίθηκαν περισσότερο στις εκκλήσεις για «υπεράσπιση» της ταυτότητας της Τουρκίας παρά τις καθημερινές κακουχίες. Η σημασία των πολιτικών ταυτότητας στην Τουρκία εκδηλώνεται επίσης στο γεγονός ότι τα εθνικιστικά κόμματα, αυτά που υποστηρίζουν τον Ερντογάν καθώς και αυτά που τον αντιτίθενται, πέτυχαν στις εκλογές.
Ο Τούρκος Πρόεδρος κατάφερε να αντισταθμίσει τις οικονομικές δυσκολίες με μια συντηρητική, λαϊκίστικη αφήγηση, η οποία έχει εξασφαλίσει την επέκταση της διακυβέρνησής του. Χάρη στην ανανεωμένη νομιμότητα και σε μια εποχή που η αντιπολίτευση είναι πιθανό να εμπλακεί σε εσωτερικές διαμάχες, θα έχει μεγαλύτερο περιθώριο ελιγμών, κάτι που θα μπορούσε να τον ενθαρρύνει να εφαρμόσει ακόμη πιο κατασταλτικά μέτρα εναντίον των αντιπάλων του. Την ίδια στιγμή, η Τουρκία βρίσκεται στο χείλος της οικονομικής κατάρρευσης. Τους επόμενους μήνες, ο Πρόεδρος θα πρέπει να λάβει ορισμένες σκληρές αποφάσεις. Εάν δεν το κάνει, η χώρα θα πέσει σε οικονομική κρίση. Δεδομένης της επιτυχίας της εθνικιστικής ρητορικής του κατά την προεκλογική εκστρατεία,
Όσον αφορά την εξωτερική πολιτική, μια ακόμη θητεία για τον Ερντογάν ως Πρόεδρο δεν φαίνεται να βελτιώνει τις σχέσεις μεταξύ Τουρκίας Ηνωμένων Πολιτειών και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Θα συνεχίσει να τοποθετεί τις Ηνωμένες Πολιτείες μεταξύ εκείνων που υποστήριξαν την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος τον Ιούλιο του 2016. Οι τουρκικές αντιρρήσεις για την ένταξη της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ είναι σίγουρο ότι θα επανέλθουν στην ημερήσια διάταξη στο εγγύς μέλλον. Θα είναι ένα βασικό θέμα της συνόδου του ΝΑΤΟ που έχει προγραμματιστεί να πραγματοποιηθεί τον Ιούλιο στη Λιθουανία. Το ΝΑΤΟ (εκτός από την Ουγγαρία) επιθυμεί να προωθήσει την ένταξη της Σουηδίας στη συμμαχία στην επικείμενη σύνοδο κορυφής, και η αποτυχία να το επιτύχει είναι πιθανό να ρίξει σκιά στη σύνοδο κορυφής στο πλαίσιο του πολέμου στην Ουκρανία. Η Τουρκία απαιτεί από τη Σουηδία να εκδώσει άτομα για τα οποία υποπτεύεται ότι εμπλέκονται στην τρομοκρατία για λογαριασμό του Κουρδικού κινήματος ή του Γκιουλενιστικού κινήματος (την οργάνωση που η Άγκυρα έχει ονομάσει ως τον κύριο υποκινητή της απόπειρας πραξικοπήματος, μεταξύ άλλων κατηγοριών). Από την άλλη πλευρά, η Σουηδία υποστηρίζει ότι δεν μπορεί να συναινέσει στις τουρκικές απαιτήσεις, καθώς οι ύποπτοι είναι Σουηδοί πολίτες και δεν υπάρχουν ικανές αποδείξεις πίσω από τους ισχυρισμούς εναντίον τους. Ταυτόχρονα, η Άγκυρα θα ήταν πολύ πιο πρόθυμη να προωθήσει το θέμα της ένταξης της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ εάν το Κογκρέσο των ΗΠΑ συμφωνήσει να της πουλήσει μαχητικά αεροσκάφη F-16.
Πέρα από την ένταση που υπάρχει μεταξύ της Τουρκίας και των άλλων μελών του ΝΑΤΟ, ήταν και είναι ξεκάθαρο ότι η Ρωσία προτιμά τον Ερντογάν στην εξουσία, και η θέση της Ρωσίας συμβάλλει στην απροθυμία της Άγκυρας να διακόψει τους δεσμούς με τη Μόσχα λόγω του πολέμου στην Ουκρανία. Ο πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν έχει βοηθήσει τον Ερντογάν με πολλούς τρόπους. Επέτρεψε στην Τουρκία να αναβάλει την πληρωμή για την αγορά ρωσικού φυσικού αερίου για να μειώσει την πίεση στην τουρκική λίρα, η οποία έχει υποτιμηθεί σοβαρά από το 2018. Στο πλαίσιο της προεκλογικής εκστρατείας του Ερντογάν, ο Πούτιν συμμετείχε εξ αποστάσεως στην τελετή για την έναρξη δοκιμών στον πρώτο πυρηνικό σταθμό στην Τουρκία, που κατασκευάζεται και θα λειτουργεί από τη ρωσική κυβερνητική εταιρεία, τη Rosatom. Ομοίως, Η Μόσχα πίεσε τον Πρόεδρο της Συρίας Μπασάρ Άσαντ να ανοίξει διάλογο με την Τουρκία για την εξομάλυνση των διμερών σχέσεων, κάτι που θα επιτρέψει στον Ερντογάν να παρουσιάσει στον τουρκικό λαό ένα επίτευγμα σχετικά με τα 3,7 εκατομμύρια Σύριους πρόσφυγες στην τουρκική επικράτεια. Πρόσφυγες που οι περισσότεροι Τούρκοι πολίτες θέλουν να δουν να επιστρέφουν στην πατρίδα τους.
Σε ό,τι αφορά την τουρκική πολιτική στη Μέση Ανατολή, ο Ερντογάν προφανώς επιθυμεί να συνεχίσει τις διαδικασίες ομαλοποίησης που έχει προχωρήσει τα τελευταία δύο χρόνια –με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, τη Σαουδική Αραβία, το Ισραήλ, την Αίγυπτο και τη Συρία. Η σοβαρή οικονομική κρίση στην Τουρκία ανάγκασε την Άγκυρα να αναζητήσει επενδύσεις από τα κράτη του Κόλπου, αλλά φαίνεται πιθανό ότι οποιαδήποτε τέτοια επένδυση θα εξαρτηθεί από την υιοθέτηση πιο υπεύθυνων νομισματικών πολιτικών, ορισμένες από τις οποίες ο Ερντογάν απέρριψε –τουλάχιστον πριν από τις εκλογές– συμπεριλαμβανομένης της αύξησης στα επιτόκια. Ο κύριος νικητής από μια άλλη θητεία του Ερντογάν είναι το Κατάρ, το οποίο βλέπει υποστήριξη από την Τουρκία, υποστήριξη που βασίζεται, μεταξύ άλλων, στις ιδεολογικές ομοιότητες μεταξύ του Ερντογάν και του καθεστώτος του Κατάρ.
Η ομαλοποίηση στις σχέσεις Ελλάδας-Τουρκίας είναι το ζητούμενο, αλλά είναι σαφές ότι η εχθρότητα προς την Ελλάδα από την τουρκική κοινή γνώμη είναι ευρέως διαδεδομένη μεταξύ των υποστηρικτών τόσο του Ερντογάν όσο και της αντιπολίτευσης. Αυτές οι σχέσεις θα μπορούσαν επίσης να υπονομευτούν εάν υπάρξει ακόμη και κρίση μεταξύ Άγκυρας και Ουάσιγκτον, εν μέρει για το θέμα της ένταξης της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ.
Τα σημαντικά πολιτικά ερωτήματα δεν θα διευκρινιστούν στο ελάχιστο. Αυτά περιλαμβάνουν ζητήματα στις διμερείς σχέσεις μεταξύ των εταίρων του ΝΑΤΟ, Ελλάδας και Τουρκίας. Μετά τις εκλογές στην Ελλάδα οι πολιτικοί χάρτες και στις δύο χώρες θα μπορούσαν να επανασχεδιαστούν με την προοπτική οι διμερείς σχέσεις να ανακτήσουν μια νέα δυναμική. Επειδή δεν επιθυμώ να είμαι αιθεροβάμονας, τέτοιες αισιόδοξες προσδοκίες φαίνονται άστοχες ενόψει του εθνικισμού στη γείτονα. Το ρεαλιστικό σενάριο είναι ότι ο πρόεδρος Ερντογάν θα συνεχίσει το γνωστό σενάριο. Τα ζητήματα σύγκρουσης στη διμερή σχέση, όπως μεταναστευτικές ροές στο Αιγαίο, θαλάσσια σύνορα, δικαιώματα σε κοιτάσματα φυσικού αερίου στην ανατολική Μεσόγειο, κυρίως στην Κύπρο θα συνεχίσουν να προσφέρουν επαρκή εμπόδια για μορφές διαλόγου μεταξύ Άγκυρας και Αθήνας.
Η πρόσφατη πολιτική προσέγγιση μεταξύ των δύο χωρών εκτιμάται ως βραχύβια. Είναι ενθαρρυντικό το γεγονός ότι υπήρξαν αμοιβαίες εκφράσεις αλληλεγγύης και ανθρωπιστικής στήριξης μετά τον σεισμό στην Τουρκία και το δυστύχημα των Τεμπών στην Ελλάδα. Ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα των αντίστοιχων εκλογών, ωστόσο, παραμένει αβέβαιο εάν υπάρχει αρκετή πολιτική ουσία ώστε τέτοιες τάσεις να είναι βιώσιμες μεσοπρόθεσμα. Λαμβάνοντας υπόψη τις εντάσεις που έχουν δημιουργηθεί τα τελευταία τρία χρόνια, είναι πιο πιθανό η διμερής σχέση να αφορά πρωτίστως τη διαχείριση κρίσεων. Υπάρχουν ευκαιρίες μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας για βελτίωση των διμερών σχέσεων; Η σύντομη απάντηση είναι, όχι στο ορατό μέλλον. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκτιμώ ότι θα αξιολογήσει τις ηγεσίες σε Ελλάδα και Τουρκία ανάλογα με το αν δημιουργούν πολιτικές επιλογές για ουσιαστική προσέγγιση μεταξύ Αθήνας και Άγκυρας. Και τα δύο μέλη του ΝΑΤΟ επηρεάζονται από τις γεωπολιτικές αλλαγές που έχουν επιταχυνθεί μετά την επίθεση της Ρωσίας στην Ουκρανία. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η ελληνική κυβέρνηση αύξησε ουσιαστικά τη στρατιωτική συνεργασία με τις ΗΠΑ και την Ευρώπη, κυρίως με τη Γαλλία. Από τη σκοπιά του ΝΑΤΟ, θα εξαρτηθεί πρωτίστως από το αν η Ελλάδα θα παραμείνει το αντίβαρο πολιτικής ασφάλειας και σταθερότητας στην ανατολική Μεσόγειο. Είναι κρίσιμο για τη συμμαχία να συνεργαστεί με ευρωπαίους εταίρους στο Αιγαίο για πείσει την Άγκυρα να μειωθεί ο κίνδυνος κλιμάκωσης στην περιοχή της έντασης.
*Ο Υποναύαρχος (εα) Δημήτριος Τσαϊλάς ΠΝ δίδαξε επί σειρά ετών στις έδρες Επιχειρησιακής Σχεδιάσεως καθώς και της Στρατηγικής και Ασφάλειας, σε ανώτερους Αξιωματικούς στην Ανώτατη Διακλαδική Σχολή Πολέμου, είναι μέλος και ερευνητής του Ινστιτούτου για την Εθνική και Διεθνή Ασφάλεια.
