Η ανεξαρτησία του Κοσόβου, το ΝΑΤΟ & η Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας της Σερβίας
Γράφει ο Γεώργιος Κουκάκης
Αναλυτής
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Αφορμή για την εκπόνηση της παρούσας ανάλυσης στάθηκαν τα επεισόδια βίας που σημειώθηκαν στο Κόσοβο στις 29 Μαΐου 2023 εναντίον του προσωπικού της Δύναμης KFOR του NATO, οδηγώντας τα στρατεύματα της περιοχής σε αυξημένη ετοιμότητα και το ΝΑΤΟ στην αποστολή 700 επιπλέον στρατιωτών προκειμένου να αποτραπεί περεταίρω κλιμάκωση.[i] Η εν λόγω ενέργεια μάλιστα καταδικάστηκε από τον εκπρόσωπο τύπου της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας, ο οποίος δήλωσε ότι:
«Το ΝΑΤΟ καταδικάζει έντονα τις απρόκλητες επιθέσεις κατά των στρατευμάτων της KFOR στο βόρειο Κοσσυφοπέδιο, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα τον τραυματισμό αρκετών από αυτούς. Τέτοιες επιθέσεις είναι εντελώς απαράδεκτες. Η βία πρέπει να σταματήσει αμέσως. Καλούμε όλες τις πλευρές να απέχουν από ενέργειες που πυροδοτούν περαιτέρω τις εντάσεις και να εμπλακούν σε διάλογο. Η KFOR θα προβεί σε όλες τις απαραίτητες ενέργειες για τη διατήρηση ενός ασφαλούς περιβάλλοντος και θα συνεχίσει να ενεργεί αμερόληπτα, σύμφωνα με την απόφαση 1244 του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών του 1999».[ii]
Το Κόσοβο είναι ένα κρατίδιο των Δυτικών Βαλκανίων έκτασης 10.905 χλμ2 και πληθυσμού 1,768,000 (εκτίμηση 2023) το οποίο διακήρυξε την ανεξαρτησία του στις 17 Φεβρουαρίου 2008.[iii] Στα βόρεια-βορειοανατολικά συνορεύει με τη Σερβία, στα νότια με τη Βόρεια Μακεδονία και την Αλβανία και στα δυτικά με το Μαυροβούνιο (Εικόνα 1). Πρωτεύουσά του είναι η πόλη Πρίστινα ενώ οι επίσημες γλώσσες που ομιλούνται σε αυτό είναι τα Αλβανικά και τα Σερβικά. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι το Κόσοβο δεν αναγνωρίζεται ως ανεξάρτητο κράτος από 5 από τα 27 κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ισπανία, Σλοβακία, Ελλάδα, Κύπρος και Ουγγαρία),[iv] ενώ όσον αφορά την επίσημη θέση της χώρας μας το Υπουργείο Εξωτερικών αναφέρει ότι:
«Η Ελλάδα […] ακολουθεί εποικοδομητική πολιτική προσέγγιση έναντι αυτού, στο πλαίσιο της δέσμευσής μας για ενίσχυση της ειρήνης, της σταθερότητας και την προώθηση της ανάπτυξης στην Νότιοανατολική Ευρώπη. Σταθερή επιδίωξή μας είναι επίσης η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης, η προστασία των δικαιωμάτων των μειονοτήτων και της θρησκευτικής και πολιτιστικής κληρονομιάς στο Κόσοβο. Στο πλαίσιο αυτό, η Ελλάδα τάσσεται υπέρ της απελευθέρωσης θεωρήσεων μεταξύ ΕΕ και Κοσόβου, δεδομένης της πλήρωσης εκ μέρους του δευτέρου, των σχετικών προϋποθέσεων, σύμφωνα με Έκθεση της Ε.Επιτροπής (2018). Η Ελλάδα υποστηρίζει την διαδικασία διαλόγου μεταξύ Βελιγραδίου και Πρίστινας, που διεξάγεται με την διευκόλυνση της ΕΕ, με βάση την πάγια ελληνική πολιτική για ευρωπαϊκή και ευρωατλαντική ολοκλήρωση των Δυτικών Βαλκανίων. Στο πλαίσιο της διαδικασίας αυτής, κατέστη δυνατή η σύναψη της Συμφωνίας των Βρυξελλών της 19ης Απριλίου 2013 που έδωσε σημαντική ώθηση στην ευρωπαϊκή πορεία, τόσο της Σερβίας όσο και του Κοσόβου».[v]
Σκοπός της παρούσας ανάλυσης είναι αφενός να παρουσιάσει το ιστορικό πλαίσιο που διέπει τις σχέσεις μεταξύ της Σερβίας και του Κοσόβου, και αφετέρου να αναδείξει τις επίσημες θέσεις της Δημοκρατίας της Σερβίας όπως αυτές αποτυπώνονται στη Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας, το κατεξοχήν έγγραφο υψηλής στρατηγικής κάθε σύγχρονου κράτους. Για το σκοπό αυτό αρχικά αναλύεται το ιστορικό υπόβαθρο των σχέσεων Σερβίας-Κοσόβου, στη συνέχεια αναφέρονται μερικά στοιχεία για τη Δύναμη KFOR του ΝΑΤΟ που δρα στην περιοχή και τέλος επισημαίνονται οι επίσημες θέσεις της Σερβίας όπως αυτές αποτυπώνονται στη Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας.
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ
Το Βασίλειο της Σερβίας δημιουργήθηκε το 1918,[vi] περιλαμβάνοντας τη σημερινή Σλοβενία, την Κροατία, τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, τη Σερβία, τη Βόρεια Μακεδονία, το Μαυροβούνιο και το Κόσοβο. Το 1929 μετονομάστηκε σε Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας[vii] διατηρώντας τα εδάφη που προαναφέρθηκαν και από το 1941 μέχρι και το 1945 βρισκόταν υπό την κατοχή των Δυνάμεων του Άξονα.[viii] Το 1946 δημιουργήθηκε η Ομοσπονδιακή Λαϊκή Δημοκρατία Γιουγκοσλαβίας, η οποία το 1963 μετονομάστηκε σε Σοσιαλιστική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία Γιουγκοσλαβίας.[ix] Μετά την επίσημη διάλυση της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ) άρχισε ο σταδιακός διαμελισμός της Γιουγκοσλαβίας, η οποία το 1992 αποτελούνταν από πέντε ανεξάρτητα Κράτη, τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, την Κροατία, την Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας (ΠΓΔΜ) και την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας.
Η τελευταία περιελάμβανε τη Δημοκρατία του Μαυροβουνίου και τη Δημοκρατία της Σερβίας, μέρος της οποίας ήταν οι αυτόνομες Επαρχίες της Βοϊβοντίνας και του Κοσσυφοπεδίου. Πως όμως οδηγήθηκε το Κόσοβο στη διακήρυξη της ανεξαρτησίας του από τη Σερβία; Το βαθύτερο αίτιο πίσω από την απόσχιση αυτή ήταν η πολιτισμική διαφορά του πληθυσμού του σε σχέση με αυτή τη Σερβίας,[x] η οποία εκφραζόταν κατά κύριο λόγο μέσα από τη διαφορά γλώσσας και θρησκείας. Οι Κοσοβάροι ήταν στην πλειοψηφία τους Αλβανόφωνοι και μουσουλμάνοι σε αντίθεση με τους Σέρβους οι οποίοι μιλούσαν Σερβικά και ήταν Χριστιανοί Ορθόδοξοι (Εικόνες 2 και 3). Το γεγονός αυτό ήταν και ο λόγος που το Κόσοβο απολάμβανε κατά το παρελθόν ειδικό καθεστώς αυτονομίας.
Ήδη από το 1946, το Κόσοβο ήταν αυτόνομη περιοχή της τότε Γιουγκοσλαβίας.[xi] Με το νέο Σύνταγμα της Σερβίας, το 1974, χορηγήθηκαν στο Κόσοβο επιπλέον προνόμια, δίνοντας ελπίδες ανεξαρτησίας στον ντόπιο πληθυσμό.[xii] Το 1981 σημειώθηκαν μαζικές διαδηλώσεις,[xiii] με τις οποίες εξέφραζαν την επιθυμία για τη δημιουργία Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας και το 1989 δημιουργήθηκε ο Δημοκρατικός Σύνδεσμος Κοσόβου (Αλβανικών συμφερόντων) ο οποίος εξέφρασε επίσημα για πρώτη φορά αίτημα ανεξαρτησίας. Το 1990 ψηφίστηκε και πάλι νέο Σύνταγμα στη Σερβία, με το οποίο αυτή τη φορά καταργούνταν το καθεστώς αυτονομίας του Κοσόβου.[xiv] Το γεγονός αυτό δυσαρέστησε του Κοσοβάρους, οι οποίοι το 1992 προχώρησαν σε εκλογές για την ανάδειξη δικής τους Κυβέρνησης, γεγονός που δεν αναγνώρισε η Σερβία οδηγώντας σε αναταραχές με την επίσημη Κυβέρνηση της Σερβίας.[xv]
Το 1996 έκανε την εμφάνισή του και ο Απελευθερωτικός Στρατός Κοσόβου (UCK),[xvi] ο οποίος δέχτηκε την υποστήριξη της Αλβανίας, η οποία –εκτός από τεχνογνωσία– του παραχώρησε Στρατόπεδα στο Βόρειο τμήμα της για την εκπαίδευση του προσωπικού. Το 1998 η δράση του UCK είχε αυξηθεί κατακόρυφα, φτάνοντας στο σημείο να κατέχει μεγάλο μέρος των εδαφών του Κοσόβου, ενώ γινόταν λόγος για τη δημιουργία της Μεγάλης Αλβανίας.[xvii] Στις 23 Σεπτεμβρίου 1998 το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ εξέδωσε την Απόφαση 1199 στην οποία ανέφερε ότι:
«Απαιτεί όπως όλα τα μέρη, ομάδες και μεμονωμένα άτομα σταματήσουν αμέσως τις εχθροπραξίες και διατηρήσουν την παύση πυρός στο Κόσοβο, η οποία θα ενισχύσει τις προοπτικές για έναν ουσιαστικό διάλογο μεταξύ των αρχών της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας και της Αλβανικής ηγεσίας στο Κόσοβο και θα μειώσει τον κίνδυνο της ανθρωπιστικής καταστροφής».[xviii]
Το 1999 η κατάσταση στο Κόσοβο έφτασε στο απροχώρητο, με τις ένοπλες συγκρούσεις να έχουν κλιμακωθεί επικίνδυνα και ένα μέρος του πληθυσμού να έχει εγκαταλείψει τα σπίτια του. Αρκετές προσπάθειες επίλυσης της κατάστασης μέσω διαπραγματεύσεων και διαμεσολαβήσεων απέτυχαν, με αποτέλεσμα στις 24 Μαρτίου 1999 το ΝΑΤΟ να προχωρήσει σε εκτεταμένο βομβαρδισμό της Σερβίας από αέρος.[xix] Στις 9 Ιουνίου 1999, έπειτα από σχεδόν δυόμιση μήνες, τα δύο μέρη κατέληξαν στην υπογραφή συμφωνίας.
Στις 10 Ιουνίου 1999 το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ εξέδωσε την Απόφαση 1244,[xx] η οποία προέβλεπε την αποχώρηση των Ενόπλων Δυνάμεων της Σερβίας από το Κόσοβο μέσα σε έντεκα ημέρες, την εγκατάσταση στην περιοχή δυνάμεων του ΝΑΤΟ (KFOR), τον αφοπλισμό του UCK και την ανάληψη της διακυβέρνησης από τον ΟΗΕ μέχρι την αποκατάσταση της ειρήνης στην περιοχή (Εικόνα 4). Η Απόφαση αυτή σήμανε και την έναρξη της Επιχείρησης Υποστήριξης της Ειρήνης στο Κόσοβο, η οποία συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Το 2003 η Σερβία και το Μαυροβούνιο προχώρησαν σε μια πιο «χαλαρή» μορφή διακυβέρνησης ιδρύοντας την Ομοσπονδία Σερβίας και Μαυροβουνίου, η οποία διήρκεσε τρία χρόνια,[xxi] και το 2006 το Μαυροβούνιο διακήρυξε έπειτα από δημοψήφισμα την ανεξαρτησία του, εγκαταλείποντας και αυτό με τη σειρά του την Σερβία.[xxii]
Η ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΤΟΥ ΚΟΣΟΒΟΥ
Το Κόσοβο –έχοντας την προστασία της διεθνούς κοινότητας– διακήρυξε στις 17 Φεβρουαρίου 2008 την ανεξαρτησία του,[xxiii] την οποία όμως δεν αποδέχτηκε η Σερβία. Η υπόθεση κατέληξε στο Διεθνές Δικαστήριο στις 30 Ιανουαρίου 2009 έπειτα από την Απόφαση 63/3 της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ που εκδόθηκε στις 8 Οκτωβρίου 2008.[xxiv] Έπειτα από ακροαματικές, το Διεθνές Δικαστήριο αποφάνθηκε στις 22 Ιουλίου 2010 ότι «η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας του Κοσόβου δεν παραβιάζει το Διεθνές Δίκαιο».[xxv] Τον Ιούλιο του 2011 η κατάσταση στο Βόρειο τμήμα του Κοσόβου επιδεινώθηκε,[xxvi] με αποτέλεσμα να σημειωθούν αναταραχές με εκρήξεις βίας τον Ιούλιο, Σεπτέμβριο και Νοέμβριο και το ΝΑΤΟ να αναγκαστεί να αναπτύξει επιπλέον δυνάμεις στην περιοχή. Στις 19 Απριλίου 2013 υπογράφηκε «Συμφωνία για την Εξομάλυνση Σχέσεων μεταξύ Σερβίας και Κοσόβου»[xxvii] η οποία επισφραγίστηκε στις 22 Μαΐου 2013 με την υπογραφή ενός Σχεδίου Εφαρμογής για την υποστήριξη της Συμφωνίας.[xxviii]
Τον Ιούνιο του 2013 η Ευρωπαϊκή Ένωση –αναγνωρίζοντας την πρόοδο που είχε σημειώσει– ξεκίνησε τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις με τη Σερβία,[xxix] ενώ όσον αφορά το Κόσοβο στις 27 Οκτωβρίου 2015 υπέγραψε «Συμφωνία Σταθερότητας & Συνεργασίας» η οποία τέθηκε σε ισχύ στις 1 Απριλίου 2016.[xxx] Έκτοτε έχουν σημειωθεί αρκετές αναταραχές στο Κόσοβο, οι οποίες κατά βάση οφείλονται στις εθνοτικές διαφορές που προαναφέρθηκαν, όπως αυτές που προκλήθηκαν το φθινόπωρο του 2022 όταν η κυβέρνηση του Κοσόβου ανακοίνωσε την υποχρεωτική αλλαγή των (παλιών) σερβικών πινακίδων αυτοκινήτων των πολιτών του.[xxxi]
Όσον αφορά την αναγνώριση της ανεξαρτησίας του Κοσόβου από την Κυβέρνηση, αξίζει να επισημανθεί ότι ο Πρόεδρός της σε δήλωσή του στη Βουλή της Σερβίας τον Φεβρουάριο του 2023 είχε δηλώσει ότι δεν θα αναγνωρίσει την ανεξαρτησία του Κοσόβου ούτε θα αποδεχθεί ένταξή του στον ΟΗΕ.[xxxii] Κατά την τελευταία μάλιστα συνεδρίαση του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας της Σερβίας –όσον αφορά την κατάσταση στο Κόσοβο– που έλαβε χώρα στις 27 Μαΐου 2023, τα μέλη του κατέληξαν στην απόφαση ότι:
«Λόγω της βάναυσης χρήσης βίας από τον Albin Kurti και τις δυνάμεις του εναντίον του σερβικού λαού στο Κοσσυφοπέδιο και τα Μετόχια, οι Ένοπλες Δυνάμεις της Δημοκρατίας της Σερβίας θα παραμείνουν σε πλήρη πολεμικό συναγερμό μέχρι νεωτέρας. […] Τονίστηκε ότι η KFOR/NATO δεν έχει εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της βάσει της απόφασης 1244 του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ και της Στρατιωτικής Τεχνικής Συμφωνίας του Κουμάνοβο».[xxxiii]
ΟΙ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΟΥ ΝΑΤΟ ΣΤΟ ΚΟΣΣΟΒΟ
Το ΝΑΤΟ ανέπτυξε στο Κόσοβο τη Δύναμη Kosovo Force[xxxiv] (KFOR) σύμφωνα με την Στρατιωτική Τεχνική Συμφωνία που υπεγράφη στις 9 Ιουνίου 1999 με τις (τότε) Κυβερνήσεις της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας και της Δημοκρατίας της Σερβίας,[xxxv] αποστολή της οποίας είναι:
«[…] η συμβολή σε ένα ασφαλές και προστατευμένο περιβάλλον, η υποστήριξη και ο συντονισμός των διεθνών ανθρωπιστικών προσπαθειών και της πολιτικής παρουσίας, η υποστήριξη της ανάπτυξης ενός σταθερού, δημοκρατικού, πολυεθνικού και ειρηνικού Κοσσυφοπεδίου, και η υποστήριξη της ανάπτυξης της Δύναμης Ασφαλείας του Κοσσυφοπεδίου».[xxxvi]
Μέσω της ανάπτυξης των εν λόγω στρατευμάτων η Βορειοατλαντική Συμμαχία επιδιώκει:
«[…] να αποτρέψει την ανανεωμένη εχθρότητα και τις απειλές κατά του Κοσσυφοπεδίου από τις γιουγκοσλαβικές και σερβικές δυνάμεις, να δημιουργήσει ένα ασφαλές περιβάλλον και να διασφαλίσει τη δημόσια ασφάλεια και τάξη, να αποστρατιωτικοποιήσει τον Απελευθερωτικό Στρατό του Κοσσυφοπεδίου, να υποστηρίξει τη διεθνή ανθρωπιστική προσπάθεια, και να συντονίσει-υποστηρίξει της διεθνή πολιτική παρουσίας».[xxxvii]
Οι αρχικές αποστολές της KFOR περιελάμβαναν την επιστροφή των εκτοπισθέντων, την ανοικοδόμηση των εγκαταστάσεων, την εκκαθάριση ναρκοπεδίων, την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, τη δημόσια Τάξη, την προστασία μνημείων, τη συνοριοφύλαξη, την πάταξη του λαθρεμπορίου, το πρόγραμμα αμνηστίας, την καταστροφή οπλισμού, την υποβοήθηση των αναπτυσσόμενων θεσμών, τη δικαστική υποβοήθηση, καθώς και την επίβλεψη της εκλογικής διαδικασίας.
Μετά το 2008 –έτος ίδρυσης της Kosovo Security Force[xxxviii] (KSF)– στις αποστολές της KFOR προστέθηκε η επίβλεψη απόσυρσης της Kosovo Protection Corps (KPC) καθώς και η υποβοήθηση της KSF σε θέματα όπως η εκπαίδευση, η οικοδόμηση δυνατοτήτων, η διοικητική μέριμνα, οι προμήθειες, η ανάπτυξη δυνάμεων, η σχεδίαση, η ηγεσία και οικονομικά ζητήματα. Το Στρατηγείο της βρίσκεται στην Pristina και υπάγεται διοικητικά στην Joint Force Command Naples (JFCN) με έδρα την Νάπολη της Ιταλίας. Αξίζει επίσης να τονιστεί ότι στο Κόσοβο –εκτός από το ΝΑΤΟ– δρουν δυνάμεις του ΟΗΕ (UNMIK),[xxxix] της ΕΕ (EULEX)[xl] και του ΟΑΣΕ (OMiK).[xli]
Η KFOR είναι επιπέδου Μεραρχίας με Διοικητή Υποστράτηγο,[xlii] το προσωπικό της περιλαμβάνει 3.747 ένστολους από 27 χώρες (Εικόνα 6) –με τη χώρα μας να συμμετέχει με δύναμη 113 ατόμων– και περιλαμβάνει τις ακόλουθες Μονάδες:
- Multinational Specialized Unit (MSU), με έδρα την Pristina η οποία αποτελείται από Ιταλικές αστυνομικές δυνάμεις με στρατιωτικό καθεστώς και αποτελεί μέρος του Στρατηγείου.[xliii]
- Regional Command-West (RC-W), με έδρα το Peja/Pec η οποία αποτελείται από 3 πολυεθνικά στοιχεία και είναι υπεύθυνη για τον δυτικό τομέα.[xliv]
- Regional Command-East (RC-E), με έδρα το Ferizaj η οποία αποτελείται από 4 πολυεθνικά στοιχεία και είναι υπεύθυνη για τον ανατολικό τομέα.[xlv]
- KFOR Tactical Reserve Battalion (KTRBN), με έδρα το Novo Selo η οποία αποτελείται από Ουγγρικές δυνάμεις με κύρια αποστολή την καταστολή πλήθους.[xlvi]
- Joint Logistics Support Group (JLSG), με έδρα την Pristina το οποίο αποτελείται από προσωπικό 16 κρατών και είναι υπεύθυνο για την υποστήριξη διοικητικής μέριμνας.[xlvii]
- Headquarters Support Group (HSG), με έδρα την Pristina το οποίο είναι πολυεθνικό και έχει ως αποστολή την ασφάλεια του Στρατηγείου από εσωτερικές και εξωτερικές απειλές.[xlviii]
- Intelligence Surveillance and Reconnaissance Battalion (ISRBN), με έδρα την Pristina η οποία αποτελείται από προσωπικό 8 κρατών και είναι υπεύθυνη για τη διεξαγωγή επιχειρήσεων επιτήρησης και αναγνώρισης.[xlix]
Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ
Το Σύστημα Εθνικής Ασφάλειας της Σερβίας τελεί υπό δημοκρατικό και πολιτικό έλεγχο και διέπεται από τις ακόλουθες αρχές: συνταγματικότητα και νομιμότητα, ενότητα, πρόληψη, συνεργατικότητα, αξιοπιστία, προσαρμοστικότητα, συνέχεια, αποτελεσματικότητα, διαφάνεια στην εργασία, επαγγελματισμό, έλεγχο και εποπτεία.[l] Αποτελείται δε από δύο επιμέρους τμήματα, το Κυβερνητικό (governing) το οποίο περιλαμβάνει την Εθνοσυνέλευση (National Assembly), τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, την Κυβέρνηση και το Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας (National Security Council),[li] και το Εκτελεστικό (executive) το οποίο περιλαμβάνει το Αμυντικό Σύστημα, το Σύστημα Εσωτερικής Ασφάλειας, το Σύστημα Ασφάλειας και Πληροφοριών και άλλες οντότητες σχετικές με την εθνική ασφάλεια.[lii]
Η Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας της Δημοκρατίας της Σερβίας[liii] – σε αντίθεση με τα περισσότερα κράτη στα οποία εκπονείται από το επιτελείο του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας – εκδίδεται από το Τμήμα Στρατηγικού Σχεδιασμού (Strategic Planning Department) του Τομέα Αμυντικής Πολιτικής (Defence Policy Sector) του Υπουργείου Άμυνας (Εικόνα 7), το οποίο είναι υπεύθυνο για:
«[…] την προετοιμασία στρατηγικών εγγράφων και εγγράφων σχεδιασμού για την ανάπτυξη του αμυντικού συστήματος, τις δεσμεύσεις, τους στόχους και τα καθήκοντα της πολιτικής εθνικής ασφάλειας και της αμυντικής πολιτικής, τον σχεδιασμό και την ανάπτυξη της επιστημονικής έρευνας και της καινοτομίας και τον συντονισμό των δραστηριοτήτων της διαδικασίας σχεδιασμού και αναθεώρησης στο πλαίσιο του προγράμματος Σύμπραξη για την Ειρήνη του ΝΑΤΟ».[liv]
Το προαναφερθέν Τμήμα Στρατηγικού Σχεδιασμού –εκτός από τη Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας– εκπονεί δύο ακόμα έγγραφα στρατηγικού χαρακτήρα, τη «Λευκή Βίβλο για την Άμυνα της Δημοκρατίας της Σερβίας»[lv] και τη «Αμυντική Στρατηγική της Δημοκρατίας της Σερβίας» (Εικόνα 8).[lvi] Η ισχύουσα Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας της Σερβίας που δημοσιεύτηκε το 2021 περιέχει αρκετά εδάφια όσον αφορά το Κόσοβο, καθώς η ανεξαρτητοποίησή του αποτελεί μείζον εθνικό θέμα για τη Δημοκρατία της Σερβίας. Πιο συγκεκριμένα, στο τμήμα «Στρατηγικό Περιβάλλον» του εν λόγω εγγράφου αναφέρεται ότι:
«Το ζήτημα του καθεστώτος της Αυτόνομης Επαρχίας του Κοσσυφοπεδίου και των Μετοχίων, οι διεθνοτικές εντάσεις και η μεταναστευτική κρίση έχουν σημαντικό αντίκτυπο στην κατάσταση στην περιοχή. Οι αυτονομιστικές φιλοδοξίες στην περιοχή αποτελούν πραγματική απειλή για την ασφάλειά της. Λαμβάνοντας υπόψη τη σοβαρότητα και την πολυπλοκότητά της, καθώς και τις αρνητικές επιπτώσεις της για την εσωτερική σταθερότητα των κρατών της περιοχής και την κατάσταση της ασφάλειάς τους, το πρόβλημα της παράνομα μονομερώς ανακηρυχθείσας ανεξαρτησίας του εδάφους που καλύπτεται διοικητικά από την Αυτόνομη Επαρχία του Κοσσυφοπεδίου και των Μετοχίων από τα προσωρινά όργανα αυτοδιοίκησης στην Πρίστινα είναι ιδιαίτερα έντονο. Επιπλέον, η μη εφαρμογή της Πρώτης Συμφωνίας Αρχών που διέπει την εξομάλυνση των σχέσεων (Συμφωνία των Βρυξελλών) και η αργή καθιέρωση δημοκρατικών προτύπων στο Κοσσυφοπέδιο και τα Μετόχια, ο μη σεβασμός των βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων του σερβικού και άλλου μη αλβανικού πληθυσμού, ο σφετερισμός και η καταστροφή των περιουσιών και της πολιτιστικής και ιστορικής κληρονομιάς τους, καθώς και η ενίσχυση του ριζοσπαστικού ισλαμισμού, αποτελούν πηγή μακροπρόθεσμης αστάθειας στην περιοχή. Η αναγνώριση της ανεξαρτησίας του τμήματος της επικράτειας της Δημοκρατίας της Σερβίας από ορισμένα κράτη της γειτονιάς και από ορισμένα κράτη του κόσμου, επηρεάζει αρνητικά την ενίσχυση της εμπιστοσύνης και της συνεργασίας και επιβραδύνει τη διαδικασία σταθεροποίησης στην περιοχή αυτή».[lvii]
Λίγο παρακάτω –στο ίδιο τμήμα της Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας– το κείμενο αναφέρει ότι:
«Η απόπειρα απόσχισης του εδάφους της Αυτόνομης Επαρχίας του Κοσσυφοπεδίου και των Μετοχίων απειλεί τα εθνικά συμφέροντα της Δημοκρατίας της Σερβίας. Η κατάσταση ασφαλείας στην επαρχία αυτή χαρακτηρίζεται από την επιβολή μονομερούς επίλυσης του καθεστώτος της, την έλλειψη κράτους δικαίου θέτοντας σε κίνδυνο την προσωπική και περιουσιακή ασφάλεια των Σέρβων και άλλων μη αλβανικών πληθυσμών, τον θρησκευτικό εξτρεμισμό, τον κίνδυνο τρομοκρατικών δραστηριοτήτων και επέκτασης του οργανωμένου εγκλήματος, της διαφθοράς, της εμπορίας ανθρώπων, της παράνομης διακίνησης ναρκωτικών και όπλων. Η κατάσταση της ασφάλειας στην αυτόνομη επαρχία του Κοσσυφοπεδίου και των Μετοχίων είναι γεμάτη από πολλούς αποσταθεροποιητικούς παράγοντες. Τα προβλήματα ασφάλειας στην περιοχή αυτή αποτελούν την κύρια πηγή αστάθειας στη Δημοκρατία της Σερβίας και της περιοχής».[lviii]
Όσον αφορά το ρόλο των Διεθνών Οργανισμών που δρουν στο Κόσοβο, η θέση της Δημοκρατίας της Σερβίας όπως εκφράζεται στη Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας του 2021 είναι η ακόλουθη:
«Για τη Δημοκρατία της Σερβίας, τα Ηνωμένα Έθνη διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο για την προστασία της κυριαρχίας και της εδαφικής ακεραιότητάς της και το καθεστώς της αυτόνομης επαρχίας του Κοσσυφοπεδίου και των Μετοχίων. Η διεθνής παρουσία στην επαρχία αυτή (UNMIK, KFOR, ΟΑΣΕ κ.λπ.) παίζει σημαντικό ρόλο στη διασφάλιση της σταθερότητάς της και της σταθερότητας στην περιοχή. Προσπάθειες των προσωρινών θεσμών αυτοδιοίκησης στην Πρίστινα, ή κάθε είδους πρωτοβουλία για τη μείωση αυτής της παρουσίας, και η μετατροπή των ένοπλων σχηματισμών που αυτοαποκαλούνται “Δύναμη Ασφαλείας Κοσσυφοπεδίου” σε ένοπλες δυνάμεις, σε αντίθεση με το ψήφισμα 1244 του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών, αποτελούν παράγοντα αποσταθεροποίησης».[lix]
Το ίδιο επισημαίνεται και στο τμήμα «Πολιτική Εθνικής Ασφάλειας» της Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας της Σερβίας, όπου αναφέρεται ότι:
«Η συνεργασία με το ΝΑΤΟ, την KFOR και άλλες διεθνείς παρουσίες είναι ιδιαίτερα σημαντική για την προστασία των σερβικών πληθυσμών, της σερβικής πολιτιστικής και θρησκευτικής κληρονομιάς, καθώς και για την ειρήνη και την ασφάλεια στην Αυτόνομη Σερβική Δημοκρατία. Επαρχία του Κοσσυφοπεδίου και των Μετοχίων».[lx]
Το τμήμα «Προκλήσεις ασφάλειας, κίνδυνοι και απειλές» του εν λόγω εγγράφου αναφέρει επίσης ότι:
«Μονομερείς ενέργειες των Προσωρινών Θεσμών Αυτοδιοίκησης στην Πρίστινα, προσπάθειες για την απόκτηση της ιδιότητας του μέλους διεθνών οργανισμών και αιτήματα για μείωση και κατάργηση της διεθνούς παρουσίας στην Αυτόνομη Επαρχία του Κοσσυφοπεδίου και των Μετοχίων υποδηλώνουν συνεχιζόμενες προσπάθειες απόσχισης αυτού του τμήματος της επικράτειας της Δημοκρατίας της Σερβίας, γεγονός που αποτελεί απειλή για τα εθνικά μας συμφέροντα […]. Παράνομα μονομερώς ανακηρυχθείσα ανεξαρτησία της επικράτειας που καλύπτεται διοικητικά από την Αυτόνομη Επαρχία του Κοσσυφοπεδίου και των Μετοχίων δεν θεμελιώνεται στο Σύνταγμα της Δημοκρατίας της Σερβίας, στο Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και στην απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ 1244, και, ως εκ τούτου, είναι απαράδεκτη για τη Δημοκρατία της Σερβίας, καθώς ότι θέτει σε κίνδυνο τις εθνικές της αξίες και συμφέροντα. Η ένοπλη εξέγερση μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την ασφάλεια της Δημοκρατίας της Σερβίας, όπου η μεγαλύτερη απειλή προέρχεται από εξτρεμιστικές ομάδες που δρουν στην περιοχή της αυτόνομης επαρχίας του Κοσσυφοπεδίου και των Μεοχίων».[lxi]
Το τμήμα «Πολιτική Εθνικής Ασφάλειας» της Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας της Σερβίας θέτει ως έναν από τους στόχους για τη διατήρηση της κυριαρχίας, της ανεξαρτησίας και της εδαφικής ακεραιότητας της Σερβίας τη διατήρηση της Αυτόνομης Επαρχίας του Κοσσυφοπεδίου και των Μετοχίων ως τμήμα της Δημοκρατίας της Σερβίας. Πιο συγκεκριμένα στο κείμενο αναφέρεται ότι:
«Η διατήρηση της Αυτόνομης Επαρχίας του Κοσσυφοπεδίου και των Μετοχίων ως μέρος της Δημοκρατίας της Σερβίας αποτελεί σημαντικό ζήτημα για τη Δημοκρατία της Σερβίας. Έχει δεσμευτεί να προστατεύσει τα δικά της συμφέροντα, καθώς και τα συμφέροντα των Σέρβων και άλλων μη αλβανικών πληθυσμών στην επαρχία αυτή, μέσω του διαλόγου. Ενεργώντας σύμφωνα με την ασφάλεια των Ηνωμένων Εθνών 1244 και τους θεμελιώδεις κανόνες του διεθνούς δικαίου, θα συνεχίσει να προστατεύει την κυριαρχία και την εδαφική της ακεραιότητα, χρησιμοποιώντας όλα τα διαθέσιμα διπλωματικά και νομικά μέσα. Η Δημοκρατία της Σερβίας δεν θα αναγνωρίσει τη μονομερώς ανακηρυχθείσα ανεξαρτησία της νότιας επαρχίας της, ωστόσο, προς το συμφέρον της περιφερειακής σταθερότητας και των καλύτερων δυνατών σχέσεων μεταξύ της Σερβίας και της Αλβανίας, θα συνεχίσει το διάλογο με τα προσωρινά θεσμικά όργανα της αυτοδιοίκησης στην Πρίστινα με τη μεσολάβηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μέχρι να επιτευχθεί μια διαρκής, βιώσιμη και αμοιβαία αποδεκτή συμφωνία».[lxii]
Ένας ακόμα στόχος που τίθεται για τη διατήρηση της εσωτερικής σταθερότητας και ασφάλειας της Δημοκρατίας της Σερβίας και των πολιτών της είναι η ομαλοποίηση της κατάστασης και των σχέσεων στην Αυτόνομη Επαρχία του Κοσσυφοπεδίου και των Μετοχίων. Πιο συγκεκριμένα στο κείμενο αναφέρεται ότι:
«Η ομαλοποίηση της κατάστασης και των σχέσεων στην αυτόνομη επαρχία του Κοσσυφοπεδίου και των Μετοχίων συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στη διατήρηση της εσωτερικής σταθερότητας και ασφάλειας της Δημοκρατίας της Σερβίας και των πολιτών της. Κατά συνέπεια, η Δημοκρατία της Σερβίας θα υποστηρίξει πλήρως τη συμμετοχή των Σέρβων στο έργο των προσωρινών θεσμών αυτοδιοίκησης στην Πρίστινα και θα ενημερώνει συνεχώς και ρεαλιστικά το εθνικό και ξένο κοινό για την κατάσταση και τις σχέσεις στην Αυτόνομη Επαρχία του Κοσσυφοπεδίου και των Μετοχίων. Για την προστασία των Σέρβων και άλλων μη Αλβανών πληθυσμών και για να αυξηθεί το επίπεδο της γενικής ασφάλειας όλων των πολιτών της επαρχίας, θα ληφθούν όλα τα αναγκαία μέτρα σύμφωνα με την Απόφαση 1244 του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών. Η Δημοκρατία της Σερβίας θα συνεχίσει να συμμετέχει με υπεύθυνο και εποικοδομητικό τρόπο στο διάλογο για την εξομάλυνση των σχέσεων με τα προσωρινά θεσμικά όργανα αυτοδιοίκησης στην Πρίστινα και θα συμβάλει στην εφαρμογή των αποτελεσμάτων του διαλόγου».[lxiii]
ΣΥΝΟΨΙΖΟΝΤΑΣ
Λαμβάνοντας υπόψιν όσα έχουν αναφερθεί στην παρούσα ανάλυση, συμπεραίνεται ότι η κατάσταση στο Κόσοβο δεν αναμένεται να επιλυθεί σύντομα, καθώς η διατήρησή της εν λόγω περιοχής ως Αυτόνομη Επαρχία και αναπόσπαστο τμήμα της επικράτειας της Δημοκρατίας αποτελεί ένα από τα ζωτικά συμφέροντα αυτής. Η διαπίστωση αυτή εξάλλου επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι έπειτα από πάνω από δύο δεκαετίες παρουσίας των δυνάμεων του ΝΑΤΟ και των λοιπών Διεθνών Οργανισμών δεν έχει καταστεί δυνατή η εξομάλυνση των σχέσεων μεταξύ των δύο μερών.
Η μη αναγνώριση εξάλλου του Κοσόβου από 5 κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης λειτουργεί προς όφελος της Δημοκρατίας της Σερβίας, παρά το γεγονός ότι η ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση περνάει μέσα από την αναγνώριση του Κοσόβου, καθώς όπως επισημαίνεται και στην έκθεση προόδου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής «Ο συνολικός ρυθμός των διαπραγματεύσεων θα συνεχίσει να εξαρτάται ιδίως από την πρόοδο των μεταρρυθμίσεων του κανόνα δικαίου και την εξομάλυνση των σχέσεων της Σερβίας με το Κοσσυφοπέδιο».[1]
Η εκδήλωση ωστόσο της επιθυμίας της Σερβίας για εποικοδομητικό διάλογο προς εξεύρεση λύσης υποδηλώνει ότι –υπό τις κατάλληλες προϋποθέσεις και την αμοιβαία υποχώρηση σε κάποια από τα εκατέρωθεν ζητήματα– μπορεί στο μέλλον να εξομαλυνθούν οι σχέσεις των δύο μερών. Η συνεχιζόμενη εισβολή εξάλλου της Ρωσίας στην Ουκρανία που ξεκίνησε τον Φεβρουάριο του 2022, αναμένεται να λειτουργήσει ως καταλύτης προς αυτήν την κατεύθυνση, καθώς η Ευρώπη δεν μπορεί να αντέξει μία ακόμα κρίση στο έδαφός της, η οποία μπορεί κάλλιστα να δημιουργήσει αλυσιδωτή αντίδραση επηρεάζοντας και άλλες περιοχές όχι μόνο των Δυτικών Βαλκανίων αλλά και της υπόλοιπης Ευρώπης.
======================
Δήλωση γνωστοποίησης: Η γνώμη που διατυπώνεται σε αυτό το κείμενο εκφράζει τις προσωπικές απόψεις του συγγραφέα και σε καμία περίπτωση δεν αντικατοπτρίζει την επίσημη θέση της Ελληνικής Κυβέρνησης ή του Ελληνικού Στρατού.
====================
Παραπομπές:
[1] European Commission. «Serbia 2022 Report-SWD(2022) 338 final». 12 October 2022. https://neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu/system/files/2022-10/Serbia%20Report%202022.pdf (01/05/2023).
[i] Fatos Bytyci. «NATO to deploy more troops to Kosovo to curb violence». Reuters. 29 May 2023. https://www.reuters.com/world/europe/nato-soldiers-guard-kosovo-serb-town-following-clashes-2023-05-30/ (τελευταία πρόσβαση στις 30/05/2023).
[ii] North Atlantic Treaty Organisation. «Statement by the NATO Spokesperson on unprovoked attacks against KFOR troops». 29 May 2023. https://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_215021.htm (30/05/2023).
[iii] Britannica, The Information Architects of Encyclopaedia. “Kosovo”. Encyclopedia Britannica, 31 May 2023. https://www.britannica.com/facts/Kosovo (31/05/2023).
[iv] Alfonso Velasco Vicente. «Recognize the Republic of Kosovo». Conference on the Future of Europe. 20 June 2021. https://futureu.europa.eu/en/processes/EUInTheWorld/f/16/proposals/34554?component_id=16&locale=en&participatory_process_slug=EUInTheWorld (31/05/2023).
[v] Υπουργείο Εξωτερικών. «Κόσοβο». https://www.mfa.gr/blog/dimereis-sheseis-tis-ellados/pristina/ (31/05/2023).
[vi] Γιαλλουρίδης Χριστόδουλος & Κεφαλά Βιβή, Κόσοβο: Η εικόνα του Πολέμου. Όψεις σύγχρονου μιλιταριστικού ανθρωπισμού. Εκδόσεις Ι.Σιδέρης, Αθήνα, 2001, σ. 20.
[vii] Χρηστίδης Γεώργιος, Η Σερβική πολιτική στο Κόσοβο. Εκδόσεις ΠΑΜΑΚ, Θεσσαλονίκη, 2017, σ. 2.
[viii] Οπ. π. σσ. 5-8.
[ix] Αυτή περιελάμβανε τη Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, τη Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Κροατίας, τη Σοσιαλιστική Δημοκρατία του Μαυροβουνίου, τη Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Σερβίας (περιελάμβανε τις αυτόνομες Επαρχίες της Βοϊβοντίνας στα Βόρεια και του Κοσσυφοπεδίου στα Νότια) και τη Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας. Βλ. Γιαλλουρίδης Χριστόδουλος & Κεφαλά Βιβή, Κόσοβο: Η εικόνα του Πολέμου. Όψεις σύγχρονου μιλιταριστικού ανθρωπισμού. Εκδόσεις Ι.Σιδέρης, Αθήνα, 2001, σ. 22.
[x] Γιαλλουρίδης Χριστόδουλος & Κεφαλά Βιβή, οπ. π. σσ. 19-23.
[xi] Χρηστίδης Γεώργιος, οπ. π. σ. 7.
[xii] Βερέμης Θάνος, Κοσσυφοπέδιο: Η μακρόσυρτη κρίση. Εκδόσεις Ι.Σιδέρης, ΕΛΙΑΜΕΠ, Αθήνα, 2000, σ. 23.
[xiii] Γιαλλουρίδης Χριστόδουλος & Κεφαλά Βιβή, Κόσοβο: Η εικόνα του Πολέμου. Όψεις σύγχρονου μιλιταριστικού ανθρωπισμού. Εκδόσεις Ι.Σιδέρης, Αθήνα, 2001, σ. 14 και Βερέμης Θάνος, Κοσσυφοπέδιο: Η μακρόσυρτη κρίση. Εκδόσεις Ι.Σιδέρης, ΕΛΙΑΜΕΠ, Αθήνα, 2000, σ. 27.
[xiv] Γιαλλουρίδης Χριστόδουλος & Κεφαλά Βιβή, οπ. π, σ. 29.
[xv] Γιαλλουρίδης Χριστόδουλος & Κεφαλά Βιβή, οπ. π, σ. 25.
[xvi] Γιαλλουρίδης Χριστόδουλος & Κεφαλά Βιβή, οπ. π σ. 27.
[xvii] Περιελάμβανε την Αλβανία, το 1/3 των εδαφών (Ανατολικά) του Μαυροβουνίου και το ½ των εδαφών (Βόρεια) της ΠΓΔΜ.
[xviii] United Nations Digital Library. «Resolution 1199 (1998) / adopted by the Security Council at its 3930th meeting, on 23 September 1998». 23 September 1998. https://digitallibrary.un.org/record/260416?ln=en (31/05/2023).
[xix] Χρηστίδης Γεώργιος, Η Σερβική πολιτική στο Κόσοβο. Εκδόσεις ΠΑΜΑΚ, Θεσσαλονίκη, 2017, σ. 35.
[xx] United Nations Digital Library. «Resolution 1244 (1999) / adopted by the Security Council at its 4011th meeting, on 10 June 1999». 10 June 1999. https://digitallibrary.un.org/record/274488?ln=en (31/05/2023).
[xxi] Χρηστίδης Γεώργιος, οπ. π. σ. ix.
[xxii] Οπ. π.
[xxiii] Χρηστίδης Γεώργιος, οπ. π. σ. 110.
[xxiv] United Nations Digital Library. «Request for an advisory opinion of the International Court of Justice on whether the unilateral declaration of independence of Kosovo is in accordance with international law : resolution / adopted by the General Assembly». 10 June 1999. https://digitallibrary.un.org/record/274488?ln=en (31/05/2023).
[xxv] International Court of Justice. «Accordance with international law of the unilateral declaration of independence in respect of Kosovo». https://www.icj-cij.org/case/141 (31/05/2023).
[xxvi] KFOR. «History». https://jfcnaples.nato.int/kfor/about-us/history (31/05/2023).
[xxvii] Χρηστίδης Γεώργιος, Η Σερβική πολιτική στο Κόσοβο. Εκδόσεις ΠΑΜΑΚ, Θεσσαλονίκη, 2017, σ. 148.
[xxviii] Οπ. π. σ. 150.
[xxix] Οπ. π.
[xxx] North Atlantic Treaty Organization. «NATO’s role in Kosovo». https://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_48818.htm (31/05/2023).
[xxxi] Huffpost Greece. «Φόβοι για νέα έκρηξη βίας καθώς το Κόσοβο προχωρά με την απαίτηση αλλαγής πινακίδων από Σέρβους». 01 Σεπτεμβρίου 2022. https://www.huffingtonpost.gr/entry/fovoi-yia-nea-ekrexe-vias-kathos-to-kosovo-prochora-me-ten-apaitese-allayes-pinakidon-apo-servoes_gr_63107fa2e4b0dc23bbef3766 (31/05/2023).
[xxxii] Capital. «Αλ. Βούτσιτς: Η Σερβία ούτε θα αναγνωρίσει την ανεξαρτησία του Κοσόβου ούτε θα αποδεχθεί ένταξη του στον ΟΗΕ». 02 Φεβρουαρίου 2023. https://www.capital.gr/diethni/3696450/al-boutsits-i-serbia-oute-tha-anagnorisei-tin-anexartisia-tou-kosobou-oute-tha-apodexthei-entaxi-tou-ston-oie/ (31/05/2023).
[xxxiii] Ministry of Defence. «National Security Council meeting held». 27 May 2023. https://www.mod.gov.rs/eng/20121/odrzana-sednica-saveta-za-nacionalnu-bezbednost20121 (31/05/2023)
[xxxiv] KFOR. «About us». https://jfcnaples.nato.int/kfor/about-us (31/05/2023).
[xxxv] KFOR. «Documents». https://jfcnaples.nato.int/kfor/about-us/history/documents (31/05/2023).
[xxxvi] KFOR. «Mission». https://jfcnaples.nato.int/kfor/about-us/welcome-to-kfor/mission (31/05/2023).
[xxxvii] KFOR. «KFOR Objectives». https://jfcnaples.nato.int/kfor/about-us/history/kfor-objectives (31/05/2023).
[xxxviii] Πολυεθνική επαγγελματική ελαφρώς οπλισμένη δύναμη, υπεύθυνη για την ασφάλεια του Κοσόβου. Στις αποστολές περιλαμβάνεται η άμεση αντίδραση, η εξουδετέρωση εκρηκτικών μηχανισμών, η αντιμετώπιση ραδιοβιολογικών ουσιών και η πυρόσβεση. Μέγιστος αριθμός θεωρείται τα 2.500 άτομα ενώ προβλέπονται και 800 έφεδροι. Η δύναμη αυτή ελέγχεται από πολιτική εξουσία.
[xxxix] United Nations Mission in Kosovo. «About». https://unmik.unmissions.org/about (31/05/2023).
[xl] EULEX. «What is EULEX». https://www.eulex-kosovo.eu/?page=2,16 (31/05/2023)
[xli] OSCE. «OSCE Mission in Kosovo». https://www.osce.org/mission-in-kosovo (31/05/2023).
[xlii] KFOR. «Who’s who at KFOR». https://jfcnaples.nato.int/kfor/about-us/whos-who-at-kfor (31/05/2023).
[xliii] KFOR. «Multinational Specialized Unit». https://jfcnaples.nato.int/kfor/about-us/units/msu (31/05/2023).
[xliv] KFOR. «Regional Command-West». https://jfcnaples.nato.int/kfor/page185725355 (31/05/2023).
[xlv] KFOR. «Regional Command-East». https://jfcnaples.nato.int/kfor/rc-east (31/05/2023).
[xlvi] KFOR. «KFOR Tactical Reserve Battalion». https://jfcnaples.nato.int/kfor/about-us/units/ktm (31/05/2023).
[xlvii] KFOR. «Joint Logistics Support Group (JLSG)». https://jfcnaples.nato.int/kfor/about-us/units/jlsg (31/05/2023).
[xlviii] KFOR. «Headquarters Support Group (HSG)». https://jfcnaples.nato.int/kfor/about-us/units/hsg (31/05/2023).
[xlix] KFOR. «Intelligence Surveillance and Reconnaissance Battalion (ISRBN)». https://jfcnaples.nato.int/kfor/about-us/units/isrbn (31/05/2023).
[l] Ministry of Defence. «National Security Strategy of the Republic of Serbia». Republic of Serbia. 2021. σ. 64. https://www.mod.gov.rs/multimedia/file/staticki_sadrzaj/dokumenta/strategije/2021/Prilog2-StrategijaNacionalneBezbednostiRS-ENG.pdf
[li] Ministry of Defence. «National Security Strategy of the Republic of Serbia». Republic of Serbia.2021. σ. 62.
[lii] Ministry of Defence. «National Security Strategy of the Republic of Serbia». Republic of Serbia.2021. σ. 63.
[liii] Ministry of Defence. «National Security Strategy of the Republic of Serbia». Republic of Serbia. 2021. https://www.mod.gov.rs/multimedia/file/staticki_sadrzaj/dokumenta/strategije/2021/Prilog2-StrategijaNacionalneBezbednostiRS-ENG.pdf (31/05/2023).
[liv] Ministry of Defence. «Defence Policy Sector». Republic of Serbia. https://www.mod.gov.rs/eng/4311/sektor-za-politiku-odbrane-4311 (τελευταία πρόσβαση στις 30/05/2023).
[lv] Ministry of Defence. «White Paper on Defence of the Republic of Serbia». Republic of Serbia. https://www.mod.gov.rs/multimedia/file/staticki_sadrzaj/dokumenta/strategije/Bela_Knjiga-Engleski.pdf (τελευταία πρόσβαση στις 31/05/2023).
[lvi] Ministry of Defence. «Defence Strategy of the Republic of Serbia». Republic of Serbia. https://www.mod.gov.rs/multimedia/file/staticki_sadrzaj/dokumenta/strategije/2021/Prilog4-StrategijaOdbraneRS-ENG.pdf (τελευταία πρόσβαση στις 31/05/2023).
[lvii] Ministry of Defence. «National Security Strategy of the Republic of Serbia». Republic of Serbia.2021. σσ. 17-18.
[lviii] Ministry of Defence. «National Security Strategy of the Republic of Serbia». σ. 21.
[lix] Ministry of Defence. «National Security Strategy of the Republic of Serbia». σσ. 21-22.
[lx] Ministry of Defence. «National Security Strategy of the Republic of Serbia». σ. 52.
[lxi] Ministry of Defence. «National Security Strategy of the Republic of Serbia». σσ. 25-26.
[lxii] Ministry of Defence. «National Security Strategy of the Republic of Serbia». σ. 37.
[lxiii] Ministry of Defence. «National Security Strategy of the Republic of Serbia». σ. 43.