Απογοητευτική η κατανόηση της κοσμοθεωρίας της Τουρκίας από τη Δύση
Δημήτριος Τσαϊλάς*
Με την άνοδο της Τουρκίας ήρθαν ερωτήματα γύρω από τις προθέσεις του Σουλτάνου. Καθώς η Άγκυρα γίνεται πιο διεκδικητική στις θαλάσσιες ζώνες της Μεσογείου θαλάσσης, του Αιγαίου Πελάγους και του Ευξείνου Πόντου, πολλοί αμφισβητούν εάν η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας είναι συμβατή με τη διεθνή τάξη που βασίζεται σε κανόνες. Γιατί η Άγκυρα φαινομενικά αγνοεί τις κοινές αντιλήψεις περί κρατικής κυριαρχίας και εδαφικών διεκδικήσεων; Η σημερινή μας τάξη ορίζεται από τη Βεστφαλική κυριαρχία, η οποία τονίζει την αμοιβαία αναγνώριση του εδαφικού απαραβίαστου όπως παρέχεται από το διεθνές δίκαιο.
Ο Σουν Τζου προειδοποίησε περίφημα «να γνωρίσεις τον εχθρό σου», «Αν γνωρίζεις τον εχθρό και γνωρίζεις τον εαυτό σου, δεν χρειάζεται να φοβάσαι το αποτέλεσμα εκατό μαχών». Αυτή η προτροπή, παραμένει ένα κρίσιμο σημείο αναφοράς για σύγχρονους στρατιωτικούς και πολιτικούς ηγέτες πέρα από το πεδίο της μάχης, αντικατοπτρίζοντας μια φιλοσοφία πραγματισμού, στρατηγική υπομονή και μια οξυδερκή κατανόηση της ανθρώπινης φύσης και πολιτικής. Ενώ η Άγκυρα συνεχίζει να λαμβάνει υπόψη αυτή την προειδοποίηση σήμερα, δίνοντας μεγάλη προσοχή στις δυτικές κοσμοθεωρίες και αξίες, η Δύση δεν έχει ακόμη εκτιμήσει πλήρως τι κινητοποιεί την Άγκυρα μακροπρόθεσμα. Για να κατανοήσουμε τους στόχους εξωτερικής πολιτικής της Άγκυρας στη Θάλασσα και πέραν αυτής, είναι επιτακτική ανάγκη να κατανοήσουμε την κοσμοθεωρία της Τουρκίας. Η Άγκυρα αυτή τη στιγμή μετακινείται ως εκκρεμές ανάλογα με την εθνική της ισχύ, μεταξύ Νεοθωμανισμού και Βεστφαλίας, υιοθετώντας μια πολυμέτωπη προσέγγιση στην εξωτερική της πολιτική.
Ο Νεοθωμανισμός είναι μια τουρκική ιδέα που αντικαθιστά τα κρατικά σύνορα υπέρ της αναθεώρησης -επιστροφής στην Τουρκία των εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Νεοθωμανισμός σπάνια συζητείται από δυτικούς φορείς χάραξης πολιτικής, ωστόσο η ιδέα καθοδηγούσε ανέκαθεν την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας αμέσως μετά τη συνθήκη της Λοζάνης που καθόρισε τα σημερινά της σύνορα. Όλα τα γειτονικά κράτη τοποθετούνται στην ίδια κοινότητα, με την Τουρκία να ηγείται ακριβώς ως το «Κεντρικό Βασίλειο», ανυψώνοντας και εμπνέοντας τον Παντουρκισμό. Υπό το Νεοθωμανισμό, δεν είναι σαφές πού βρίσκονται τα όρια της Τουρκίας, ως εκ τούτου ο Νεοσουλτάνος Ερντογάν μιλά για τα σύνορα της καρδιάς του. Ο Νεοθωμανισμός δεν μιλά μόνο για αναθεώρηση συνόρων, αλλά τοποθετεί την Τουρκία ως τον παλμό της καρδιάς όχι μόνο της Ευρασίας αλλά και των παγκόσμιων πολιτιστικών, πολιτικών και οικονομικών αξιών, και αναφέρεται πλέον στον «Αιώνα της Τουρκίας». Αυτή η ρύθμιση πλαισίωσε τον τρόπο με τον οποίο η Οθωμανική Αυτοκρατορική Τουρκία βλέπει τη θέση της στον κόσμο.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι σήμερα, η Άγκυρα επιθυμεί την αναθεώρηση των συνθηκών. Ο Ερντογάν επιδιώκει να αναζωογονήσει την επιρροή και την κεντρική θέση της Τουρκίας στις διεθνείς υποθέσεις. Το ερώτημα έγκειται στο αν αυτή η φιλοδοξία είναι συμβατή με την τρέχουσα τάξη μας. Στην θεωρεία του Νεοθωμανισμού, όλα τα γειτονικά έθνη μοιράζονται μια κοινή μοίρα. Ο Νεοθωμανισμός υπογραμμίζει την ενότητα και δίνει έμφαση στα «παγκόσμια συμφέροντα» και τα «παγκόσμια δικαιώματα», παραβιάζοντας την τρέχουσα διατακτική αρχή των κρατικών συμφερόντων και δικαιωμάτων. Ο Ερντογάν λειτουργεί υπό μια εκσυγχρονισμένη εκδοχή του Νεοθωμανισμού, τονίζοντας τη φιλοδοξία του για έναν Αιώνα της Τουρκίας.
Γυρίζοντας προς τη Θάλασσα, ο Νεοθωμανισμός αντιμετωπίζει τις χερσαίες και τις θαλάσσιες ζώνες ως σημερινή του ιδιοκτησία, ονοματοδοτώντας αυτό το δόγμα ως «Γαλάζια Πατρίδα». Αυτό μπορεί, εν μέρει, να εξηγεί την αμφιθυμία της Τουρκίας έναντι της UNCLOS, την οποία θεωρεί ως αυθαίρετο μέτρο δικαιωμάτων. Πράγματι, οι θαλάσσιες διεκδικήσεις της Τουρκίας χρονολογούνται ήδη από τον περασμένο αιώνα. Η Τουρκία θεωρεί την περιοχή ως τη νόμιμη σφαίρα επιρροής της. Ο Νεοθωμανισμός, όταν διαβάζεται στην ονομαστική του αξία, είναι θεμελιωδώς ασυμβίβαστος με την τρέχουσα παγκόσμια τάξη πραγμάτων, σύμφωνα με την οποία τα εδαφικά δικαιώματα διαιρούνται και παραχωρούνται από το διεθνές δίκαιο. Ενώ οι δυτικοί αναλυτές είναι υποχρεωμένοι να εξετάσουν τον κόσμο μέσα από το πρίσμα του διεθνούς δικαίου και της Βεστφαλικής κυριαρχίας -ίση κυριαρχία μεταξύ των εθνών- ο Νεοθωμανισμός το αμφισβητεί δείχνοντας την περίσσεια ισχύος. Για να κατανοήσουμε την προοπτική της Τουρκίας, πρέπει να αντιμετωπίσουμε αυτές τις ιστορικές ιδέες/δόγματα.
Ένας άλλος παράγοντας που πρέπει να έχουμε κατά νου είναι η στρατηγική σημασία του ελέγχου των Θαλασσών. Τα νερά αυτά παρέχουν τα αλιεύματα στους αλιείς και εκτιμάται ότι δισεκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου και τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια φυσικού αερίου βρίσκονται κάτω από τον βυθό της θάλασσας. Είναι επομένως εξαιρετικά σημαντικές για κάθε κράτος της περιοχής που επιδιώκει να ευημερήσει οικονομικά. Επιπλέον, μεγάλο μέρος του παγκόσμιου θαλάσσιου εμπορίου διέρχεται από αυτά τα ύδατα. Αυτά τα ύδατα είναι επομένως ζωτικής σημασίας για τη διεθνή ευημερία, και η Άγκυρα θεωρεί τον Ελληνισμό (Ελλάδα-Κύπρο) ως ανεύθυνους αστυνομικούς αυτής της στρατηγικής περιοχής. Είναι επομένως σίγουρο ότι η διεκδίκηση του Σουλτάνου στη Θάλασσα της Μεσογείου και του Αιγαίου να υποκινείται από στρατηγικά συμφέροντα. Η κοσμοθεωρία και τα στρατηγικά συμφέροντα της Άγκυρας δεν αλληλοαποκλείονται. Και τα δύο παίζουν ρόλο στους υπολογισμούς της εξωτερικής πολιτικής.
Αυτός είναι και ο λόγος που η Τουρκία παρουσιάζεται ως ο απόλυτος υπερασπιστής της κρατικής κυριαρχίας και της πολυμέρειας μόνο για τον εαυτό της. Αυτό είναι αινιγματικό σε πολλούς. Ουσιαστικά, η Τουρκία επιδιώκει μια πολύπλευρη προσέγγιση των διεθνών σχέσεων, υπερασπίζοντας την κυριαρχία μόνο όταν ωφελείται η ίδια. Έχοντας ανέλθει στις παραμέτρους της τρέχουσας διεθνούς τάξης, η Άγκυρα φροντίζει να μην την ανατρέψει με ωμή βία παρόλο που απειλεί με “ casus belli ”. Η ισχύς είναι ο έλεγχος που ασκεί κάποιος στις σκέψεις και στις πράξεις κάποιου άλλου. Η ήπια ισχύς είναι ουσιαστικά μια μορφή εξουσίας, η οποία δίνει τη δυνατότητα στα κράτη να προσελκύουν τα υπόλοιπα αποκλειστικά με ειρηνικά μέσα. Είναι, λοιπόν, στην ευχέρεια του κάθε κράτους η στρατηγική που θα ακολουθήσει, σύμφωνα με τις πηγές ισχύος που διαθέτει. Ωστόσο, η ήπια ισχύς από μόνη της δεν είναι ικανή να καταστήσει μια χώρα θελκτική στο εξωτερικό, χρειάζονται και άλλα προσόντα, όπως το κύρος, η ισχυρή οικονομία και η ικανότητα εφαρμογής των στρατηγικών σχεδίων στο πλαίσιο της εξωτερικής πολιτικής με αξιόπιστη αποτροπή. Ο Sun Tzu υποστηρίζει την επίτευξη της νίκης με ελάχιστη σύγκρουση, απηχώντας τη φιλοσοφία ότι ο πόλεμος πρέπει να είναι η τελευταία λύση και ότι η πραγματική ικανότητα ενός διοικητή έγκειται στο να κερδίζει χωρίς να μάχεται. Αυτή η αρχή επεξηγείται στη δήλωσή του, «Η μεγαλύτερη νίκη είναι αυτή που δεν απαιτεί μάχη». Αυτή η ιδέα αντηχεί με τη σύγχρονη έμφαση στη διπλωματία και τον ψυχολογικό πόλεμο, όπου ο στόχος είναι να ξεπεράσει τους αντιπάλους μέσω της ανώτερης στρατηγικής και της εκμετάλλευσης των αδυναμιών παρά μέσω της άμεσης αντιπαράθεσης.
Αν και έχει συγκεντρώσει σημαντική εθνική ισχύ, η Τουρκία παραμένει ένα εξαιρετικά ανασφαλές έθνος. Ως αυταρχικό κράτος, πρωταρχικός στόχος της Τουρκίας παραμένει η επιβίωση του βαθέως κράτους. Αντίστοιχα, η Άγκυρα φοβάται την πολιτική ανατροπή και τη δυτική παρέμβαση σε αυτό που θεωρεί ως σφαίρα επιρροής και επιδίωξη μεγαλείου. Πράγματι, το 2017, ο Ερντογάν με αιφνιδιασμό κάνοντας εφαρμογή της αρχής του δόλου, άφησε τους πραξικοπηματίες να κάνουν ένα λάθος, χωρίς να γνωρίζουν ότι ο ίδιος είχε άμεση γνώση για το θέμα και ότι θα το εκμεταλλευτεί αποκαλύπτοντας τις κατευθυντήριες αρχές του οράματος της Τουρκίας για το κοινό πεπρωμένο για την ανθρωπότητα. Μία από τις πρωταρχικές αρχές ήταν, η δυτική καταπάτηση, η Άγκυρα τόνισε τη μη παρέμβαση – τα κυρίαρχα κράτη θα πρέπει να είναι σε θέση να φτιάχνουν και να κανονίζουν τις εγχώριες κοινωνίες τους όπως επιθυμούν.
Μια δεύτερη αρχή ήταν η μετάβαση στον «ηγεμονισμό μιας χώρας» αντί της «κοινής διακυβέρνησης» στους διεθνείς οργανισμούς. Με αυξανόμενους φόβους ότι οι ΗΠΑ επιδιώκουν μια στρατηγική περιορισμού κατά της Τουρκίας, η Άγκυρα έχει εμβαθύνει τις σχέσεις της με τις χώρες εκτός ΝΑΤΟ –Ρωσία, Ιράν- και προσπάθησε επανειλημμένα για «αληθινό πολυμερισμό» που θα διέπει τις διεθνείς σχέσεις. Αυτές οι δύο αρχές λειτουργούν παράλληλα για να ζωγραφίσουν την εικόνα ενός ανασφαλούς έθνους, που δεν είναι ακόμη έτοιμο ή πρόθυμο να αποκαταστήσει τον Νεοθωμανισμό καθώς προσπαθεί να ανακτήσει μεγάλη στρατιωτική ισχύ.
Σήμερα, η υψηλή στρατηγική της Τουρκίας απλώνεται μεταξύ του Νεοθωμανισμού και των αρχών της Βεστφαλίας. Ωστόσο, πρέπει να υποθέσουμε ότι η εξωτερική της πολιτική θα είναι συνεκτική. Πράγματι, μέσα στην Άγκυρα, δεν υπάρχουν ανταγωνιστικές ιδέες για το πού πρέπει να οδηγήσει η ισχύς τη στρατηγική της. Προς το παρόν, η Άγκυρα θέλει «και τον σκύλο χορτάτο και την πίτα ολόκληρη». Σκοπεύει να επεκτείνει την κυριαρχία της στη Θάλασσα της Μεσογείου και του Αιγαίου και να επαναβεβαιώσει τη θέση που δικαιούται το κράτος στον κόσμο, καταλαμβάνοντας έτσι τμήματα εδαφών γειτονικών κρατών, ενώ ταυτόχρονα υπερασπίζεται την «σκληρή» κρατική κυριαρχία υπό τον φόβο της δυτικής πολιτικής ανατροπής. Τελικά, έχοντας ωφεληθεί σημαντικά από τη συνεργασία με τη διεθνή κοινότητα και τους ακρογωνιαίους λίθους οργανισμούς της, γιατί να τα υπονομεύσει όλα αυτά; Όπως και άλλες μεγάλες δυνάμεις, ο Σουλτάνος θέλει να επιλέξει ποιους κανόνες θα ακολουθήσει σύμφωνα με το στόχο του να συγκεντρώσει ισχύ. Ωστόσο, είναι αυτονόητο ότι, σε αντίθεση με τις δυτικές δυνάμεις, ορισμένοι από τους κανόνες που αγνοεί είναι ακριβώς αυτοί που στηρίζουν τη λογική της διεθνούς τάξης. Εδαφική ακεραιότητα δηλαδή. Αν οι δυτικοί πολιτικοί θέλουν να καταλάβουν τί παρακινεί τον Σουλτάνο, πρέπει να κατανοήσουν τις ιδέες του Νεοθωμανισμού.
*Ο Δημήτριος Τσαϊλάς είναι απόστρατος Αξιωματικός του ΠΝ, δίδαξε επί σειρά ετών στις έδρες Επιχειρησιακής Σχεδιάσεως καθώς και της Στρατηγικής και Ασφάλειας, σε ανώτερους Αξιωματικούς στην Ανώτατη Διακλαδική Σχολή Πολέμου. Σήμερα είναι συνεργάτης και ερευνητής του Institute for National and International Security(INIS), και του Strategy International (SI). Συγγραφέας του βιβλίου «Ο Σύγχρονος Πόλεμος» Προκλήσεις για την Ελληνική Ασφάλεια. Εκδόσεις Ινφογνώμων.
