Προσοχή: οι συμφωνίες, αν δεν έχουν έναν αυστηρά καθορισμένο στόχο, διαλύονται

Γράφει ο Δημήτριος Τσαϊλάς*

Τα τελευταία χρόνια, όποτε έχω την ευκαιρία, έχω υπογραμμίσει τη σημασία του καθορισμού των Περιοχών Θαλάσσιας Δικαιοδοσίας πόσο σημαντικά είναι καθώς επιτρέπουν στις παράκτιες χώρες να επωφελούνται από υποθαλάσσιους πόρους, υπό τον όρο ότι παραμένουν εντός των κυριαρχικών δικαιωμάτων τους, σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο. Δεδομένου ότι ο καθορισμός θαλάσσιων συνόρων και Περιοχών Θαλάσσιας Δικαιοδοσίας είναι πιο δύσκολος από τον καθορισμό των χερσαίων συνόρων, οι διαφορές εμποδίζουν τόσο το ατομικό όφελος όσο και τη συνεργασία σε μεγάλα έργα, όπως η διασύνδεση του ηλεκτρικού καλωδίου από την Κύπρο.

Αυτός ήταν και ο κύριος λόγος που προέκυψαν οι τριμερείς συμφωνίες, η αμυντικές συνεργασίες με Γαλλία και ΗΠΑ και ο συνασπισμός του Φόρουμ Αερίου της Ανατολικής Μεσογείου, το οποίο περιλαμβάνει την Κύπρο, την Αίγυπτο, τη Γαλλία, την Ελλάδα, το Ισραήλ, την Ιταλία, την Ιορδανία και την Παλαιστινιακή Αρχή. Όμως ας εξετάσουμε τις προοπτικές των συνεργασιών αυτών.

Παρουσιάστηκε λοιπόν, ένα κοινό ενδιαφέρον για την αντιστάθμιση της Τουρκίας και έφερε σε επαφή τη συμφωνία με την πάροδο του χρόνου. Η Τουρκία, από την άλλη, σχηματίζοντας συμμαχία με τη Λιβύη, προσπάθησε να αντισταθμίσει το Φόρουμ Αερίου της Ανατολικής Μεσογείου. Το μνημόνιο συνεργασίας με τη Λιβύη τοποθετεί στρατηγικά την Τουρκία ως παράγοντα στην ενεργειακή πολιτική της περιοχής, διακόπτοντας δυνητικά τα σχέδια μεταφοράς ενέργειας ή φυσικού αερίου της Ανατολικής Μεσογείου στις ευρωπαϊκές αγορές μέσω διαδρομών που παρακάμπτουν την Τουρκία. Επιπλέον, το μνημόνιο υπογραμμίζει την ευρύτερη στρατηγική της Τουρκίας να χρησιμοποιεί διμερείς συμφωνίες για να διεκδικήσει τους ισχυρισμούς της και επίσης αμφισβητεί αυτό που αντιλαμβάνεται ως περιφερειακή τάξη αποκλεισμού. Αυτή η κίνηση έχει προκαλέσει επικρίσεις και αυξάνει τις εντάσεις, αλλά υπογραμμίζει επίσης την αποφασιστικότητα της Τουρκίας να υπερασπιστεί τα συμφέροντά της μέσω προληπτικών και ενίοτε αμφιλεγόμενων μέτρων, ιδιαίτερα στο πλαίσιο ενεργειών του Ελληνισμού για οριοθέτηση των θαλάσσιων ζωνών. Όσο πιο δεσποτική είναι η συμπεριφορά της Άγκυρας, τόσο πιο στενά πρέπει να συνεργαστούν οι εταίροι του Φόρουμ για να αντισταθμίσουν τις φιλοδοξίες της. Δεν είναι τυχαίο που ο ρυθμός των συναντήσεων, των συμφωνιών και των στρατιωτικών ασκήσεων έχει επιταχυνθεί τα τελευταία χρόνια.

Πέντε ερωτήματα που ανακύπτουν και πρέπει να απαντηθούν.

Οι τριμερείς μπορούν να μετατραπούν σε μια συμμαχία για να περιορίσουν την Τουρκία; Σε πια φάση βρίσκονται οι τριμερείς με την Αίγυπτο-Κύπρο-Ελλάδα και Ισραήλ-Κύπρο-Ελλάδα; Είναι οι τριμερείς συνεργασίες για την Ασφάλεια -μια χαλαρή ομάδα Μεσογειακών λαών ή ένας υπό δημιουργία στρατιωτικός συνασπισμός; Οι Ηνωμένες Πολιτείες που μοιράζονται στενές και μακροχρόνιες διμερείς συμμαχίες με όλα τα μέλη ενεργούν ως ο κόμβος αυτής της κοινοπραξίας, παρέχοντας μια σταθερή βάση για συνεργασία στην Ανατολική Μεσόγειο; Πόσο συμπαγής γίνεται αυτή η συναναστροφή ή εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την αναθεωρητική Τουρκία, τον προβοκάτορα που συμφώνησε με την κυβέρνηση της Τριπόλεως στη Λιβύη μνημόνιο για την ΑΟΖ;

Σύμφωνα με τον Stephen M. Walt στο βιβλίο του The Origins of Alliances τρεις είναι οι παράγοντες που τείνουν να συνδέουν τις συμμαχίες, τους συνασπισμούς και τις συνεργασίες: τα κοινά συμφέροντα, οι απειλές, και οι κοινωνικές, πολιτικές και πολιτιστικές συγγένειες μεταξύ των εταίρων, όπως η κοινή γλώσσα ή κληρονομιά και υλικά κίνητρα ή αντικίνητρα που εφαρμόζει ο κυρίαρχος εταίρος. Οι κοινωνίες που απειλούνται φυσικά αναζητούν εξωτερική υποστήριξη, ειδικά εάν δεν μπορούν να διαχειριστούν τις προκλήσεις από τους δικούς τους πόρους. Βρίσκουν δηλαδή τρόπους για να επιβιώσουν, καθώς η επιβίωση είναι το ζωτικής σημασίας συμφέρον για τα άτομα και τις κοινωνίες.

Οι κοινωνικοπολιτισμικές συγγένειες (βλέπε Κύπρος) όντως συμβάλλουν στη στενότερη συνεργασία μεταξύ εταίρων που ενώνονται από κοινά συμφέροντα. Ωστόσο οι υλικοί παράγοντες, είναι οι λιγότερο ανθεκτικοί. Σε τελική ανάλυση, εάν ένας κυρίαρχος σύμμαχος χρηματοδοτήσει μια συμμαχία, νοικιάζοντας την πίστη των συμμάχων του, η πίστη τους διαρκεί μόνο όσο ο ηγέτης συνεχίζει να πληρώνει το ενοίκιο. Εάν ένας κυρίαρχος σύμμαχος δυναμώσει τους συμμάχους για να ενταχθούν σε αυτόν, η πίστη τους διαρκεί μόνο όσο διαρκεί ο εξαναγκασμός. Στην πραγματικότητα, μια μη συναινετική συμμαχία μπορεί να εξαντλήσει τους πόρους και την ενέργεια του ηγέτη. Απλώς ρωτήστε τη Σοβιετική Ένωση , τη Ναπολεόντεια Γαλλία ή την Δήλια συμμαχία των Αθηνών πόσο εύκολο είναι να αστυνομεύεις απρόθυμους συμμάχους.

Στάση της Τουρκίας

Είναι σαφές ότι η Τουρκία δεν επιθυμεί καμία θετική εξέλιξη που θα αποδυνάμωνε την κηδεμονία της στη Λιβύη. Συγκεκριμένα, πιθανότατα αντιλαμβάνεται μια συμφωνία που υπογράφηκε μεταξύ της διοίκησης του Τομπρούκ (Χάφταρ) και της Αιγύπτου ως απειλή για την παραμονή της στη Λιβύη. Στην πραγματικότητα, άρχισε αμέσως να ισχυρίζεται ότι δεν ήταν σαφές σε ποια μέθοδο βασιζόταν ο καθορισμός των θαλάσσιων ορίων της Αιγύπτου, εάν τηρήθηκε η αρχή της ισότητας και εάν ελήφθησαν υπόψη τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά του βυθού. Η κυβέρνηση Ντιμπεϊμπά στην Τρίπολη, σύμμαχος της Τουρκίας, απέρριψε επίμονα τα σύνορα της ΑΟΖ που ανακοινώθηκαν μονομερώς από την Αίγυπτο και ισχυρίζεται ότι η καθορισμένη θαλάσσια συνοριακή γραμμή παραβιάζει τα δικαιώματα της Λιβύης. Βέβαια η υπογραφή διμερούς συμφωνίας με μονομερές προεδρικό διάταγμα είναι προβληματικές, αλλά το ίδιο προβληματική είναι και η συμφωνία της Τουρκίας με την κυβέρνηση της Τριπόλεως. Η Λιβύη είναι μια χώρα χωρισμένη. Τέτοιες χώρες είναι ανίκανες να υπερασπιστούν τα δικά τους εθνικά συμφέροντα.

Εκτιμήσεις για τη στάση της Ελλάδας

Εκτιμάται η προσπάθεια της Ελλάδας πρέπει να εστιαστεί στην υπογραφή συμφωνίας για τα θαλάσσια σύνορα με τη διοίκηση του Τομπρούκ (Χαφταρ). Αν υπάρξει συμφωνία στα νότια της Κρήτης, θα γίνει δεκτή και η γραμμή που έχει δηλώσει η Αίγυπτος. Με άλλα λόγια, μπορεί να προκύψει μια λύση που θα συμπίπτει με τη συνέχιση της γραμμής που αποκαλύπτει η συμφωνία Ελλάδας-Αιγύπτου προς τα δυτικά. Αυτό θα καταστρέψει εντελώς τη συμφωνία Τουρκίας-Λιβύης, της οποίας η νομική βάση είναι ήδη αμφίβολη, αν όχι παράνομη.

Ίσως λαμβάνοντας υπόψη αυτόν τον κίνδυνο, υπάρχει η έντονη κινητικότητα της Άγκυρας με την Αίγυπτο και την κυβέρνηση Ντιμπεϊμπά στην Τρίπολη. Από αυτή την άποψη, η Τουρκία θα προσπαθήσει να υπάρξει μια λιβυκή πλευρά και μια διαδικασία διαπραγμάτευσης. Εν τω μεταξύ, επειδή και το Ανώτατο Δικαστήριο της Λιβύης ανέστειλε τη συμφωνία εξερεύνησης ενέργειας και φυσικού αερίου που υπεγράφη μεταξύ της Τουρκίας και της κυβέρνησης της Τρίπολης, αυτό είναι ένα σημάδι ότι η Λιβύη μπορεί να εγκαταλείψει την Τουρκία για να καθίσει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων τόσο με την Αίγυπτο όσο και με την Ελλάδα. Η Τουρκία βλέπει αυτή τη διαδικασία στην οποία έχει αρχίσει να χάνει.

Η Αθήνα με την εποικοδομητική της συμβολή, θα πρέπει να ενεργήσει να παίξει τον ρόλο που είναι αποφασισμένη να παίξει. Δηλαδή θα ήταν πολύ καλό η Ελλάδα να προσπαθήσει για την προσέγγιση Αίγυπτου και Λιβύης (κυβέρνηση Χαφτάρ στη Βεγγάζη) με σκοπό να συνεργαστούν ως δύο χώρες, ώστε να επωφεληθούν από το μερίδιό τους στον υποθαλάσσιο πλούτο, μαζί με τον Ελληνισμό. Η Αίγυπτος έχει εμπειρία στον καθορισμό της ΑΟΖ. Χειρίστηκε αυτό το ζήτημα υπογράφοντας συμφωνίες με το Ισραήλ και την Κύπρο στην Ανατολική Μεσόγειο το πρώτο μισό της δεκαετίας του 2000, ενώ η συμφωνία με την Ελλάδα έγινε με καθυστέρηση 20 ετών. Εάν μπορέσει να βρει μια βάση για συμβιβασμό με τη Λιβύη, θα καθορίσει και τα σύνορα νότια της Κρήτης. Φυσικά, συνομιλητής της Αιγύπτου θα είναι η διοίκηση της Βεγγάζης. Ο δυϊσμός στη Λιβύη είναι το μεγαλύτερο εμπόδιο για την υπογραφή συμφωνιών από τη χώρα. Ο οδικός χάρτης που προσπαθεί να χαράξει μονομερώς μόνος του είναι ασθενώς αποδεκτός, ακόμα κι αν έχει δικαιολογία.

Συμπεράσματα

Υποθέτω ότι υπάρχουν τακτικά πλεονεκτήματα να θεωρηθεί η διπλωματία εν καιρώ ειρήνης ως πόλεμος με άλλα μέσα και να γίνει η εξαπάτηση στον πυρήνα της. Αλλά το να είσαι ισχυρός και απατηλός έχει κόστος. Όταν υπολογίζουν μια πιθανή απειλή για την εθνική ασφάλεια, οι σχεδιαστές του πολέμου εξετάζουν τις δυνατότητες και τις προθέσεις του υποψήφιου ανταγωνιστή, τα στοιχεία της ισχύος του. Εάν η συμπεριφορά του αντιπάλου είναι διττή, ακανόνιστη ή ανοιχτά απειλητική, δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να υποθέσουμε το χειρότερο και να σχεδιάσουμε ενάντια στις δυνατότητές του. Και οι δυνατότητες της Τουρκίας επεκτείνονται με εκπληκτικό ρυθμό. Έχει θέσει σε κίνηση έναν επικίνδυνο κύκλο.

Και αυτός ο κύκλος πρόκειται να συνεχιστεί. Είναι αμφίβολο αν η Άγκυρα θα μπορούσε να επιστρέψει στην ήπια διπλωματία, ακόμα κι αν το ήθελε. Κανείς δεν θα το πίστευε. Εν τω μεταξύ, συνεχίζει να ενισχύει τη στρατιωτική της ισχύ. Κατά πάσα πιθανότητα, λοιπόν, μας περιμένει ένας παρατεταμένος στρατηγικός ανταγωνισμός – ανεξάρτητα από το πώς εξελίσσονται οι συζητήσεις ελληνοτουρκικής φιλίας. Κρίνοντας από συμφέροντα και απειλές, οι συμμαχίες, οι συνασπισμοί και οι συνεργασίες θέλουν να τροφοδοτηθούν με αποφασιστικότητα για να μείνουν με τη μια ή την άλλη μορφή. Με αυτόν τον τρόπο δεν θα πιαστούμε απρόσεκτοι όταν προκύψουν προβλήματα. Οι πιθανότητες για συντονισμένη δράση χρειάζεται να αυξηθούν. Και αυτό μπορεί να γίνει προς το παρόν.

*Ο Δημήτριος Τσαϊλάς είναι απόστρατος Αξιωματικός του ΠΝ, δίδαξε επί σειρά ετών στις έδρες Επιχειρησιακής Σχεδιάσεως καθώς και της Στρατηγικής και Ασφάλειας, σε ανώτερους Αξιωματικούς στην Ανώτατη Διακλαδική Σχολή Πολέμου. Σήμερα είναι μέλος και ερευνητής του Institute for National and International Security, και του Strategy International.