Ο χάρτης της Μέσης Ανατολής επανασχεδιάζεται

Γράφει ο Δημήτριος Τσαϊλάς*

Η Μέση Ανατολή είναι από καιρό μια περιοχή γεωπολιτικών αλλαγών, που διαμορφώνεται από τη στρατηγική της θέση, τους φυσικούς πόρους και την περίπλοκη αλληλεπίδραση εθνοτικών, θρησκευτικών και εθνικών συμφερόντων. Ο συνεχιζόμενος μετασχηματισμός της Συρίας -λόγω του εμφυλίου πολέμου, της ξένης επέμβασης και των μεταβαλλόμενων συμμαχιών- είναι εμβληματικός των ευρύτερων τάσεων που θα μπορούσαν να αναδιαμορφώσουν τον χάρτη της περιοχής. Η κατάρρευση του καθεστώτος Άσαντ σηματοδοτεί μια κρίσιμη καμπή στη σύγχρονη ιστορία της Συρίας, φέρνοντας μαζί της σημαντικούς κινδύνους και ευκαιρίες για τη Μέση Ανατολή. Αυτό προκύπτει όχι μόνο από την επικράτηση των ανταρτών στη Συρία αλλά και από τα εξουθενωτικά πλήγματα που υπέστη η Χεζμπολάχ. Το όλο σκηνικό έχει αλλάξει θεμελιωδώς τη δυναμική του λεγόμενου Άξονα Αντίστασης του Ιράν. Ο Άξονας Αντίστασης του Κασέμ Σουλεϊμανί σχεδιάστηκε για να επεκτείνει την επιρροή του Ιράν, να αποτρέψει τους αντιπάλους και να διατηρήσει το στρατηγικό βάθος χωρίς άμεση εμπλοκή. Αυτές οι εξελίξεις παρουσιάζουν σημαντικές στρατηγικές προκλήσεις για την Τεχεράνη, αναγκάζοντάς την να επανεκτιμήσει τις περιφερειακές της φιλοδοξίες και ενδεχομένως την πυρηνική στρατηγική της.

Επίσης ο ανταγωνισμός μεταξύ περιφερειακών δυνάμεων εκτός του Ιράν όπως, η Τουρκία και η Σαουδική Αραβία διαδραματίζεται με συγκρούσεις αντιπροσώπων στη Συρία, την Υεμένη και το Ιράκ. Ενώ οι εξωτερικοί παράγοντες, ιδίως οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ρωσία και η Κίνα, διεκδικούν επίσης τα συμφέροντά τους, υποστηρίζοντας συχνά διαφορετικές φατρίες και κράτη. Έτσι έχουμε κατακερματισμό Εθνών-Κρατών, με τη Συρία να είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο οι κρατικοί θεσμοί διαλύονται κάτω από πίεση. Η τοπική διακυβέρνηση, ο έλεγχος της πολιτοφυλακής και η ξένη κατοχή έχουν χωρίσει τη χώρα σε ζώνες επιρροής. Παρόμοια δυναμική είναι ορατή στο Ιράκ, τον Λίβανο και τη Λιβύη, όπου οι σεχταριστικοί και εθνοτικοί διαχωρισμοί αμφισβητούν την εθνική ενότητα. Τέλος οι κουρδικοί πληθυσμοί στη Συρία, το Ιράκ, την Τουρκία και το Ιράν θα επιδιώξουν μεγαλύτερη αυτονομία, αν όχι απόλυτη ανεξαρτησία.

Η πτώση του Άσαντ πλήττει το στρατηγικό βάθος του Ιράν στην περιοχή.

Η Συρία υπήρξε ένας κρίσιμος σύνδεσμος για τη μεταφορά όπλων και υποστήριξης στη Χεζμπολάχ στον Λίβανο. Η διακοπή σε αυτήν την αλυσίδα εφοδιασμού υπονομεύει τις δυνατότητες της Χεζμπολάχ και την περιφερειακή επιρροή του Ιράν. Η πτώση του Άσαντ και η εξουθένωση της Χεζμπολάχ έχουν διαταράξει αυτό το πλαίσιο, αφήνοντας το Ιράν με λιγότερες επιλογές για να προβάλει ισχύ και να υπερασπιστεί τα συμφέροντά του μέσω πληρεξουσίων. Η εξάρτηση της Χεζμπολάχ στο συριακό έδαφος για υλικοτεχνική υποστήριξη και προμήθεια όπλων έχει καταρρεύσει. Χωρίς την υποστήριξη του Άσαντ, η Χεζμπολάχ αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις για την ανοικοδόμηση των δυνατοτήτων της, μειώνοντας την επιχειρησιακή της αποτελεσματικότητα κυρίως εναντίον του Ισραήλ. Η ικανότητα του Ιράν να δημιουργήσει έναν συνεχή χερσαίο διάδρομο από την Τεχεράνη προς τη Μεσόγειο -βασικό πυλώνα του Άξονα- έχει υπονομευτεί σοβαρά. Αυτό περιορίζει την ικανότητά του να κινεί αποτελεσματικά όπλα και προσωπικό.

Ο αποδυναμωμένος Άξονας της Αντίστασης παρουσιάζει μια ευκαιρία για το Ισραήλ να υποβαθμίσει περαιτέρω το δίκτυο πληρεξουσίων και την υποδομή του Ιράν. Η διπλωματία με περιφερειακούς και διεθνείς εταίρους θα μπορούσε να εξασφαλίσει συνεχή πίεση στις φιλοδοξίες του Ιράν. Οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοι του Κόλπου μπορούν να εκμεταλλευτούν τα τρωτά σημεία του Ιράν για να εδραιώσουν τις συμμαχίες και να πιέσουν για πιο αυστηρά μέτρα κατά του πυρηνικού του προγράμματος και των περιφερειακών δραστηριοτήτων του. Ωστόσο διαφαίνεται μια εστίαση της Ρωσίας στις παράκτιες στρατιωτικές της βάσεις και η απροθυμία της να εμπλακεί βαθιά στην άμυνα του Άσαντ που υπογραμμίζει τα όριά της στη συριακή σύγκρουση.

Μεταβατική περίοδος της Συρίας

Η πτώση του Άσαντ αντιπροσωπεύει μια σεισμική μετατόπιση στη Συρία και την ευρύτερη Μέση Ανατολή. Ενώ δημιουργεί νέους κινδύνους, ιδιαίτερα την πιθανότητα παρατεταμένης αστάθειας και εξτρεμιστικής δραστηριότητας, παρουσιάζει επίσης ευκαιρίες για αποδυνάμωση δικτύων και αναδιαμόρφωση της περιφερειακής δυναμικής υπέρ παραγόντων όπως το Ισραήλ. Η διαχείριση αυτής της μετάβασης θα απαιτήσει στρατηγική προνοητικότητα, προληπτική διπλωματία και μια λεπτή κατανόηση των αναδυόμενων δομών εξουσίας στη Συρία.

Το κενό εξουσίας θα μπορούσε να οδηγήσει σε διαίρεση της Συρίας σε ζώνες επιρροών που θα ελέγχονται από διάφορες φατρίες. Αυτός ο κατακερματισμός μπορεί να προσομοιάζει με το διαλυμένο κράτος της Λιβύης μετά τον Καντάφι, με ανταγωνιστικές πολιτοφυλακές και τοπικές δομές διακυβέρνησης. Οι συχνές συγκρούσεις μεταξύ αυτών των φατριών είναι πιθανές, ιδιαίτερα σε πλούσιες σε πόρους ή στρατηγικά σημαντικές περιοχές.

Μια ομοσπονδιακή λύση μπορεί να προκύψει ως συμβιβασμός, παρέχοντας αυτονομία σε διαφορετικές περιοχές, διατηρώντας παράλληλα μια ονομαστική κεντρική κυβέρνηση. Ωστόσο, η επίτευξη συναίνεσης μεταξύ των διαφορετικών και συχνά ανταγωνιστικών φατριών θα είναι μια σημαντική πρόκληση. Η πιθανότητα ενός ενοποιημένου καθεστώτος εξαρτάται από την εμφάνιση ενός ισχυρού παράγοντα ή ενός συνασπισμού ικανού να εδραιώσει την εξουσία σε ολόκληρη τη χώρα. Αυτό θα μπορούσε να επηρεαστεί από εξωτερικές δυνάμεις που θα υποστηρίζουν μια συγκεκριμένη ομάδα.

Συμπεράσματα

Η απομάκρυνση του Άσαντ θα προκαλέσει ανακατατάξεις στη Μέση Ανατολή. Χώρες όπως η Τουρκία, η Σαουδική Αραβία και άλλες μπορεί να επιδιώξουν να αυξήσουν την επιρροή τους στο μέλλον της Συρίας.            Δεν πρέπει να αγνοηθεί η πιθανότητα αυξημένου εκτοπισμού και ταλαιπωρίας των πολιτών. Η περιφερειακή σταθερότητα εξαρτάται από την αντιμετώπιση αυτών των ανθρωπιστικών προκλήσεων.

Η διάλυση του Άξονα της Αντίστασης αλλάζει το παιχνίδι, αντιπροσωπεύοντας μια σημαντική οπισθοδρόμηση για την περιφερειακή στρατηγική του Ιράν από την έναρξή του. Ενώ η Τεχεράνη μπορεί να προσπαθήσει να αντισταθμίσει τον στρατιωτικό εκσυγχρονισμό και τις πυρηνικές προόδους, οι προκλήσεις της είναι τρομερές. Η διάβρωση της εξουσίας μεσολάβησης, η αυξημένη ευπάθεια σε εξωτερικές ενέργειες και οι εσωτερικές πιέσεις υποδηλώνουν μια παρατεταμένη περίοδο μειωμένης ιρανικής επιρροής στη Μέση Ανατολή. Αυτό ανοίγει ένα παράθυρο ευκαιρίας στους αντιπάλους της να αναδιαμορφώσουν το στρατηγικό τοπίο της περιοχής υπέρ τους.

*Ο Δημήτριος Τσαϊλάς είναι απόστρατος Αξιωματικός του ΠΝ, δίδαξε επί σειρά ετών στις έδρες Επιχειρησιακής Σχεδιάσεως καθώς και της Στρατηγικής και Ασφάλειας, σε ανώτερους Αξιωματικούς στην Ανώτατη Διακλαδική Σχολή Πολέμου. Σήμερα είναι μέλος και ερευνητής του Institute for National and International Security, του Strategy International και του Research Institute for European and American Studies.