Το Παράδοξο της Αμυντικής Στιγμής της Ευρώπης, η Ανάδυση του SAFE και οι αντιρρήσεις του Ελληνισμού

Γράφει ο Δημήτριος Τσαϊλάς*

Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022 προκάλεσε σεισμικό σοκ στη διεθνή κοινότητα. Μετά από δεκαετίες σχετικής ειρήνης και ευημερίας, η επανεμφάνιση σύρραξης μεγάλης κλίμακας στο ευρωπαϊκό έδαφος ανέσυρε το σκοτεινό παρελθόν της ηπείρου. Οι Ευρωπαίοι, σε κυβερνητικό και κοινωνικό επίπεδο, αναγνωρίζουν πως αυτός ο πόλεμος αποτελεί ιστορικό σημείο καμπής. Ανέδειξε επιτακτικά την ανάγκη για άμυνα. Το ερώτημα είναι πόσο βαθιά και διαρκής είναι αυτή η συνειδητοποίηση και ποιες είναι οι συνέπειες για την ευρωπαϊκή άμυνα και τη διατλαντική σχέση.

Στρατηγική Αυτονομία και ΝΑΤΟ: Αναδιαμόρφωση της Ισορροπίας σε έναν Πολυπολικό Κόσμο

Η κρίση στην Ουκρανία αναζωπύρωσε τις συζητήσεις για τη «στρατηγική αυτονομία», μια έννοια που προωθείται διαχρονικά από τη Γαλλία και απέκτησε νέα δυναμική σε έναν γεωπολιτικά κατακερματισμένο κόσμο. Επιτάχυνε την αναζωογόνηση του ΝΑΤΟ, ενώ ταυτόχρονα ώθησε την ΕΕ να επανεξετάσει τις φιλοδοξίες της στον τομέα της άμυνας, μέσω πρωτοβουλιών όπως η PESCO. Το βασικό ερώτημα παραμένει: μπορεί η ΕΕ να ενισχύσει την αμυντική της ικανότητα και τη βιομηχανική της κυριαρχία χωρίς να υπονομεύσει το ΝΑΤΟ ή να διπλασιάσει τις δομές του;

SAFE: Η Νέα Χρηματοοικονομική Δύναμη της Ευρωπαϊκής Άμυνας

Σε αυτό το πλαίσιο, η δημιουργία του χρηματοδοτικού μηχανισμού SAFE (Security Action for Europe) αποτελεί ιστορική στροφή. Το Συμβούλιο της ΕΕ ενέκρινε τον Μάιο του 2025 το SAFE, την πρώτη επένδυση μεγάλης κλίμακας στην ευρωπαϊκή άμυνα, ύψους €150 δισ., για κοινές προμήθειες και ενίσχυση της βιομηχανικής βάσης. Αυτή η άνευ προηγουμένου κίνηση συμπληρώνει το ευρύτερο σχέδιο ReArm Europe και αντικατοπτρίζει την πρόθεση της Ευρώπης να αναλάβει πιο ενεργό και ικανό ρόλο στην ασφάλειά της.

Το SAFE στοχεύει σε επείγουσες και μεγάλης κλίμακας επενδύσεις στην Ευρωπαϊκή Τεχνολογική και Βιομηχανική Βάση Άμυνας (EDTIB), ώστε να εξαλειφθούν κενά δυνατοτήτων και να διασφαλιστεί η ετοιμότητα. Για πρώτη φορά, οι ευρωπαϊκές αμυντικές προμήθειες θα συνδέονται με δομημένα δάνεια—χορηγούμενα βάσει εθνικών σχεδίων—με κίνητρα για κοινές αγορές μεταξύ τουλάχιστον δύο κρατών-μελών.

Συμπληρωματικότητα ή Ανταγωνισμός;

Η ΕΕ βρίσκεται σήμερα σε ένα στρατηγικό σταυροδρόμι. Από τη μία πλευρά, η PESCO, το Ευρωπαϊκό Ταμείο Άμυνας και το SAFE προσφέρουν το θεσμικό υπόβαθρο για μια πιο ανθεκτική και κυρίαρχη ευρωπαϊκή πολιτική άμυνας. Αυτά τα εργαλεία μπορούν να καλύψουν τομείς όπου το ΝΑΤΟ έχει περιορισμένη παρουσία, όπως η κυβερνοάμυνα, η τεχνητή νοημοσύνη, η προστασία υποδομών και οι επιχειρήσεις χαμηλής έντασης.

Από την άλλη, το ΝΑΤΟ παραμένει αναντικατάστατο για την αποτροπή και τη στρατιωτική ισχύ υψηλής έντασης. Η ρωσική απειλή υπενθύμισε στην Ευρώπη τη σημασία της αμερικανικής στρατιωτικής παρουσίας, με τη Φινλανδία και τη Σουηδία να εντάσσονται στη Συμμαχία. Οι ΗΠΑ διατηρούν κρίσιμο ρόλο στην ενίσχυση της ευρωπαϊκής ασφάλειας, υπογραμμίζοντας τη σημασία της συμπληρωματικότητας και όχι του ανταγωνισμού.

Η Λειτουργία του SAFE και οι Στρατηγικές του Επιπτώσεις

Το SAFE θα χορηγήσει έως και €150 δισ. σε μακροπρόθεσμα δάνεια με ευνοϊκούς όρους, βάσει εθνικών σχεδίων άμυνας. Αν και προτιμάται η κοινή προμήθεια, για περιορισμένο διάστημα επιτρέπονται και εθνικές αγορές για επείγουσες ανάγκες. Τα επιλέξιμα έργα θα πρέπει να ανταποκρίνονται στις προτεραιότητες του Συμβουλίου του Μαρτίου 2025 και να εντάσσονται στις δύο εξής κατηγορίες:

Κατηγορία 1: Πυρομαχικά, συστήματα πυροβολικού, εξοπλισμός πεζικού, κυβερνοάμυνα και στρατιωτική κινητικότητα.

Κατηγορία 2: Αεροπορική και αντιπυραυλική άμυνα, ναυτικές δυνατότητες, στρατηγικά μέσα όπως drones, C4ISTAR, τεχνητή νοημοσύνη και δορυφορικά συστήματα.

Για τη δεύτερη κατηγορία ισχύουν αυστηρότεροι όροι επιλεξιμότητας ώστε να διασφαλιστεί ότι ο σχεδιασμός και η εξέλιξη των προϊόντων παραμένουν εντός της Ευρώπης ή των στενών εταίρων της. Το SAFE παρέχει πρόσβαση σε προμήθειες και για τρίτες χώρες όπως η Ουκρανία, οι χώρες της ΕΖΕΣ και δυνητικά το Ηνωμένο Βασίλειο, μέσω ειδικών συμφωνιών.

Οι Αντιρρήσεις της Ελλάδας για τη Συμμετοχή της Τουρκίας

Ένα κρίσιμο σημείο αντιπαράθεσης στο διαμορφούμενο ευρωπαϊκό αμυντικό τοπίο είναι η έντονη αντίθεση της Ελλάδας στη δυνητική συμμετοχή της Τουρκίας σε πρωτοβουλίες όπως το SAFE. Αν και το μέσο επιτρέπει τη συμμετοχή τρίτων χωρών -συμπεριλαμβανομένων εκείνων με Συμφωνίες Ασφάλειας και Άμυνας με την ΕΕ- η Ελλάδα διατηρεί σοβαρές επιφυλάξεις για την ενσωμάτωση της Τουρκίας. Οι χρόνιες εντάσεις στο Αιγαίο, οι υπερπτήσεις, οι θαλάσσιες διεκδικήσεις και η αμφίσημη στάση της Άγκυρας απέναντι τόσο στο ΝΑΤΟ όσο και στους ευρωπαϊκούς στόχους ασφάλειας εντείνουν τους ελληνικούς προβληματισμούς. Για την Αθήνα, η ένταξη της Τουρκίας σε ευαίσθητους αμυντικούς μηχανισμούς διακυβεύει τη στρατηγική συνοχή της ΕΕ. Η Ελλάδα ζητά αυστηρά κριτήρια επιλεξιμότητας που θα προστατεύουν τα ευρωπαϊκά συμφέροντα και την αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ των κρατών-μελών.

Η Κύπρος και οι Περιφερειακές Ανησυχίες Ασφαλείας

Η Κύπρος εκφράζει επίσης έντονες αντιρρήσεις για την πιθανή συμμετοχή της Τουρκίας στους μηχανισμούς άμυνας της ΕΕ. Δεδομένης της συνεχιζόμενης κατοχής του βόρειου τμήματος του νησιού και της στρατιωτικής παρουσίας της Άγκυρας εκεί, η Λευκωσία θεωρεί πως η ενσωμάτωση της Τουρκίας αντιβαίνει στις θεμελιώδεις αρχές της ΕΕ περί κυριαρχίας, νομιμότητας και ειρηνικής επίλυσης διαφορών. Οι κυπριακές αρχές ζητούν ρητές εγγυήσεις ότι οποιαδήποτε συνεργασία με τρίτες χώρες θα σέβεται την εδαφική ακεραιότητα και τα κυριαρχικά δικαιώματα όλων των κρατών-μελών και καλούν την ΕΕ να μην νομιμοποιήσει μονομερείς στρατιωτικές ενέργειες μέσω έμμεσης θεσμικής εμπλοκής.

Ευρύτερες Ευρωπαϊκές Αντιδράσεις: Γαλλία, Πολωνία, Γερμανία και Στρατηγικές Αποκλίσεις

Ενώ η Ελλάδα και η Κύπρος επισημαίνουν τους κινδύνους από τη συμμετοχή της Τουρκίας, άλλα βασικά κράτη-μέλη έχουν διαφορετικές προσεγγίσεις στο SAFE. Η Γαλλία συνεχίζει να υποστηρίζει τη στρατηγική αυτονομία, βλέποντας το SAFE ως επέκταση του οράματός της για μια αυτάρκη Ευρώπη με ικανότητα αυτόνομης δράσης. Αντιθέτως, η Πολωνία, με ιστορική εξάρτηση από το ΝΑΤΟ και εγγύτητα στη Ρωσία, βλέπει το SAFE ως συμπλήρωμα και όχι υποκατάστατο της διατλαντικής ασφάλειας, επιμένοντας ότι η ΕΕ δεν πρέπει να ανταγωνίζεται τη Συμμαχία.

Η Γερμανία, με ρόλο ισορροπιστή, υποδέχθηκε το SAFE με προσοχή. Βλέπει την πρωτοβουλία ως ευκαιρία ενοποίησης της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας και αντιμετώπισης της χρόνιας υποχρηματοδότησης, τονίζοντας ωστόσο την ανάγκη στενής συνεργασίας με τις δομές του ΝΑΤΟ. Οι Γερμανοί υπεύθυνοι επιδιώκουν η ανταγωνιστικότητα και η διαφάνεια να διέπουν τις διαδικασίες προμηθειών, αποφεύγοντας τη διπλοκάλυψη ή την πολιτικοποίηση των αποφάσεων.

Η Οπτική της Βιομηχανίας και οι Στρατηγικές Ευκαιρίες

Η ευρωπαϊκή αμυντική βιομηχανία υποδέχθηκε θετικά το SAFE ως μια πολυαναμενόμενη ευκαιρία για ενίσχυση της παραγωγής, της καινοτομίας και της διασυνοριακής συνεργασίας. Ενώσεις όπως η ASD (Ένωση της Αεροδιαστημικής, Ασφάλειας και Αμυντικής Βιομηχανίας της Ευρώπης) τονίζουν τη σημασία της προβλεψιμότητας, της ταχείας εκταμίευσης και της ενίσχυσης των ευρωπαίων προμηθευτών. Υπάρχει αυξανόμενο ενδιαφέρον για αξιοποίηση των πόρων του SAFE σε κρίσιμες τεχνολογίες όπως τα drones νέας γενιάς, τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης και τα προηγμένα οπλικά συστήματα.

Ωστόσο, οι εκπρόσωποι του κλάδου προειδοποιούν για υπερβολική γραφειοκρατία και πολιτικοποίηση. Υποστηρίζουν απλοποιημένες διαδικασίες και ξεκάθαρους στρατηγικούς χάρτες που να ευθυγραμμίζουν τις βιομηχανικές επενδύσεις με τις αμυντικές ανάγκες. Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις, κυρίως από την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, ζητούν ίσες ευκαιρίες συμμετοχής, εκφράζοντας ανησυχία για υπερσυγκέντρωση έργων σε λίγους μεγάλους παίκτες.

Μια Ευρώπη Άμυνας Εντός του ΝΑΤΟ;

Το ιδανικό μέλλον δεν είναι ο διαχωρισμός, αλλά η συνέργεια. Μια στρατηγικά αυτόνομη Ευρώπη δεν πρέπει να λειτουργεί ως αντίπαλος του ΝΑΤΟ αλλά ως ισχυρός πυλώνας εντός του, ικανός να λαμβάνει κυρίαρχες αποφάσεις, να μοιράζεται τα βάρη και να ενισχύει τη Συμμαχία. Αυτό απαιτεί πολιτική βούληση, ενίσχυση της κοινής αμυντικής βιομηχανίας και σαφήνεια στον ορισμό της «αυτονομίας».

Στόχος της Ευρώπης δεν είναι να αποκόψει τους δεσμούς με τις ΗΠΑ, αλλά να εξελιχθεί σε ισότιμο εταίρο. Καθώς οι γεωπολιτικές απειλές εντείνονται από τη Ρωσία, την Κίνα και την αστάθεια στη νότια γειτονιά, η ΕΕ χρειάζεται μια ευρεία εργαλειοθήκη ισχύος. Το ΝΑΤΟ παραμένει απαραίτητο, αλλά δεν επαρκεί από μόνο του. Το SAFE, η PESCO και οι συναφείς πρωτοβουλίες συνιστούν βασικά βήματα προς μια ισχυρότερη, περισσότερο αυτάρκη Ευρώπη, εντός μιας ανανεωμένης διατλαντικής αρχιτεκτονικής ασφάλειας.

*Ο Δημήτριος Τσαϊλάς είναι απόστρατος Αξιωματικός του ΠΝ, δίδαξε επί σειρά ετών στις έδρες Επιχειρησιακής Σχεδιάσεως καθώς και της Στρατηγικής και Ασφάλειας, σε ανώτερους Αξιωματικούς στην Ανώτατη Διακλαδική Σχολή Πολέμου. Σήμερα είναι συνεργάτης και ερευνητής του Institute for National and International Security(INIS), και του Strategy International (SI) και του Research Institute for European and American Studies (RIEAS). Συγγραφέας του βιβλίου «Ο Σύγχρονος Πόλεμος» Προκλήσεις για την Ελληνική Ασφάλεια. Εκδόσεις Ινφογνώμων.