Μεταξύ Έντασης και Ειρήνης: Οι Συνομιλίες του Καΐρου και η Αναζήτηση Σταθερότητας

Γράφει ο Δημήτριος Τσαϊλάς*

Ένας νέος γύρος έμμεσων διαπραγματεύσεων μεταξύ Ισραήλ και Χαμάς έχει ξεκινήσει στο Κάιρο. Το Κατάρ, η Τουρκία και η Αίγυπτος λειτουργούν για άλλη μια φορά ως μεσάζοντες, αλλά οι Ηνωμένες Πολιτείες, και ιδιαίτερα ο Πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ, είναι πλέον οι καταλύτες της διαδικασίας.

Το είκοσι σημείων σχέδιό του για τον τερματισμό του πολέμου στη Γάζα αντιπροσωπεύει την πιο τολμηρή διπλωματική πρωτοβουλία της Ουάσιγκτον από τις επιθέσεις της 7ης Οκτωβρίου. Ωστόσο, πίσω από τον τίτλο «ειρήνη», κρύβεται ένα βαθύτερο ερώτημα: τι είδους ειρήνη επιδιώκεται και με ποιο κόστος;

Ισχύς, όχι πειθώ

Το Σαββατοκύριακο, ο Πρόεδρος Τραμπ χαρακτήρισε τον Ισραηλινό πρωθυπουργό Μπενιαμίν Νετανιάχου ως έναν απρόθυμο συμμετέχοντα στο σχέδιό του. «Ήταν σύμφωνος με αυτό», είπε ο Τραμπ. «Μαζί μου, πρέπει να είσαι εντάξει». Η δήλωση μπορεί να ήταν πρόχειρη, αλλά αντανακλά την υποκείμενη φύση αυτής της ειρηνευτικής προσπάθειας. Μιας προσπάθειας που βασίζεται στην πίεση και όχι στην πειθώ, στην μόχλευση και όχι στη νομιμότητα.

Ο Νετανιάχου, εξαρτώμενος από την υποστήριξη των ΗΠΑ για στρατιωτικές επιχειρήσεις και διπλωματική κάλυψη, έχει ελάχιστα περιθώρια ελιγμών. Για τη Χαμάς, εν τω μεταξύ, τα διακυβεύματα είναι υπαρξιακά. Ενώ έχει αποδεχτεί ορισμένα μέρη της πρότασης, όπως η σταδιακή απελευθέρωση των ομήρων και η παύση των εχθροπραξιών, ωστόσο έχει απορρίψει άλλα, συμπεριλαμβανομένου του πλήρους αφοπλισμού και της δημιουργίας ενός διεθνούς «Συμβουλίου Ειρήνης» για τη διοίκηση της Γάζας.

Αυτές οι μερικές αποδοχές είναι οικείες σε όποιον έχει παρακολουθήσει τη μακρά ιστορία της ισραηλινο-παλαιστινιακής διπλωματίας. Δεν είναι βήματα προς την ειρήνη, αλλά τακτικές για την καθυστέρηση ή την απόσπαση παραχωρήσεων. Όπως φαίνεται, τόσο η Χαμάς όσο και η σημερινή κυβέρνηση του Ισραήλ «έχουν συμφέρον να αποφύγουν την οργή του Τραμπ, αλλά όχι να τερματίσουν τον πόλεμο».

Παρόλα αυτά, ο Τραμπ έχει δηλώσει πρόοδο. Γράφοντας στο Truth Social, ανακοίνωσε ότι «η πρώτη φάση θα πρέπει να ολοκληρωθεί αυτή την εβδομάδα», προτρέποντας όλους να «ΚΙΝΗΘΟΥΝ ΓΡΗΓΟΡΑ». Η χρονική στιγμή, ημέρες πριν από την ανακοίνωση του βραβείου Νόμπελ Ειρήνης, δεν είναι τυχαία.

Το δίλημμα των ομήρων

Στο επίκεντρο των συζητήσεων του Καΐρου βρίσκεται η τύχη των εναπομεινάντων ομήρων. Η συνεχιζόμενη αιχμαλωσία τους αποτελεί τόσο ανθρωπιστική τραγωδία όσο και στρατηγικό εμπόδιο. Για το Ισραήλ, η απελευθέρωσή τους αποτελεί εθνική επιταγή. Για τη Χαμάς, αποτελούν την τελευταία εναπομένουσα πηγή επιρροής.

Ο Υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Μάρκο Ρούμπιο, ζήτησε την αναστολή των ισραηλινών επιδρομών για να καταστεί δυνατή η ανταλλαγή, ωστόσο ο βομβαρδισμός της Γάζας συνεχίζεται. Αυτή η αντίφαση εκθέτει τα όρια της καταναγκαστικής διπλωματίας. Δεν μπορεί κανείς να διαπραγματευτεί την ειρήνη ενώ ταυτόχρονα κλιμακώνει τον πόλεμο.

Μαθήματα από την Ιστορία

Η ιδέα ενός εξωτερικού εποπτικού οργάνου για τη διακυβέρνηση της Γάζας, του λεγόμενου «Συμβουλίου Ειρήνης», θυμίζει προηγούμενα πειράματα «καθοδηγούμενης κυριαρχίας». Η ιστορία παρέχει πολλά τέτοια παραδείγματα, με τις εντολές της Κοινωνίας των Εθνών στη Μέση Ανατολή.

Τα αποτελέσματα ήταν στην καλύτερη περίπτωση ανάμεικτα. Η διακυβέρνηση που επιβάλλεται από το εξωτερικό, όσο καλοπροαίρετη κι αν είναι, σπάνια επιτυγχάνει νομιμοποίηση επί τόπου. Τη δεκαετία του 1920, η Βρετανική Εντολή για την Παλαιστίνη δικαιολογήθηκε ως «κηδεμονία προς την αυτοδιοίκηση». Αντίθετα, βάθυνε τις διαιρέσεις, προκάλεσε αντίσταση και κατέρρευσε σε πόλεμο. Διακυβέρνηση χωρίς κυριαρχία είναι διακυβέρνηση χωρίς συναίνεση.

Το προτεινόμενο συμβούλιο του Τραμπ, υπό την προεδρία του ίδιου και συμπεριλαμβανομένων εξεχουσών δυτικών προσωπικοτήτων όπως ο Τόνι Μπλερ, κινδυνεύει να πέσει στην ίδια παγίδα. Χωρίς γνήσια παλαιστινιακή συμμετοχή ή ένα σαφές χρονοδιάγραμμα για την ανεξαρτησία, θα μπορούσε εύκολα να εκληφθεί ως μέσο εξωτερικού ελέγχου. Τέτοιες ρυθμίσεις μπορούν να επιβάλουν προσωρινά την τάξη, αλλά σπάνια δημιουργούν σταθερότητα.

Η Περιφερειακή Διάσταση

Οι συνομιλίες του Καΐρου λαμβάνουν χώρα σε μια Μέση Ανατολή που βρίσκεται σε μια ήσυχη αλλά βαθιά μεταμόρφωση. Το περιφερειακό δίκτυο πολιτοφυλακών του Ιράν έχει υποβαθμιστεί. Το καθεστώς Άσαντ στη Συρία έχει καταρρεύσει. Τα αραβικά κράτη, που κάποτε διαιρέθηκαν από ιδεολογίες ή θρησκευτικές συμμαχίες, τώρα ενώνονται από τον πραγματισμό και την επιδίωξη της σταθερότητας.

Για την Αίγυπτο, τη Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, ένας παρατεταμένος πόλεμος στη Γάζα αποτελεί μια ανεπιθύμητη απόσπαση της προσοχής από τον οικονομικό εκσυγχρονισμό και την εσωτερική μεταρρύθμιση. Για την Τουρκία και το Κατάρ, η συμμετοχή στη διαμεσολάβηση προσφέρει ανανεωμένη διπλωματική σημασία. Κάθε δρών βλέπει τη σύγκρουση όχι μέσω του ηθικού ιδεαλισμού αλλά μέσα από το πρίσμα του εθνικού συμφέροντος.

Αυτή η πραγματιστική στροφή έχει δημιουργήσει μια σπάνια ευθυγράμμιση κινήτρων προς την αποκλιμάκωση. Ωστόσο, μια τέτοια ευθυγράμμιση είναι εύθραυστη. Χωρίς μια νόμιμη παλαιστινιακή αρχή που θα αναλάβει τη διακυβέρνηση, το κενό στη Γάζα θα προκαλέσει ανανεωμένο εξτρεμισμό. Η σταθερότητα δεν μπορεί να ανατεθεί μόνο σε εξωτερικές δυνάμεις. Πρέπει να οικοδομηθεί με βάση την τοπική νομιμότητα.

Η Ελληνική Προοπτική

Από την Αθήνα, αυτές οι εξελίξεις έχουν ευρύτερες επιπτώσεις για την Ανατολική Μεσόγειο. Η στρατηγική αρχιτεκτονική της περιοχής,  οι ενεργειακοί διάδρομοι, οι εμπορικές οδοί και η θαλάσσια ασφάλεια, εξαρτάται από μια ελάχιστη σταθερότητα μεταξύ του Ισραήλ, της Αιγύπτου και των Αράβων γειτόνων τους.

Μια παρατεταμένη ή κατακερματισμένη σύγκρουση στη Γάζα απειλεί να επεκταθεί στην ευρύτερη λεκάνη, υπονομεύοντας τις προσπάθειες για την οικοδόμηση πλαισίων συνεργασίας, όπως το Φόρουμ Φυσικού Αερίου East-Med ή οι περιφερειακοί διάλογοι για την ασφάλεια. Η Ελλάδα και η Κύπρος, και οι δύο ναυτικές δημοκρατίες στα σύνορα της Μεσογείου, έχουν σαφές συμφέρον να υποστηρίξουν πρωτοβουλίες που διατηρούν την ισορροπία και αποτρέπουν την εμφάνιση ακυβέρνητων ζωνών που θα μπορούσαν να αποσταθεροποιήσουν τις θαλάσσιες οδούς ή να τροφοδοτήσουν τον εξτρεμισμό.

Ταυτόχρονα, η Αθήνα πρέπει να παραμείνει επιφυλακτική. Η αξιοπιστία της Ελλάδας ως διπλωματικού παράγοντα στην περιοχή βασίζεται στη συνέπεια, την ουδετερότητά της και τον σεβασμό του διεθνούς δικαίου. Η υποστήριξη οποιασδήποτε εξωτερικά επιβαλλόμενης κηδεμονίας που στερείται τοπικής νομιμότητας θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο αυτή τη θέση. Ο ρόλος μας, όπως πάντα, θα πρέπει να είναι η ενθάρρυνση της σταθερότητας μέσω του διαλόγου και της πολυμερούς εμπλοκής, όχι μέσω εξαναγκασμού ή μονομερών παρεμβάσεων.

Μεταξύ Κατάπαυσης του Πυρός και Διαπραγματεύσεων

Ακόμα κι αν οι τρέχουσες διαπραγματεύσεις καταφέρουν να οδηγήσουν σε μια προσωρινή εκεχειρία και μια μερική ανταλλαγή ομήρων, η βαθύτερη σύγκρουση θα παραμείνει άλυτη. Ποιος κυβερνά τη Γάζα; Υπό ποια εξουσία; Για πόσο καιρό; Αυτά είναι τα ερωτήματα που θα καθορίσουν εάν η ειρήνη είναι βιώσιμη ή απλώς μια ακόμη παύση μεταξύ πολέμων.

Η αληθινή ειρήνη δεν μπορεί να προκύψει από την εξάντληση ή τις εξωτερικές επιταγές. Απαιτεί πολιτική ένταξη, οικονομική ανάκαμψη και ένα όραμα που υπερβαίνει την πολιτική μηδενικού αθροίσματος. Ούτε η ασφάλεια του Ισραήλ ούτε η αξιοπρέπεια των Παλαιστινίων μπορούν να διασφαλιστούν μόνο μέσω του εξαναγκασμού.

Συμπέρασμα: Η ψευδαίσθηση του ελέγχου

Η πρωτοβουλία του Προέδρου Τραμπ αντικατοπτρίζει έναν διαρκή πειρασμό στη διεθνή πολιτική, την πεποίθηση ότι η αποφασιστική ηγεσία μπορεί να επιβάλει τάξη στην πολυπλοκότητα. Αλλά η Μέση Ανατολή δεν είναι σκακιέρα. Είναι ένα πλέγμα αλληλένδετων παραπόνων, ιστοριών και ταυτοτήτων. Η εξουσία μπορεί να επιβάλει τη σιωπή για ένα διάστημα, αλλά δεν μπορεί να κατασκευάσει συναίνεση.

Οι συνομιλίες του Καΐρου είναι επομένως απαραίτητες και επικίνδυνες. Απαραίτητες, επειδή το κόστος της συνέχισης του πολέμου είναι αβάσταχτο. Επικίνδυνες, επειδή κινδυνεύουν να υποκαταστήσουν την ουσία της ειρήνης με την ψευδαίσθηση της προόδου.

Προς το παρόν, τα όπλα μιλούν πιο δυνατά από τους διπλωμάτες. Και όσο αυτό ισχύει, οποιοδήποτε «ειρηνευτικό σχέδιο», όσο λεπτομερές κι αν είναι, θα παραμείνει μια προσωρινή ανακωχή σε έναν ημιτελή πόλεμο.

*Ο Δημήτριος Τσαϊλάς είναι απόστρατος Αξιωματικός του ΠΝ, δίδαξε επί σειρά ετών στις έδρες Επιχειρησιακής Σχεδιάσεως καθώς και της Στρατηγικής και Ασφάλειας, σε ανώτερους Αξιωματικούς στην Ανώτατη Διακλαδική Σχολή Πολέμου. Σήμερα είναι συνεργάτης και ερευνητής του Institute for National and International Security(INIS), και του Strategy International (SI) και του Research Institute for European and American Studies (RIEAS).