Η Φύση της Ένοπλης Σύγκρουσης στην Εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης
Γράφει ο Δημήτριος Τσαϊλάς*
Στο εγγύς μέλλον, το περιβάλλον στρατιωτικών επιχειρήσεων και ιδιαίτερα το πεδίο της μάχης πιθανόν να είναι αγνώριστο, όχι μόνο ως προς τα μέσα και τις τακτικές, αλλά ως προς την ίδια τη φύση του. Για αιώνες, ο πόλεμος, παρά τις τεχνολογικές επαναστάσεις, παρέμενε ένα βαθιά ανθρώπινο φαινόμενο. Κυρίως, ήταν η σύγκρουση θελήσεων μεταξύ αντιπάλων που χρησιμοποιούν βία για να επιβάλουν τη βούλησή τους. Από τον Θουκυδίδη έως τον Κλαούζεβιτς, η ουσία του πολέμου ερμηνευόταν μέσα από το πρίσμα του ανθρώπινου πάθους, της λογικής και του τυχαίου. Ωστόσο, σήμερα, για πρώτη φορά στην ιστορία της πολεμικής τέχνης, αυτό το θεμελιώδες αξίωμα τίθεται υπό αμφισβήτηση.
Η Άνοδος του Αλγοριθμικού Πολέμου
Η τεχνητή νοημοσύνη (AI) και τα αυτόνομα συστήματα δεν είναι πλέον απλά εργαλεία υποστήριξης, αποτελούν τον πυρήνα της στρατιωτικής ικανότητας. Από τη συντήρηση αεροσκαφών και την ανάλυση πληροφοριών, έως την πρόγνωση επιθέσεων και τη στοχοποίηση, η AI έχει ενσωματωθεί βαθιά στις υποδομές της σύγχρονης πολεμικής μηχανής. Η ουσιαστική όμως μεταβολή δεν αφορά μόνο τα μέσα, αλλά την “αυτονομία της απόφασης.”
Σήμερα, τα σύγχρονα επιτελεία πειραματίζονται με αλγοριθμικά συστήματα που δύνανται να προτείνουν στόχους, να αναγνωρίζουν ευπάθειες και να εισηγούνται αποφάσεις εμπλοκής σε πραγματικό χρόνο. Ο κύκλος OODA (observe, orient, decide, act)[i] επιταχύνεται πέραν των ορίων της ανθρώπινης νόησης. Το αποτέλεσμα είναι ένα επιχειρησιακό περιβάλλον όπου η ανθρώπινη βούληση ενδέχεται να ακολουθεί και όχι να καθοδηγεί τις αποφάσεις των αμυντικών συστημάτων.
Όταν τα αυτόνομα συστήματα συνδεθούν δικτυακά σε σμήνη και επιχειρούν συντονισμένα και δικτυοκεντρικά σε ξηρά, θάλασσα, αέρα, διάστημα και κυβερνοχώρο, το πεδίο της μάχης θα αποκτήσει δυναμική που ξεπερνά τα παραδοσιακά ιεραρχικά σχήματα διοίκησης. Στο νέο αυτό περιβάλλον, τον αιφνιδιασμό δεν θα τον προκαλεί το “πού” ή “πότε” θα συμβεί μια επίθεση, αλλά το “πώς” οι αλγοριθμικοί πράκτορες θα ερμηνεύσουν και θα ανταποκριθούν σε κάθε ερέθισμα σύγκρουσης.
Η Αποδόμηση του Κλαούζεβιτς – Το Τέλος του Πάθους και της Ομίχλης του Πολέμου
Ο Κλαούζεβιτς περιέγραψε τον πόλεμο ως ένα τριμερές σύστημα πάθους, τύχης και λογικής με την έκφραση της λαϊκής βούλησης, του στρατού και του κράτους. Όμως, τα αυτόνομα συστήματα δεν έχουν πάθη, φόβο ή φιλοδοξία. Δεν γνωρίζουν ηθικό κόστος, δεν αποκαρδιώνονται, ούτε διστάζουν. Οι αποφάσεις τους είναι καθαρά ορθολογικές, και ίσως απαλλαγμένες από ανθρώπινη σοφία. Έτσι δημιουργείται ένα βασικό ερώτημα: μπορεί η λογική χωρίς ενσυναίσθηση να θεωρηθεί στρατιωτιική διορατικότητα;
Αν, επιπλέον, η τεχνητή νοημοσύνη μειώσει ή εξαλείψει την «ομίχλη του πολέμου» μέσω ανώτερων αισθητήρων, συλλογής/ανάλυσης δεδομένων και προγνωστικών μοντέλων, τότε η αβεβαιότητα που συνόδευε κάθε στρατιωτική ενέργεια θα εξαφανιστεί. Μα μαζί της ίσως χαθεί και το περιθώριο της ανθρώπινης ιδιοφυΐας, εκείνο το στοιχείο της διαίσθησης που ο Κλαούζεβιτς θεωρούσε θεμελιώδες στην ηγεσία.
Ο Σουν Τζου δίδασκε ότι ο στρατηγός πρέπει να εμπνέει ηθικά και διαισθητικά. Εάν αυτό πλέον δεν είναι απαραίτητο, τότε το στρατηγικό δαιμόνιο καθίσταται περιττό. Ο πόλεμος μεταβαίνει από ανθρώπινη τέχνη σε τεχνολογική διαδικασία.
Ηθική, Ευθύνη και το Ζήτημα της Ανάθεσης
Η μεταβίβαση θανατηφόρας εξουσίας σε συστήματα μάχης ανοίγει ηθικά και νομικά χάσματα. Αν ένα αυτόνομο drone προχωρήσει σε παράνομη επίθεση, ποιος ευθύνεται; Ο προγραμματιστής; Ο διοικητής; Το κράτος; Η διεθνής ανθρωπιστική νομοθεσία βασίζεται στην ανθρώπινη πρόθεση. Η AI διαλύει αυτή τη βεβαιότητα.
Το ενδεχόμενο αυτοματοποιημένων αντιποίνων ή αυτόνομων αντιδράσεων σε κυβερνοεπιθέσεις ενδέχεται να μειώσει τα όρια κλιμάκωσης και να αυξήσει την πιθανότητα πολέμου. Όταν η ταχύτητα υπερβαίνει τη σκέψη, το λάθος μπορεί να γίνει καταστροφή.
Η Ελλάδα και η Επιστροφή της Ευπάθειας της Πατρίδας
Για την Ελλάδα, μια χώρα με εκτεταμένη ακτογραμμή, πλήθος νησιών και περίπλοκη γειτονιά, η εποχή του αλγοριθμικού πολέμου έχει άμεσες στρατιωτικές συνέπειες.
Οι παραδοσιακές άμυνες, που στηρίζονταν στην αποτροπή μέσω γεωγραφίας, υπονομεύονται από την τεχνολογία. Τα όπλα ακριβείας μεγάλης εμβέλειας, οι υπερηχητικοί φορείς και τα αυτόνομα σμήνη drones καθιστούν την ελληνική επικράτεια δυνητικό πεδίο μάχης. Η ασφάλεια της ενδοχώρας δεν είναι πλέον δεδομένη.
Ένας μελλοντικός αντίπαλος θα μπορούσε να επιδιώξει επιθέσεις ακριβείας εναντίον κέντρων διοίκησης, ενεργειακών υποδομών ή οικονομικών νευρώνων, όχι μόνο για να πλήξει στρατιωτικές ικανότητες, αλλά για να παραλύσει ψυχολογικά και πολιτικά το κράτος. Ο πόλεμος στην Ουκρανία μάς διδάσκει ότι οι επιθέσεις σε κρίσιμες υποδομές είναι πλέον ο κανόνας, όχι η εξαίρεση. Αν αυτό το πρότυπο εφαρμοστεί στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο, η Ελλάδα πρέπει να είναι έτοιμη για έναν ολικό πόλεμο νέας μορφής, όπου καμία περιοχή της πατρίδας δεν θα είναι πλήρως ασφαλής.
Αποτροπή στην Εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης
Η αποτροπή προϋποθέτει ορθολογικούς δρώντες που μπορούν να κατανοήσουν σήματα και προθέσεις. Όταν, όμως, οι μηχανές εμπλέκονται στον κύκλο λήψης αποφάσεων ή, ακόμη χειρότερα, τον ελέγχουν πλήρως, η έννοια της αποτροπής αποδομείται.
Η αδιαφάνεια των αλγορίθμων (το γνωστό “black box”) καθιστά δυσχερή την πρόβλεψη της συμπεριφοράς του αντιπάλου. Ο κίνδυνος παρερμηνείας και λανθασμένου υπολογισμού αυξάνεται. Επιπλέον, οι δυνατότητες κυβερνοπαραπλάνησης και αλγοριθμικής εξαπάτησης μπορούν να αποσταθεροποιήσουν ολόκληρα δόγματα χωρίς να ριχθεί ούτε μια βολή.
Για να αποτρέψει αποτελεσματικά, ένα κράτος χρειάζεται όχι μόνο ικανότητες, αλλά και διαφάνεια δόγματος, σαφείς αλυσίδες ευθύνης και επικοινωνιακή στρατηγική που να απευθύνεται τόσο σε ανθρώπους όσο και σε μηχανές.
Μετασχηματισμός των Στρατιωτικών Θεσμών
Η ενσωμάτωση της AI δεν είναι απλώς τεχνικό ζήτημα, είναι πολιτισμική επανάσταση μέσα στους ίδιους τους θεσμούς των Ενόπλων Δυνάμεων. Οι ιεραρχικές δομές, που εξασφαλίζουν πειθαρχία και προβλεψιμότητα, μπορεί να αποδειχθούν υπερβολικά άκαμπτες για το ρυθμό και την πολυπλοκότητα των επιχειρήσεων της νέας εποχής.
Οι δυνάμεις του μέλλοντος πρέπει να γίνουν ευέλικτες, αποκεντρωμένες και διαλειτουργικές. Ο αξιωματικός του μέλλοντος θα χρειάζεται όχι μόνο τακτική κατάρτιση, αλλά γνώση δεδομένων, συστημάτων, ηθικής και τεχνολογίας. Η στρατιωτική παιδεία πρέπει να στραφεί από τη θεωρία της στρατηγικής στη γνωστική προσαρμοστικότητα.
Προς μια Υπεύθυνη Εθνική Στρατηγική AI
Αν η τεχνητή νοημοσύνη είναι αναπόφευκτη, η πρόκληση για την Ελλάδα είναι να τη διαχειριστεί υπεύθυνα και κυριαρχικά. Η εθνική στρατηγική πρέπει να στηριχθεί σε πέντε πυλώνες:
- Δόγμα επιχειρησιακής χρήσης, με σαφείς κανόνες εμπλοκής και ανθρώπινη επίβλεψη.
- Ηθικά και νομικά πλαίσια, ευθυγραμμισμένα με το διεθνές δίκαιο.
- Τεχνολογική ασφάλεια, με ενσωματωμένα “kill switches” και δυνατότητα ανθρώπινης παρέμβασης.
- Συμμαχικό συντονισμό, κυρίως εντός ΝΑΤΟ και Ε.Ε., για κοινές προδιαγραφές και αποφυγή τεχνολογικών ανισοτήτων.
- Ενημερωμένη κοινωνία και δημοκρατική νομιμότητα, ώστε ο λαός να κατανοεί και να αποδέχεται τον ρόλο της AI στην άμυνα.
Συμπέρασμα
Η είσοδος της τεχνητής νοημοσύνης στον πόλεμο δεν αποτελεί απλώς τεχνολογική εξέλιξη, είναι κοσμοθεωρητική μετατόπιση. Τα παραδοσιακά πρότυπα, η σύγκρουση θελήσεων, η ιδιοφυΐα του ηγέτη, η ηθική διάσταση της μάχης, επαναπροσδιορίζονται.
Δεν πρόκειται για προειδοποίηση καταστροφής, αλλά για κάλεσμα επίγνωσης και προσαρμογής. Τα έθνη που θα συνδυάσουν την τεχνολογική πρόοδο με τη στρατηγική σοφία και τις αξίες τους, θα είναι αυτά που θα καθορίσουν τους κανόνες του αυριανού πολέμου.
Για την Ελλάδα, η πρόκληση είναι διττή: να παραμείνει τεχνολογικά ικανή και ηθικά αγκιστρωμένη. Διότι αν ο πόλεμος πάψει να είναι ανθρώπινος, τότε το ύψιστο καθήκον μας είναι να διασφαλίσουμε ότι η ειρήνη θα παραμείνει ανθρώπινη υπόθεση.
[i] Ο κύκλος OODA είναι ένα πλαίσιο λήψης αποφάσεων τεσσάρων βημάτων— Παρατήρηση, Προσανατολισμός, Απόφαση, Δράση —που αναπτύχθηκε από τον στρατηγό John Boyd. Είναι ένας συνεχής κύκλος για τη λήψη γρήγορων αποφάσεων σε δυναμικά περιβάλλοντα, όπου συλλέγετε πληροφορίες (Παρατηρείτε), τις κατανοείτε (Προσανατολίζεστε), επιλέγετε μια πορεία δράσης (Αποφασίζετε) και στη συνέχεια την εκτελείτε (Δράτε). Ο στόχος είναι να ολοκληρώσετε τον κύκλο γρηγορότερα από έναν αντίπαλο για να αποκτήσετε πλεονέκτημα.
*Ο Δημήτριος Τσαϊλάς είναι απόστρατος Αξιωματικός του ΠΝ, δίδαξε επί σειρά ετών στις έδρες Επιχειρησιακής Σχεδιάσεως καθώς και της Στρατηγικής και Ασφάλειας, σε ανώτερους Αξιωματικούς στην Ανώτατη Διακλαδική Σχολή Πολέμου. Σήμερα είναι συνεργάτης και ερευνητής του Institute for National and International Security(INIS), του Strategy International (SI) και τουResearch Institute for European and American Studies (RIEAS).
Κεντρική φωτογραφία: Freepik
