Ναγκόρνο-Καραμπάχ: Ιστορία και γεωπολιτικές προεκτάσεις της διαμάχης

Άρθρο του Ευσταθίου Δ. Γκίκα*

Γεωγραφία και ιστορική διαδρομή των αντιμαχόμενων πλευρών

Ως μία από τις χώρες βρίσκονται στον Καύκασο, η Αρμενία  συνορεύει  με την Τουρκία στα βόρεια, με την Γεωργία,  με το Ιράν και φυσικά με το Αζερμπαϊτζάν. Το  Αζερμπαϊτζάν  συνορεύει με τη Ρωσία, με τη Γεωργία και με το Ιράν.

Η Αρμενία έχει τεράστια ιστορική διαδρομή που ξεκινά ακόμα και προ Χριστού. Θα γίνει, μάλιστα η πρώτη χώρα που θα ορίσει τον χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία του κράτους. H Αρμενία θα αποτελέσει μέρος πολλών αυτοκρατοριών, από την Ρωμαϊκή και τους Άραβες μέχρι και την μογγολική αυτοκρατορία. Η εμφάνιση των Σελτζούκων Τούρκων  από την κεντρική Ασία θα αποτελέσει, αντίστοιχα, την αφετηρία για την ιστορία του Αζερμπαϊτζάν.

Η ευρύτερη περιοχή του Καυκάσου διεκδικήθηκε πολλές φορές. Θα περάσει σε χέρια κατακτητών από 3 διαφορετικές αυτοκρατορίες,   την Ρώσικη αυτοκρατορία,   την Οθωμανική αυτοκρατορία και την Περσική αυτοκρατορία.   Από τον  18o αιώνα   και μετά, ο Καύκασος με τα σημερινά κράτη  του Αζερμπαϊτζάν  της Αρμενίας και της Γεωργίας θα πέσουν στα χεριά των Ρώσων  και οι άλλες περιοχές με μεγάλο αρμενικό πληθυσμό θα κατακτηθούν από τους Οθωμανούς.

Το 1914 η περίοδος ειρήνης στην Ευρώπη θα τελειώσει, όταν ο διάδοχος στον Αυστροουγγρικό  θρόνο Φραγκίσκος Φερδινάνδος δολοφονείται  στο Σαράγεβο από τον σέρβο εθνικιστή Γκαβρίλο Πρίνσιπ, οδηγώντας την αυστροουγγρική αυτοκρατορία  να κηρύξει πόλεμο στην Σερβία   που ήταν σύμμαχος της Ρωσίας.  Στο μεταξύ, η Ρωσία ήταν σε συμμαχία με την Γαλλία και την Βρετανία και η Αυστροουγγαρία είχε την Γερμάνια ως σύμμαχο.  Έτσι η Ευρώπη οδηγήθηκε στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο με τη Ρωσία στην συμμαχία της Αντάντ (Γαλλία, Βρετανία, Βέλγιο, Μαυροβούνιο, Σερβία). Στην Οθωμανική αυτοκρατορία δημιουργήθηκε  διχασμός σχετικά με το αν έπρεπε να μπει στον πόλεμο με το πλευρό των κεντρικών δυνάμεων (Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Βουλγαρία) ή να μείνει ουδέτερη. Όμως, αυτό το ζήτημα  θα κρατήσει για λίγο καιρό  καθώς οι υποστηριχτές του πολέμου ανατίναξαν το ρώσικο λιμάνι στην Σεβαστούπολη.

Ο ρόλος των Οθωμανών και των Ρώσων

Η οθωμανική αυτοκρατορία άρχισε εκστρατεία στον Καύκασο το χειμώνα του 1914. Η εκστρατεία  οδηγεί σε ήττα και η Ρωσία αντεπιτίθεται τον Ιανουάριο του 1915. Γενικότερα η οθωμανική αυτοκρατορία ήθελε να τουρκοποιήσει  μέρη της αυτοκρατορίας αρχίζοντας από τη μικρή αρμενική κοινότητα στην  Κωνσταντινούπολη. Πρόκειται για τη μεγάλη γενοκτονία με 1.5 εκατομμύρια νεκρούς από τους τούρκους,  από το 1915 μέχρι το 1920.  

Καθώς έφτασε το 1917  τα πράγματα δεν πήγαιναν καλά  για την Ρωσία,    αφού η Γερμανία  και η Αυστροουγγαρία είχαν κερδίσει πολλά εδάφη από αυτήν και οι στρατιώτες  δεν είχαν καθόλου προμήθειες, όποτε αρνήθηκαν να πολεμήσουν. Τον άνθρωπο που θεώρησαν ως υπεύθυνο ήταν ο τσάρος  και αρχηγός όλου του στρατού, ο  Νικόλαος Β΄. Πρέπει να πούμε, όμως ότι όχι μονό ο στρατός, αλλά και  o λαός πεινούσε αφού δεν υπήρχε καθόλου φαγητό και το 1917 η κατάσταση στην Αγιά Πετρούπολη  φτάνει σε κρίσιμο σημείο. Καθώς  γίνονται αυτά τα επεισόδια,  ο τσάρος  παραιτείται. Όμως ούτε αυτό έφερε αποτέλεσμα, διότι ο πρωθυπουργός της Ρωσίας, ο Αλεξάντερ Κερένσκι, αποφάσισε να μην σταματήσει τον πόλεμο. Τα χειρότερα θα έρθουν όταν η Γερμανία στείλει με τρένο τον Λένιν πίσω στην Ρωσία. Πολλά επεισόδια θα ακολουθήσουν,  αλλά ο Κερένσκι θα παραμείνει ως πρωθυπουργός  και θα βάλει τους μπολσεβίκους (το κόμμα  του Λένιν) στη φυλακή. Ο Λένιν φεύγει για την Φιλανδία αλλά όμως η νίκη του Κερένσκι δεν θα κρατήσει αφού ο  αρχιστράτηγος του Ρώσικου στρατού   Λαβρ Κορνίλοβ  κάνει πραξικόπημα εναντίον του Κερένσκι, υποχρεώνοντάς τους να απελευθερώσουν τους μπολσεβίκους. Αργότερα ο Λένιν γυρνά στην Αγία Πετρούπολη και γίνεται πραξικόπημα (η περίφημη οκτωβριανή επανάσταση) και ο Λένιν είναι τώρα στην εξουσία. Όμως δεν καταφέρνουν να πάρουν στα χεριά  τους όλες τις περιοχές. Πολλές από τις περιοχές και χώρες που ανήκαν κάποτε στην Ρώσικη αυτοκρατορία κήρυξαν ανεξαρτησία. Χώρες όπως Φινλανδία, η Ουκρανία, οι βαλτικές χώρες, και φυσικά ο Καύκασος.

Στην αρχή και για περίπου ένα μήνα οι λαοί του Καυκάσου αποτέλεσαν μια μεγάλη χώρα όλοι μαζί, αλλά πολύ γρήγορα αυτή η συμβίωση κατέρρευσε. Ανάμεσα σ’ αυτές, η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν θα πάνε σε πόλεμο το 1918  αμέσως μετά την κατάρρευση. Ο κύριος λόγος για τον πόλεμο ήταν η αμφισβήτηση εδαφών, αφού η Αρμενία  και το Αζερμπαϊτζάν  ονειρευόντουσαν ένα δικό τους μεγάλο κράτος. Φυσικά η οθωμανική αυτοκρατορία άρχισε να βοηθάει το Αζερμπαϊτζάν, όμως η ίδια η οθωμανική αυτοκρατορία είναι έτοιμη να καταρρεύσει, καθώς το 1918 ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος φτάνει στο τέλος και η Οθωμανική αυτοκρατορία έχει χάσει όλη την Αραβία από τους Βρετανούς. Οι άραβες επαναστάτες είχαν ξεκινήσει επανάσταση το 1916 με τη βοήθεια των βρετανών και των Γάλλων που είχαν υποσχεθεί στους Άραβες ανεξαρτησία.

Συνθήκη των Σεβρών: η ταφόπλακα στις ελπίδες των Αρμενίων

Επειδή η Αρμενία πολεμούσε εναντίον του Αζερμπαϊτζάν που είχε συμμάχους τους Οθωμανούς, η Αρμενία διεκδίκησε γη από τους Οθωμανούς στη γνωστή και στην Ελλάδα συνθήκη  των Σεβρών,  σύμφωνα με την οποία διασπάστηκε η Οθωμανική αυτοκρατορία. Πράγματι, στην Αρμενία δίνεται αρχικά ένα κομμάτι από τη δυτική λεγόμενη Αρμενία, αλλά  ο γνωστός στρατηγός  Μουσταφά Κεμάλ κατέλαβε την Άγκυρα  και ό,τι είχε απομείνει από την πάλαι ποτέ Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1920  και έκανε πόλεμο με όλες τις γειτονικές χώρες. Στις 24 Σεπτεμβρίου  του 1920 ο Κεμάλ κηρύσσει πόλεμο στην Αρμενία και μέσα σε λιγότερο από 2 μήνες η Τουρκία πήρε πίσω όλες τις περιοχές που είχαν δοθεί με τη συνθήκη των Σέρβων, καθιστώντας τελικά τη συνθήκη αυτή άκυρη.

Παράλληλα, οι μπολσεβίκοι κάνουν επίσης συμφωνία με τον Κεμάλ για το πώς θα μοιραστούν την περιοχή του Καυκάσου. Έτσι, η Σοβιετική επίθεση στον Καύκασο ξεκίνα τον Νοέμβριο και σε λιγότερο από ένα μήνα όλος ο Καύκασος θα πέσει στα χεριά των Σοβιετικών και η Αρμενία θα χάσει την ανεξαρτησία της.

Η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν εντός της ΕΣΣΔ

Άμεσα οι Σοβιετικοί έφτιαξαν αυτόνομα κρατίδια μέσα στην Σοβιετική Ένωση, τις λεγόμενες σοβιετικές σοσιαλιστικές δημοκρατίες και η Αρμενία θα ονομαστεί ως ΣΣΔ Αρμενίας. Τα σύνορα άλλαξαν στα σημερινά σύνορα της Αρμενίας με το Ναγκόρνο Καραμπάχ στο να πηγαίνει στο  Αζερμπαϊτζάν, παρόλο που η περιοχή κατοικούνταν σε μεγάλη πλειοψηφία από Αρμένιους. Αυτό, όμως δεν θα αποτελέσει εκείνη την εποχή μεγάλο πρόβλημα επειδή παρόλο που οι δυο χώρες ήταν, υποτίθεται, αυτόνομες, και οι δυο ανήκαν ως μία χώρα στην Σοβιετική Ένωση.

Το 1922 οι τρεις  αυτόνομες δημοκρατίες του Καυκάσου ενώθηκαν σε μια  αυτόνομη δημοκρατία λεγομένη ως Υπερκαυκασιανή ΣΟΣΔ  και θα διαρκέσει μέχρι το 1936, όπου θα  διαλυθεί  στις αυτόνομες  δημοκρατίες της Αρμενίας, του Αζερμπαϊτζάν και της Γεωργίας και με τα ίδια ακριβώς σύνορα πριν το 1922.

Τίποτα δεν θα αλλάξει για το ζήτημα του Ναγκόρνο Καραμπάχ μέχρι τη δεκαετία του 1980, όταν η ΕΣΣΔ θα αρχίσει να διαλύεται.

Η αστάθεια σε όλη την Σοβιετική Ένωση λόγω της διάλυσης επεκτάθηκε. Τα πρώην κρατίδια (ΣΣΔ) θέλανε ανεξαρτησία και στην Ρωσία κυριαρχούσε το αίτημα για δημοκρατία. Σε αυτόν το χαμό Αρμένιοι  και Αζέροι αρχίζουν επεισόδια για το Ναγκόρνο Καραμπάχ καθώς και οι δυο κυβερνήσεις της αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν ήθελαν να έχουν το Ναγκόρνο Καραμπάχ. Η κατάσταση από το τέλος του 1989 έχει φτάσει εκτός έλεγχου: μεγάλα κινήματα και μεγάλες πορείες για ανεξαρτησία κυριαρχούν σε όλα τα ΣΣΔ της ΕΣΣΔ  και στο Ρωσικό ΣΣΔ διεξάγονταν πορείες για δημοκρατία. Έτσι, ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ κήρυξε κατάσταση εκτατού ανάγκασης αλλά αυτό δεν θα σταματήσει το αναπόφευκτο.

Στο μεταξύ, τα επεισόδια στο  Ναγκόρνο Καραμπάχ δεν σταμάτησαν καθόλου αλλά γίνονταν χειρότερα μέρα με τη μέρα κι ένας de facto πόλεμος ήταν έτοιμος να ξεσπάσει στην περιοχή, με την Σοβιετική Ένωση να μην μπορεί να κάνει τίποτα, οπότε να μην υπάρχει καμία πιθανότητα για ειρήνη.

Καθώς καταστρέφεται η Σοβιετική Ένωση, σκληροπυρηνικοί στρατηγοί και πολιτικοί  έκαναν πραξικόπημα, το οποίο άρχισε στις 19 Αυγούστου1991. Το πραξικόπημα απέτυχε αλλά μετά από αυτά τα γεγονότα, όλα τα ΣΣΔ πήραν τη δύναμη στα χεριά τους αφήνοντας τον Γκορμπατσώφ χωρίς καθόλου ισχύ.  Οι μέρες της Σοβιετικής Ένωσης ήταν τώρα μετρημένες και επίσημα στις 26 Δεκεμβρίου 1991 η Σοβιετική Ένωση έπεσε, ο Γκορμπατσώφ παραιτήθηκε από Γενικός Γραμματέας  και η σοβιετική σημαία  κατέβηκε από το Κρεμλίνο.  

Η μετά ΕΣΣΔ εποχή: Νέες συγκρούσεις

Φυσικά στο Ναγκόρνο Καραμπάχ ο πόλεμος είχε ήδη αρχίσει με τους  Αρμενίους στην περιοχή να κηρύττουν ανεξαρτησία από το Αζερμπαϊτζάν. Η  Αρμενία πήγε ενάντια στο Αζερμπαϊτζάν στηρίζοντας τους Αρμένιους της περιοχής και έτσι ο πόλεμος είχε αρχίσει στον Καύκασο με την πολιορκία του Στεπανακέρτ, την πρωτεύουσα του  Ναγκόρνο-Καραμπάχ.  Η πολιορκία κράτησε σχεδόν μισό χρόνο  αρχίζοντας από τον Νοέμβριο του 1991 μέχρι τον Μάη  του 1992 και τελείωσε με τους Αρμενίους νικητές και κρατώντας την πόλη στα χεριά τους. Όμως, οι Αρμένιοι συνέχισαν την προέλαση, σε μια προσπάθεια να ελευθερώσουν και την Σουσί, τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη  και μέσα σε μια μέρα η Αρμενία είχε στα χεριά της και την Σουσί, με τον πόλεμο, όμως να γενικεύεται και να είναι πιο αιματηρός και πιο σκληρός.  Σφαγές έλαβαν χώρα και από τις δυο πλευρές. η ΟΑΣΕ δημιούργησε την Ομάδα του ΟΑΣΕ Minsk  για να δημιουργήσει ειρήνη στην περιοχή όμως δεν θα τα καταφέρει στην αρχή  καθώς και άλλες μάχες  και σφαγές θα γίνουν μέχρι το τέλος του πολέμου  που θα έρθει το  1994  με νίκη της Αρμενίας. Όμως δεν θα υπάρξει συνθήκη ειρήνης αλλά εκεχειρία μεταξύ των δύο χωρών  με το Ναγκόρνο-Καραμπάχ να εξασφαλίζει de facto ανεξαρτησία και ένωση με την Αρμενία. Η Αρμενία κατέλαβε  επίσης όλη την περιοχή διπλά από το Ναγκόρνο-Καραμπάχ.

Νέα δεδομένα αλλάζουν το σκηνικό: Τελική κατάληξη της σύγκρουσης και συμπεράσματα

Μετά τον πόλεμο δημιουργούνταν κάθε χρόνο επεισόδια μεταξύ των δυο χωρών, καθώς κάθε συζήτηση για καλυτέρευση σχέσεων απέτυχε καθώς το Αζερμπαϊτζάν έγινε μια ολιγαρχική δικτατορία. Τα κοιτάσματα πετρελαίου που διέθετε το Αζερμπαϊτζάν την έκανε μια μεγάλη οικονομία, καταφέρνοντας να φτιάξει έναν μεγάλο στρατό. Αντίθετα, η Αρμενία δεν μπόρεσε να κάνει το ίδιο και έπρεπε να στηρίζεται σε συμμάχους για βοήθεια.

Αυτή η δυσαναλογία στις στρατιωτικές δυνάμεις δεν θα είναι για καλό για την Αρμενία, καθώς μετά από αυξανόμενες εντάσεις, τα τελευταία 16 χρονιά,  οι δυο χώρες οδηγήθηκαν ξανά σε πόλεμο  που κράτησε μονό ενάμιση μήνα και όπου η Αρμενία ηττήθηκε χάνοντας  το μεγαλύτερο μέρος του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, οδηγώντας πολλούς Αρμενίους να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους.

Το  Ναγκόρνο-Καραμπάχ είναι ένα παράδειγμα του σημαντικού ρόλου της μελέτης της ιστορίας στις γεωπολιτικές εξελίξεις σε μια περιοχή. Η σημερινή ήττα της Αρμενίας αποδείχθηκε ότι ήταν αποτέλεσμα μακροχρόνιων ιστορικών ζυμώσεων και εξελίξεων και όχι αποτέλεσμα της έλλειψης γενναιότητας του Αρμενικού λαού. Από το παράδειγμα της Αρμενίας θα πρέπει να διδαχθούμε αντίστοιχα και οι Έλληνες, διότι είναι άλλο η γενναιότητά μας ως λαός κι άλλο οι ιστορικές εξελίξεις και  η προετοιμασία σε στρατιωτικό και πολιτικό πεδίο!

Σημείωση: Ο Ευστάθιος Δ. Γκίκας είναι μαθητής της Γ΄Γυμνασίου και τακτικός αναγνώστης της σελίδας μας