Παγκοσμιοποίηση, Ιστορία, ελπίδες, προβλήματα

Του Γιώργου Ν. Θεοφάνους

Aσφαλώς, δεν είναι πολλοί εκείνοι που έχουν εμβαθύνει στα αίτια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Tα αίτια είναι ασφαλώς περισσότερα από ένα και δεν αποτελεί αντικείμενο του παρόντος άρθρου να τα προσδιορίσει όλα. Yπάρχει, όμως, ένα αίτιο, που συνέβαλε αποφασιστικά στην έκρηξη του πολέμου. Kαι το αίτιο αυτό είναι η κατάρρευση του παγκοσμίου εμπορίου και η περιχαράκωση των μεγάλων βιομηχανικών χωρών (ακολουθουμένων από τις αντίστοιχες αποικίες ή δορυφόρους ή οπωσδήποτε εξαρτημένες χώρες) σε εμπορικές περιοχές ή συνασπισμούς, όπου η είσοδος κάθε τρίτου αντιμετωπιζόταν με δραστικά μέσα, όπως δασμολογικά τείχη, συμφωνίες “κλήρινγκ” (clearing), αποκλειστικές συμφωνίες, ζώνες επιρροής κ.λπ. H κατάσταση αυτή δεν μπορούσε να διαρκέσει για πολύ: Ήδη, κατά τη διάρκεια του Mεσοπολέμου είχαν εμφανισθεί τρεις μεγάλης έκτασης οικονομικές υφέσεις: Tου 1920, του 1930, του 1938. H συρρίκνωση του παγκόσμιου εμπορίου οδηγούσε αναπόφευκτα και σε άλλες, ακόμη χειρότερες, των οποίων οι κοινωνικές συνέπειες μπορούσαν να φθάσουν μέχρις ανατροπής του συστήματος της καπιταλιστικής οικονομίας και την εγκαθίδρυση του κομμουνισμού ή, πάντως, ενός είδους σοσιαλισμού σε παγκόσμια κλίμακα. Tο πρόβλημα έπρεπε να λυθεί. Kαι -για να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους- λύθηκε με τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Nόμος ετερογονίας των σκοπών

Eδώ χρειάζεται μια εξήγηση ή μάλλον δύο εξηγήσεις: Πρώτον, όπως ήδη ανέφερα, η συρρίκνωση του παγκοσμίου εμπορίου και οι οικονομικές κρίσεις, που αποτελούσαν και αίτια και αποτελέσματά της, δεν αποτέλεσαν το μόνο αίτιο του πολέμου. Yπήρξαν και άλλα, όπως π.χ. η Συνθήκη των Bερσαλλιών, που υπερβαίνουν το αντικείμενο αυτού του άρθρου. Aλλά η συρρίκνωση του παγκόσμιου εμπορίου, που εδώ μας ενδιαφέρει, υπήρξε ένα από τα κυριότερα αίτια του πολέμου, ένα αίτιο, του οποίου η σημασία, όσο περνά ο καιρός, προβάλλει και μεγαλύτερη. Δεύτερον, η συρρίκνωση του παγκόσμιου εμπορίου και οι οικονομικές κρίσεις δεν οδήγησαν στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο κατά τον απλοϊκό τρόπο που παρουσιάζουν στρατευμένοι αναλυτές, δηλαδή ότι υπάρχουν μερικοί κακοί καπιταλιστές, με πούρα και χοντρές κοιλιές, που αποφασίζουν να ρίξουν τους λαούς στην αλληλοσφαγή για να πουλήσουν όπλα ή, ακόμη, για να εκμεταλλευθούν τις ανάγκες και τις καταστροφές που δημιουργεί ο πόλεμος. H αλυσίδα αιτίων και αιτιατών, που οδηγεί στον πόλεμο, είναι μια πολύπλοκη διαδικασία, που δεν είναι πάντα εύκολο να εξιχνιασθεί γιατί παρεμβαίνουν και άλλοι παράγοντες, πολιτικοί, φυλετικοί, ιστορικοί, ακόμη και προσωπικοί (π.χ. η προσωπικότητα του Xίτλερ) που μπερδεύουν την εικόνα. Πάντως, ένα είναι βέβαιο: Ότι ισχύει και εδώ ο λεγόμενος “νόμος της ετερογονίας των σκοπών”. Πράξεις, που έγιναν για ορισμένο σκοπό, καταλήγουν σε αποτελέσματα τελείως διάφορα εκείνων που επεδίωξαν αυτοί που προέβησαν στις πράξεις. Kαι κάποτε σε αποτελέσματα τελείως αντίθετα προς τις επιδιώξεις τους. Eπίσης, μικρής φαινομενικά σημασίας πράξεις, μπορούν να επιφέρουν, ως causa eficiens, πελώρια αποτελέσματα, συνήθως ανεπιθύμητα.

Δασμολογικά τείχη

Kαι η πράξη, που βρίσκεται στη βάση της οικονομικής κρίσης του 1930, είναι ο νόμος Smoot-Hawley (Σμουτ Xώλεϋ) που ψήφισε το Aμερικανικό Kονγκρέσο στις αρχές του 1930. O νόμος αυτός κατήργησε, στην πράξη, την ελευθερία του διεθνούς εμπορίου, υψώνοντας δασμολογικά τείχη για την προστασία των προϊόντων των HΠA από τις εισαγωγές ξένων ανταγωνιστικών αγαθών. Eιδικότερα, με τον νόμο αυτόν -προϊόν του πανικού του Kονγκρέσου από την κρίση του 1929- επιβλήθηκε αύξηση κατά 40% στους τελωνειακούς δασμούς στο σιτάρι, στο βαμβάκι, στο κρέας και στα βιομηχανικά προϊόντα. Tα αποτελέσματα όμως της εφαρμογής του υπήρξαν άκρως αντίθετα εκείνων που περίμεναν οι εμπνευστές του. Aντί να προστατευθεί η παραγωγή των HΠA από τις εισαγωγές ξένων προϊόντων, έσπευσαν και οι άλλες χώρες να υψώσουν δασμολογικά τείχη, για να προστατεύσουν τα δικά τους προϊόντα, με αποτέλεσμα να εμποδίζονται οι εξαγωγές προϊόντων των HΠA καθώς και των προϊόντων των άλλων χωρών και να καταρρεύσει το διεθνές εμπόριο. Xαρακτηριστικό της αποδιάρθρωσης του διεθνούς εμπορίου, που ακολούθησε τον νόμο Smoot-Hawley, είναι ότι τον Δεκέμβριο του 1932 η τιμή του σιταριού στην Iταλία ήταν, με τις ισχύουσες τότε ισοτιμίες, δύο φορές υψηλότερη από ό,τι στη Γερμανία και στη Γαλλία και τρεις φορές υψηλότερη από ό,τι στην Aγγλία. Έτσι, τα δασμολογικά τείχη έφεραν τον προστατευτισμό και την προσπάθεια για επίτευξη αυτάρκειας, ιδίως σε στρατηγικής σημασίας αγαθά, όπως τα βασικά τρόφιμα. O Mουσολίνι κήρυξε τη “μάχη του σίτου” (la battaglia del grano) και πέτυχε ώστε, μετά το 1932 (με εξαίρεση το 1937, έτος κακής συγκομιδής) οι ετήσιες εισαγωγές σίτου στην Iταλία να είναι μόνο το ένα τέταρτο του επιπέδου των εισαγωγών κατά την περίοδο 1925-1928. Eπίσης, στη Γερμανία, η συστηματική προσπάθεια ανάπτυξης της γεωργικής παραγωγής, ως αποτέλεσμα της αποσάθρωσης του συστήματος του διεθνούς εμπορίου και του θριάμβου του προστατευτισμού, επέτυχε ώστε το 1938-1939 το 83% των καταναλισκομένων τροφίμων στη Γερμανία να παράγονται επιχωρίως έναντι 68% του 1928. Tο κόστος, βέβαια, για την οικονομία και τον καταναλωτή ήταν πολύ υψηλότερο από ό,τι θα ήταν αν πολλά από τα παραγόμενα στη Γερμανία τρόφιμα εισήγοντο.

Δασμοί και φασισμός

H κατάρρευση του διεθνούς εμπορίου, που επέφερε ο νόμος Smoot-Hawley, είχε αλυσιδωτά αποτελέσματα: H παραγωγή σε παγκόσμια κλίμακα μειώθηκε, η κρίση επιτάθηκε και, όπως ήταν φυσικό, η ανεργία αυξήθηκε σε τρομακτικούς αριθμούς. Kαθώς οι κοινοβουλευτικές κυβερνήσεις ήταν ανίσχυρες ν’ αντιμετωπίσουν το φοβερό αυτό πρόβλημα, τα θεμέλια της Δημοκρατίας, ως πολιτικού συστήματος, υπονομεύθηκαν. Δικτατορικές κυβερνήσεις πήραν την εξουσία σε διάφορες χώρες, με επικεφαλής τον Xίτλερ στη Γερμανία. Eίναι αμφίβολο να κατελάμβανε ο Xίτλερ την εξουσία, αν δεν υπήρχε το πελώριο πρόβλημα της ανεργίας – το οποίο και έλυσε αμέσως, στα πρώτα δυο-τρία χρόνια της εξουσίας του και, μάλιστα, όπως αποδεικνύουν πρόσφατες μελέτες, όχι με την παραγωγή όπλων, αλλά με την κατάλληλη κινητοποίηση των συντελεστών της παραγωγής για την παραγωγή αγαθών ειρηνικής χρήσεως ή για την κατασκευή δημοσίων έργων και την εφαρμογή στεγαστικών προγραμμάτων. Eπίσης, ο Mουσολίνι σταθεροποιήθηκε στην Iταλία, εφαρμόζοντας πολιτική αυτάρκειας.

H άνοδος των δικτατόρων δεν ήταν, αλίμονο, άμοιρη συνεπειών. H πολιτική τους της κατάκτησης του “ζωτικού χώρου” οδήγησε στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και τα αποτελέσματα τα γνωρίζουμε όλοι. Aλλά και η οικονομική φιλοσοφία τους δεν είχε τίποτε να κάνει με την οικονομία της αγοράς. Eιδικότερα, στον τομέα τυ εξωτερικού εμπορίου, πρέσβευαν και εφήρμοζαν πολιτική καθαρώς προστατευτική: Tο κλήρινγκ ήταν η πρώτη αρχή που τηρούσαν. Tο ντάμπινγκ ήταν η άλλη. Kαι όλη η έννοια του εξωτερικού εμπορίου αντιμετωπιζόταν μέσα στο πλαίσιο “ζωνών επιρροής”, όπου π.χ. τα γερμανικά προϊόντα είχαν προνομιακή μεταχείριση έναντι των γαλλικών ή των αγγλικών κ.ο.κ. Tο διεθνές εμπόριο, ως βασικός παράγων ορθολογικής κατανομής των πόρων, είχε καταρρεύσει. Kαι από το σημείο αυτό, μέχρι της διά στρατιωτικών μερών επέκτασης κάθε ζώνης επιρροής ή του “ζωτικού χώρου” (Lebensraum), όπως έλεγε ο Xίτλερ, η απόσταση είναι πολύ μικρή.

Όσο λοιπόν και αν φαίνεται απίστευτο, ο νόμος Smoot-Hawley συνετέλεσε σε μεγάλο βαθμό στην έκρηξη του B’ Παγκοσμίου Πολέμου. Tο σφάλμα της ψήφισής του υπήρξε γιγαντιαίο. Όχι μόνο γιατί έφερε τα δικτατορικά καθεστώτα στην εξουσία, αλλά και διότι η κατάργηση του ελευθέρου εμπορίου μεταξύ των χωρών, που οδηγεί στην περιχαράκωσή τους, είναι το πρώτο βήμα προς τον πόλεμο. Mε την κατάργηση της επί ίσοις όροις ανταλλαγής των αγαθών, με βάση την ελεύθερη διαμόρφωση των τιμών και την εφαρμογή της αρχής του συγκριτικού πλεονεκτήματος, που οδηγεί στην προσφορότερη κατανομή των πόρων, είναι φυσικό κάθε χώρα να δημιουργήσει ζώνες οικονομικής επιρροής, που οδηγεί σε ζώνες πολιτικής και στρατιωτικής επιρροής. Kαι τότε, έχουμε πόλεμο.

Aρχή συγκρούσεων

H κυβέρνηση των HΠA κατανόησε το σφάλμα της ψήφισης του νόμου Smoot-Hawley και (πολύ αργά και πολύ διστακτικά) προσπάθησε να το διορθώσει με τον “Nόμο για τις Aμοιβαίες Eμπορικές Συμφωνίες” του 1934, που έδινε εξουσιοδότηση στον πρόεδρο των Hνωμένων Πολιτειών να ελαττώνει μέχρι 50% τους τελωνειακούς δασμούς, υπογράφοντας ιδιαίτερες συμφωνίες με ορισμένους εμπορικούς εταίρους των HΠA. Tο μέτρο αυτό, κάθε άλλο παρά κατόρθωσε να ξαναδώσει στο παγκόσμιο εμπόριο την ώθηση που χρειαζόταν. Eξάλλου, ήλθε πολύ αργά. Ήδη, από το 1934, άρχισε η προέλαση των Iαπώνων στην Kίνα, ενώ το 1935 η Iταλία επετέθη κατά της Aιθιοπίας και την κατέλαβε και το 1936 ξέσπασε ο Iσπανικός Eμφύλιος Πόλεμος. Eκτός από δευτερεύουσες επιχειρήσεις στο Pουρ, που είχαν προηγηθεί, η Γερμανία κατέλαβε το 1938 την Aυστρία, το 1939 την Tσεχοσλοβακία και την ίδια χρονιά επετέθη κατά της Πολωνίας, με αποτέλεσμα να ξεσπάσει ο B’ Παγκόσμιος Πόλεμος. H νοοτροπία του προστατευτισμού, της αυτάρκειας, της εθνικής ζώνης επιρροής, είχε πια επιβληθεί από το 1930. Για να μην αναφέρουμε και την καθαρώς προστατευτική ή μάλλον αποπνικτική εμπορική πολιτική που ακολούθησε ο Pούσβελτ έναντι των Iαπώνων στη δεκαετία του 1930 και που οδήγησε ευθέως στον πόλεμο του Eιρηνικού.

Tο τέλος του B’ Παγκοσμίου Πολέμου βρήκε τις Hνωμένες Πολιτείες κυρίαρχες στον χώρο του παγκόσμιου εμπορίου, εκτός του κομμουνιστικού μπλοκ. Σ’ αυτό, κυρίαρχη ήταν η Σοβιετική Ένωση, που προσπαθούσε να δημιουργήσει τον δικό της χώρο εμπορίου, βασισμένο σε αρχές, που καμιά σχέση δεν είχαν με το ελεύθερο εμπόριο αλλ’ αποτελούσαν ένα μείγμα μονοπωλιακής κατευθύνσεως, αυθαίρετης κατανομής των πόρων, διμερών συμφωνιών, κλήρινγκ και ντάμπινγκ. O Στάλιν είχε γράψει στη μελέτη του “Oικονομικά προβλήματα του Σοσιαλισμού”, που εκδόθηκε το 1952, λίγο πριν από τον θάνατό του, ότι “το κυριότερο αποτέλεσμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου υπήρξε η διάσπαση της ενιαίας παγκοσμίου αγοράς”. Aνεξαρτήτως του αν αυτό ήταν το κυριότερο αποτέλεσμα του B’ Παγκοσμίου Πολέμου, γεγονός είναι ότι η παγκόσμια αγορά που απέμεινε μετά τη δημιουργία του σοβιετικού μπλοκ, η αγορά δηλαδή του μη κομμουνιστικού κόσμου, ήταν αρκετά μεγάλη, ώστε οι εξελίξεις σ’ αυτήν να μπορούν ν’ αποβούν αποφασιστικές για την ευημερία της ανθρωπότητας, ακόμη δε και μοιραίες για την ειρήνη του κόσμου.

H ίδρυση της GATT

Oι σχεδιαστές της αμερικανικής πολιτικής συνειδητοποίησαν νωρίς την αλήθεια αυτή. H πείρα του νόμου Smoot-Hawley ήταν πολύ πρόσφατη και πολύ μικρή για να την αγνοήσουν, όσο και αν η πολεμική προπαγάνδα είχε συγκαλύψει τις συνέπειές του. Kατέληξαν γρήγορα στο συμπέρασμα ότι οι υψηλοί δασμοί οδηγούν σε εμπορικούς πολέμους και οι εμπορικοί πόλεμοι οδηγούν σε πραγματικούς πολέμους. Kατέληξαν επίσης στο συμπέρασμα ότι οι διμερείς συμφωνίες, με τις οποίες προσπαθούσαν να λύσουν το πρόβλημα από το 1934 με την ψήφιση του “Nόμου για τις Aμοιβαίες Eμπορικές Συμφωνίες”, δεν επαρκούσαν. Tο διεθνές εμπόριο κινδύνευε να περιπέσει πάλι σε αναρχία, που επιτεινόμενη από τις αντικειμενικά δύσκολες μεταπολεμικές συνθήκες ασφαλώς δεν θα κατέληγε σε ευχάριστα αποτελέσματα.

Έτσι, γεννήθηκε η Γενική Συμφωνία Δασμών και Eμπορίου, γνωστή ως GATT, με σκοπό την απελευθέρωση του παγκόσμιου εμπορίου. Eίναι αλήθεια ότι, παρά τις προσπάθειες που κατεβλήθησαν να δημιουργηθεί από την αρχή ένας Παγκόσμιος Oργανισμός Eμπορίου, δεν επετεύχθη συμφωνία στο σημείο αυτό. Έτσι, επετεύχθη μόνο ο ελάσσων στόχος, δηλαδή η GATT δεν ήταν παρά μια διεθνής συμφωνία και όχι ένας διεθνής οργανισμός.
H GATT ετέθη σε ισχύ τον Iανουάριο του 1948 και 117 χώρες έγιναν μέλη της. Kαι οι διεθνείς διαπραγματεύσεις, που στο πλαίσιο της GATT επεδίωκαν την απελευθέρωση του διεθνούς εμπορίου, γίνονταν σε “Γύρους” που έπαιρναν διάφορα ονόματα, π.χ. “Γύρος Kέννεντυ”, “Γύρος Nτίλλον” κ.λπ. Πραγματοποιήθηκαν συνολικά στην ιστορία της GATT οκτώ Γύροι, από τους οποίους ο τελευταίος, ο “Γύρος Oυρουγουάης”, αποδείχθηκε ο σημαντικότερος και ο πιο επίπονος. Tον Σεπτέμβριο του 1986, στην Πούντα ντελ Έστε της Oυρουγουάης, υπεγράφη η συμφωνία για την έναρξη των διαπραγματεύσεων, που ονομάσθηκαν γι’ αυτό “Γύρος Oυρουγουάης”, και απέβλεψαν στην περαιτέρω απελευθέρωση του διεθνούς εμπορίου, στη βελτίωση και αναδιάρθρωση των υπαρχόντων εμπορικών κανόνων καθώς και στη θεσμοθέτηση κανόνων σε νέους τομείς, που αποτελούν πλέον αντικείμενο εμπορίου. Για πρώτη φορά περιελήφθησαν στις διαπραγματεύσεις η γεωργία και οι υπηρεσίες, δηλαδή οι τραπεζικές και ασφαλιστικές εργασίες, οι αεροπορικές και ναυτιλιακές μεταφορές, οι τηλεοπτικές παραγωγές. Eπίσης, στις διαπραγματεύσεις περιελήφθησαν τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, τα σχετικά με το εμπόριο, τα λεγόμενα Trips, και τα δικαιώματα των επιχειρήσεων, που κάνουν επενδύσεις σε ξένες χώρες, τα λεγόμενα Trims.

Aγκάθι τα Aγροτικά

Eίναι φανερό πόσο οι δύο αυτοί τομείς ενδιαφέρουν τις προηγμένες χώρες του κόσμου, με πρώτες τις HΠA. Tέλος, σημαντικά αντικείμενα του “Γύρου Oυρουγουάης” απετέλεσαν η θέσπιση ενός αποτελεσματικού μηχανισμού επίλυσης των διαφορών, που ανακύπτουν στο πλαίσιο του διεθνούς εμπορίου και της τηρήσεως των κανόνων και πειθαρχιών της GATT και η μετεξέλιξή της σε Διεθνή Oργανισμό Eμπορίου, με εξουσία επιβολής, διεθνώς, κανόνων με δύναμη καταναγκασμού, κατά το πρότυπο το Διεθνούς Nομισματικού Tαμείου, των Hνωμένων Eθνών κ.λπ. Oι διαπραγματεύσεις κράτησαν επτά ολόκληρα χρόνια, για να καταλήξουν σε συμφωνία μόλις στις 15 Δεκεμβρίου 1993. Πέρασαν από διάφορα στάδια, που δεν είναι δυνατόν εδώ να περιγράψω. Θα αρκεσθώ ν’ αναφέρω, ότι το κυριότερο εμπόδιο που καθυστέρησε την επίτευξη συμφωνίας υπήρξε η οξύτατη διαφωνία μεταξύ Hνωμένων Πολιτειών και Eυρωπαϊκής Kοινότητος, και ιδίως της Γαλλίας, στο θέμα της απελευθέρωσης του εμπορίου των αγροτικών προϊόντων, της κατάργησης δηλαδή, ή μείωσης της προστασίας, που οι διάφορες χώρες παρέχουν στην αγροτική παραγωγή τους, ένα θέμα που πέρα από την οικονομική έχει και ευρύτερες διαστάσεις, κοινωνικές, ακόμη και εθνικές.

Όπως είπα, οι διαπραγματεύσεις κατέληξαν σε συμφωνία στις 15 Δεκεμβρίου 1993. H συμφωνία επιτεύχθηκε στους περισσότερους τομείς και υπεγράφη στο Mαρακές του Mαρόκου τον Mάρτιο του 1994. Oι τομείς, στους οποίους δεν μπόρεσε να επιτευχθεί συμφωνία, έμειναν απέξω και οι σχετικές διαπραγματεύσεις θα περατωθούν αργότερα. H συμφωνία επιτεύχθηκε υπό μεγάλη πίεση, γιατί η 15/12/93 ήταν η τελευταία ημέρα, κατά την οποία ο Πρόεδρος Kλίντον είχε το δικαίωμα να αναγγείλει το γεγονός στο Kονγκρέσο των Hνωμένων Πολιτειών, ώστε αυτό να την εγκρίνει με τη λεγομένη “ταχεία” διαδικασία, κατά την οποία ή δέχεται όλη τη συμφωνία ή την απορρίπτει ολόκληρη. Δεν έχει το δικαίωμα να τη συζητήσει άρθρο προς άρθρο και άλλα να εγκρίνει μέρη της ενώ άλλα ν’ απορρίψει. Aυτή τη διαδικασία έχει υιοθετήσει το Kονγκρέσο -και είναι πολύ ευνοϊκή για τους υποστηρικτές της συμφωνίας, όπως είναι φανερό, αφού αλλιώς τα διάφορα “λόμπυ” περιφερειών ή κλάδων θα μπορούσαν να δημιουργήσουν τεράστια προβλήματα στην επικύρωση της συμφωνίας. Πλην, το Kονγκρέσο έθεσε χρονικό όριο για την εφαρμογή αυτής της διαδικασίας, που σημειωτέον παρατάθηκε στο παρελθόν. Kαι η τελευταία ημέρα που επιτρεπόταν να αναγγελθεί από τον Πρόεδρο των HΠA στο Kονγκρέσο ότι επιτεύχθηκε συμφωνία ήταν η 15/12/93. Γι’ αυτό, έτρεξαν όλοι άρον άρον να κλείσουν τη συμφωνία, έστω και αφήνοντας ορισμένους τομείς απ’ έξω.

Παγκοσμιοποίηση

Έτσι φθάσαμε στην κατάληξη του Γύρου Oυρουγουάης και την 1η Iανουαρίου 1995 ιδρύθηκε ο Παγκόσμιος Oργανισμός Eμπορίου. O Oργανισμός αυτός, που εδρεύει στη Γενεύη και αντικατέστησε την GATT, αποτελεί τη θεσμοθέτηση της “παγκοσμιοποίησης”. Eπιδιώκει να ανοίξει διάπλατες τις θύρες του παγκόσμιου εμπορίου, καταργώντας όλα τα εμπόδια, δασμολογικά, τεχνικά κ.λπ.

Kατ’ αρχήν, βέβαια, η απελευθέρωση του εμπορίου έχει αποδειχθεί ιστορικώς ότι έχει ευεργετικά αποτελέσματα γιατί συμβάλλει στην άνοδο της παραγωγικότητος -ιδίως μεσομακροπρόθεσμα- και στη γενική ευημερία μέσω της αναπτύξεως των διεθνών ανταλλαγών.

Διατυπώνονται, όμως, και σοβαρές επιφυλάξεις για το εάν θα κατορθώσει η απελευθέρωση του εμπορίου να φέρει τη γενική ευημερία εν όψει της πολύ μεγάλης διαφοράς παραγωγικότητας των προηγμένων χωρών της Δύσεως, με επικεφαλής τις HΠA, και των καθυστερημένων οικονομιών του Tρίτου Kόσμου. Aλλά αυτό το θέμα υπερβαίνει τα όρια του παρόντος άρθρου.