Istanbul Canal και συνθήκη του Μοντρέ: game changers ή Βατερλό του Ερντογάν;

Γράφει ο Μπρόζος Γρηγόρης,
φοιτητής οικονομικού Α.Π.Θ.

Τα στενά του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων δεν χρειάζονται ιδιαίτερες συστάσεις. Αποτελούν μέρη απαράμιλλης φυσικής ομορφιάς και μεγάλης ιστορικής και γεωπολιτικής αξίας. Αυτό άλλωστε μαρτυρούν και οι δεκάδες, ανά του αιώνες, λαοί που έχουν χύσει το αίμα τους για των έλεγχο αυτών των κομβικών σημείων. Μιλώντας με όρους σήμερα, τα στενά είναι ένα νευραλγικό σημείο της παγκόσμιας ναυτιλίας και οικονομίας.

Βόσπορος και θαλάσσια κίνηση

Ο Βόσπορος, μαζί με τα Δαρδανέλια, ανήκουν στα θαλάσσια περάσματα με τις μεγαλύτερες προσελεύσεις παγκόσμιως. Αρκεί να αναφερθεί ότι μόνο το 2019 πέρασαν από τον Βόσπορο 41.112 πλοία μεταφέροντας 638,9 εκατομμύρια τόνους αγαθών! Βάση των στατιστικών, εάν θέλαμε έναν ετήσιο μέσο όρο των πλοίων που διέρχονται του στενού, μπορούμε να πούμε ότι αυτά ανέρχονται στα 40.000 την τελευταία δεκαετία. Εντυπωσιακό όμως είναι και το στατιστικό γεγονός πως το 38% του ρωσικού αργού πετρελαίου διακινείται μέσω των στενών του Βοσπόρου. Επιπλέον, το πετρέλαιο χωρών όπως το Αζερμπαϊτζάν και τα Καζακστάν διακινούνται κατά κύριο λόγο μέσω των στενών. Αν θέλαμε να μιλήσουμε με παγκόσμια νούμερα μπορούμε να πούμε ότι το 3% του αργού πετρελαίου που καταναλώνεται παγκοσμίως ακολουθεί την διαδρομή μέσω Κωνσταντινούπολης.

Τα εντυπωσιακά αυτά νούμερα οφείλονται στην Συνθήκη του Μοντρέ. Σύμφωνα μ’ αυτήν την συνθήκη, τα στενά θεωρούνται διεθνή ύδατα και πλοία οποιασδήποτε σημαίες και φορτίου έχουν το δικαίωμα ελεύθερης διέλευσης. Βέβαια, λόγω της μεγάλης συμφόρησης, των ατυχημάτων που προκαλούνται αλλά και της μεγάλης μόλυνσης, από χρόνια εξετάζεται το σχέδιο διάνοιξης μία διώρυγας που θα συνδέει την θάλασσα του Μαρμαρά με την Μαύρη Θάλασσα.

Μοντρέ και υπάρχον καθεστώς

Η συνθήκη του Μοντρέ (Montreux Convention Regarding the Regime of the Straits) υπογράφηκε το 1936 μεταξύ Τουρκίας και άλλων 8 κρατών ( μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα). Η συνθήκη ουσιαστικά παραχωρούσε τον έλεγχο των στενών των Δαρδανελίων και του Βοσπόρου στην νεόδμητη τότε Τουρκική Δημοκρατία. Κυρίως όμως η συνθήκη προέβλεπε την διέλευση πλοίων από τα στενά. «Εν καιρώ ειρήνης, τα εμπορικά πλοία θα απολαμβάνουν πλήρη ελευθερία διέλευσης και ναυσιπλοΐας στα Στενά, τη μέρα και τη νύχτα, κάτω από οποιαδήποτε σημαία με οποιοδήποτε είδος φορτίου», αναφέρει χαρακτηριστικά. Με βάση τη συνθήκη, τα κράτη της Μαύρης Θάλασσας μπορούν να περνούν τα πολεμικά τους πλοία ανενόχλητα από τα στενά εφόσον: η Τουρκία θα έχει ενημερωθεί τουλάχιστον 9 ημέρες πριν, τα πλοία που θα περάσουν δεν θα ξεπερνούν τα 9 χωρίς μάλιστα κανένα από αυτά να ξεπερνά τους10.000 τόνους. Για τις μη παρευξείνιες χώρες και την διέλευση των πολεμικών τους πλοίων, η συνθήκη απαιτεί την ίδια ενημέρωση και επιτρέπει τη παραμονή των πλοίων τους στην Μαύρη Θάλασσα μόνο για 21 μέρες.

Διώρυγα της Κωνσταντινούπολης – Istanbul Canal

Το θέμα διάνοιξης μίας διώρυγας που θα συνδέει την θάλασσα του Μαρμαρά με τον Εύξεινο Πόντο δεν είναι καινούργιο. Είχε εκφραστεί και στο παρελθόν από τον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή, όμως τα οικονομικά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και τα μέσα της εποχής δεν το κατέστησαν εφικτό. Το θέμα συνέχισε να επανέρχεται στην επικαιρότητα (1920, 1985) χωρίς ποτέ όμως να έχει σοβαρές πιθανότητες υλοποίησης. Από το 2018 και μετά όμως, η διώρυγα της Κωνσταντινούπολης φαίνεται να αναβαθμίζεται και μοιάζει πιο εφικτή από ποτέ η ενσάρκωσή της. Πρόκειται για ακόμα ένα Φαραωνικό έργο που ο Ερντογάν θέλει να πραγματοποιήσει με την εκατονταετία της Τουρκικής Δημοκρατίας. Μάλιστα, πρόκειται για το μεγαλύτερο από τα τουρκικά Mega Projects, καθώς το συνολικό κόστος της διώρυγας υπολογίζεται στα 11,5 δισεκατομμύρια ευρώ. Το συνολικό της μήκος  θα είναι 45 χλμ, το βάθος της 20,75 μέτρα, το πλάτος της 360 μέτρα ενώ υπολογίζεται ότι 160 πλοία θα μπορούν  να τη διασχίζουν  καθημερινά.

Το νέο τοπίο που διαμορφώνεται

Κάπου εδώ τα πράγματα αρχίζουν να μπερδεύονται. Η νέα διώρυγα, όπως ο Τούρκος πρόεδρος διαλαλεί, δεν θα εντάσσεται στην συνθήκη του Μοντρέ! Θα δημιουργηθεί ένα νέο επαναστατικό θαλάσσιο πέρασμα επιτρέποντας πλέον πολλά περισσότερα πλοία, χωρίς περιορισμούς εκτοπίσματος και χωρίς το ρίσκο ατυχημάτων και μόλυνσης να εισέρχονται στον Εύξεινο Πόντο. Βέβαια, εδώ γεννάτε το ερώτημα γιατί κάποια ναυτιλιακή εταιρία να πληρώσει για το πέρασμα από έναν τεχνητό δρόμο και όχι από την δωρεάν φυσική ροή. Μα φυσικά για το κέρδος, ένα πλοίο είναι πιθανό να περιμένει μέρες ίσως και βδομάδες σε σειρά αναμονής για την διέλευση του Βοσπόρου. Τα μεγάλα λειτουργικά έξοδα ενός πλοίου σε συνδυασμό με το γεγοός πως τα περισσότερα ναυτιλιακά συμβόλαια προβλέπουν χρηματικές ρήτρες μη παράδοσης των εμπορευμάτων στον συμφωνημένο χρόνο, κάνουν το γρήγορο πέρασμα από την διώρυγα, ακόμα και έναντι χρηματικού προστίμου, αρκετά ελκυστική λύση.

Μεγάλες όμως είναι και οι αλλαγές στην γεωπολιτική σκακιέρα της περιοχής. Ο Τούρκος πρόεδρος έχει δηλώσει ανοιχτά την πρόθεση του για έξοδο της Τουρκίας από την συνθήκη του Μοντρέ. Προσπαθεί μέσω αυτού να πάρει τον πλήρη έλεγχο των στενών. Θέλει να γίνει ο ρυθμιστής της διέλευσης πολιτικών και στρατιωτικών πλοίων με ό,τι οικονομικά και γεωπολιτικά οφέλη αυτό συνεπάγεται. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με δύο τρόπους:  Είτε απλώς με την αποχώρηση από την συνθήκη, πράγμα δύσκολο, είτε μέσω της εναλλακτικής οδού. Γι’ αυτό άλλωστε η διώρυγα της Κωνσταντινούπολης υπερτονίζεται ότι θα είναι ανεξάρτητη της συνθήκης.

Η μεγάλη αυτή αλλαγή φαίνεται να μπορεί να λειτουργήσει εις βάρος της Τουρκίας. Αυτό διασαφήνισαν 103 απόστρατοι Τούρκοι ναύαρχοι, οι οποίο με κοινή τους επιστολή μεταξύ άλλων προειδοποιούν για τα προβλήματα που θα προκαλέσει μία έξοδος από την συνθήκη. Οι εσωτερικές αντιδράσεις όμως είναι το λιγότερο. Εάν μία έξοδο από την συνθήκη συμβεί, θα πρέπει να περιμένουμε μία πολύ σφοδρή απάντηση από το Κρεμλίνο. Η απελευθέρωση της διέλευση θα επιτρέπει αμερικανικά και ΝΑΤΟικά πλοία να εισέλθουν στην Μαύρη Θάλασσα, σε οποιοδήποτε αριθμό, με πλοία οποιουδήποτε τύπου και θα μπορούν να παραμείνουν εκεί για όσο επιθυμούν. Οι Ρώσοι σίγουρα θα εξαντλήσουν όλες τους τις δυνάμεις ώστε να αποτρέψουν την δημιουργία τέτοιων τετελεσμένων στην «αυλή» τους.

Αυτή η υπόθεση επιβεβαιώνεται από τον Aydin Sezer, Τούρκο ειδικό στις Ρωσοτουρκικές σχέσεις ο οποίος τόνισε σε συνέντευξη του πώς « πρόκειται για μία διεθνή συνθήκη που υπογράφηκε από συμβαλλόμενες χώρες σε ένα διεθνές συνέδριο. Η μονομερής έξοδος από μία τέτοια συνθήκη σίγουρα θα προκαλέσει την οργή και αντίποινα από το Κρεμλίνο».

Βέβαια δεν μπορούμε να είμαστε βέβαοι πως θα γίνει δεκτή αυτή η κίνηση από τους δυτικούς. Σίγουρα θα υπάρξει μεγάλη διευκόλυνση στην αμερικανική και ΝΑΤΟική προσπάθεια ανάσχεσης της Ρωσίας. Βέβαια, εάν ο Τούρκος πρόεδρος αποχωρίσει από την συνθήκη του Μοντρέ θα κάνει ξεκάθαρη ακόμα και στους πιο φανατικούς φιλότουρκους την αναθεωρητική του διάθεση. Μια τέτοια πρόθεση για την δημιουργία ενός καινούργιου παίκτη θα αφήσει τον Λευκό Οίκο άβουλο.

Το εντυπωσιακό έργο παρά τα οικονομικά οφέλη, εάν συνδυαστεί με την αποχώρηση από την συνθήκη του Μοντρέ  θα ανοίξει τον ασκό του Αιόλου και θα φέρει την Τουρκία απέναντι από δυνάμεις που δεν μπορεί να ελέγξει. Εάν τα πράγματα οξυνθούν και ο Ερντογάν δεν συμβιβαστεί ίσως τεθεί υπό αμφισβήτηση και αυτή η ίδια η ύπαρξη της Τουρκίας με την σημερινή της μορφή.

Πηγές
Ολόκληρη η συνθήκη του Μοντρέ: https://cil.nus.edu.sg/wp-content/uploads/formidable/18/1936-Convention-Regarding-the-Regime-of-the-Straits.pdf
https://www.middleeastmonitor.com/20210416-is-the-istanbul-canal-erdogans-personal-or-turkeys-national-project/
https://www.dw.com/en/istanbul-canal-erdogans-dream-istanbuls-nightmare/a-51849822
https://www.marineinsight.com/know-more/6-bosphorus-strait-facts-you-must-know/
https://www.arabnews.com/node/1836731/middle-east