Η ΕΕ, όπως φαίνεται με τα “μάτια” της Σερβίας
της Prof. dr Tanja Miscevic
European Council On Foreign Relations
Πώς βλέπουμε εμείς εδώ στη Σερβία την ΕΕ; Η απλή απάντηση είναι “όπως φαινόμαστε εδώ στη Σερβία από την ΕΕ” -με πολλές προκαταλήψεις, χωρίς κατανόηση του ευρύτερου πλαισίου και με μνήμες και αντιλήψεις από τη δεκαετία του 1990.
Υπάρχει ασφαλώς μια μεγάλη διαφορά. Για τη Σερβία, το να γίνει ένα κράτος-μέλος της ΕΕ αποτελεί στρατηγικό στόχο, καθώς είναι ένα μέσο για να γίνει ένα πιο αναπτυγμένο και οργανωμένο σύγχρονο δημοκρατικό κράτος. Η ίδια αίσθηση του σκοπού δεν είναι τόσο παρούσα στην Ευρώπη και αυτή η διαφορά δημιουργεί πολλές παρεξηγήσεις.
Αυτό το πρόβλημα πηγαίνει πιο μακριά από την περίπτωση της Σερβίας και των Δυτικών Βαλκανίων. Δεν θεωρείται πλέον η διεύρυνση να είναι μια προτεραιότητα της ΕΕ, όπως ήταν τη στιγμή της ένταξης των χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Πραγματικά, για πολλά κράτη-μέλη, η διεύρυνση θεωρείται τώρα ότι είναι αντίθετη προς τα συμφέροντα της ΕΕ.
Σ.υμφωνα με αυτή την άποψη, η διεύρυνση αποτελεί βάρος για τον προϋπολογισμό της ΕΕ, καθώς και για τα θεσμικά όργανα της ΕΕ. Οι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων θεωρούνται ασταθείς και αμφισβητείται εάν έχουν τις ίδιες ευρωπαϊκές αξίες. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Ευρωβαρόμετρου, λιγότερο από το ένα τρίτο των Ευρωπαίων πολιτών βλέπει ότι η περαιτέρω διεύρυνση είναι προς όφελός τους.
Αυτή η άποψη αναγκάζει τις κυβερνήσεις της ΕΕ να είναι πολύ επιφυλακτικές για τη διεύρυνση, και απρόθυμες να προβούν σε ισχυρές δηλώσεις υπέρ της προσχώρησης των Δυτικών Βαλκανίων. Αυτό είναι κρίμα. Η Σερβία και άλλοι προχωρούν σε σύνθετες και δύσκολες μεταρρυθμίσεις για να εναρμονίσουν τα πολιτικά, οικονομικά και νομικά συστήματα με εκείνα της ΕΕ. Μια χλιαρή στήριξη από την Ευρώπη -και η έλλειψη βεβαιότητας για το αποτέλεσμα- καθιστά αυτή την εσωτερική προσπάθεια, ακόμη πιο δύσκολη.
Στην ομιλία του για την Κατάσταση της Ένωσης το Σεπτέμβριο του 2017, ο πρόεδρος της Κομισιόν έκανε ένα πολύ τολμηρό και αναγκαίο βήμα προς τα εμπρός, εισάγοντας τη διαδικασία του Perspective 2025. Αυτό έχει σχεδιαστεί για να επιταχύνει τις διαπραγματεύσεις ένταξης για τους “πρωταγωνιστές” των Δυτικών Βαλκανίων, και συγκεκριμένα τη Σερβία και το Μαυροβούνιο.
Αυτή η στρατηγική, με τη μορφή μιας αξιόπιστης προοπτικής διεύρυνσης, παρουσιάστηκε στις 6 Φεβρουαρίου 2018. Είναι μια θετική μελλοντική προοπτική για περαιτέρω διεύρυνση της ΕΕ μετά το Brexit, με ένα σχέδιο για την υποστήριξη των υποψηφίων μέσω έξι εμβληματικών πρωτοβουλιών. Αυτές περιλαμβάνουν την ενίσχυση του κράτους δικαίου, την ασφάλεια και τη δέσμευση για τη μετανάστευση, την υποστήριξη για οικονομικό-κοινωνική ανάπτυξη, την αύξηση της ενεργειακής και μεταφορικής σύνδεσης, την ψηφιακή ατζέντα, και τη στήριξη της συμφιλίωσης και των σχέσεων καλής γειτονίας.
Ωστόσο, η στρατηγική έχει έρθει επίσης με σειρά “φρένων ασφαλείας” που περιγράφονται παρακάτω. Για να γίνει η Σερβία μέλος της ΕΕ μέχρι το 2025, θα πρέπει να εκπληρώσει σειρά νέων όρων. Πρόκειται για αποτελέσματα προηγουμένων εμπειριών που είχε η ΕΕ με τις συνομιλίες πρόσβασης και ιδίως με αυτό που συνέβη με τους νεοεισερχόμενους μετά από την επίτευξη της ένταξης (προβλήματα με τους δημοκρατικούς θεσμούς, παραβίαση του κράτους δικαίου και θεμελιωδών αξιών).
Προσέγγιση στις διαπραγματεύσεις “τα θεμελιώδη πρώτα”: Αυτό τοποθετεί το κράτος δικαίου στο επίκεντρο της διαπραγματευτικής διαδικασίας (που εισήχθη για πρώτη φορά με το Πλαίσιο Διαπραγμάτευσης για το ΜΑυροβούνιο, και στη συνέχεια για τη Σερβία). Η μεταρρύθμιση του δικαστικού συστήματος, η μάχη εναντίον της διαφθοράς, θεμελιώδη δικαιώματα, αλλά επίσης η μετανάστευση, η πολιτική για τη visa, η προστασία των συνόρων και η μάχη κατά της τρομοκρατίας, του trafficing, των ναρκωτικών και του οργανωμένου εγκλήματος, δημιουργούν τον πυρήνα της έννοιας του κράτους δικαίου της ΕΕ.
Η έννοια “τα θεμελιώδη πρώτα”, έχει αναπτυχθεί περαιτέρω, δίνοντας έμφαση στη σημασία της δημόσιας διοίκησης και στην οικονομική διακυβέρνηση. Αυτές είναι οι πιο δύσκολες μεταρρυθμίσεις διότι σημαίνει μεταρρύθμιση της νοοτροπίας και των συνηθειών.
Η ΕΕ έχει επίσης εισάγει νέους μηχανισμούς για την παρακολούθηση της εφαρμογής των εναρμονισμένων νόμων και πρακτικών μέσω του λεγόμενου μηχανισμού “Track Record”. Ο σεβασμός του κράτους δικαίου είναι ως εκ τούτου στο επίκεντρο των κριτηρίων που πρέπει να εκπληρωθούν προκειμένου να αποδειχθεί ο σεβασμός για τις ευρωπαϊκές αξίες και να γίνει μέλος της ΕΕ.
Ανανεωμένη νέα προσέγγιση για τη Σερβία: Το Πλαίσιο Διαπραγμάτευσης για τη Σερβία εισήγαγε για πρώτη φορά μια νέα θέση και φύση του Κεφαλαίου 35. Στην περίπτωσή μας, αυτό το κεφάλαιο δεν αφορά μόνο οποιεσδήποτε άλλες επιχειρήσεις που δεν καλύπτονται με άλλα κεφάλαια διαπραγμάτευσης, αλλά είναι επικεντρωμένο στο να παρακολουθεί την εφαρμογή όλων των συμφωνιών που επιτεύχθηκαν στη διάρκεια του διαλόγου μεταξύ Βελιγραδίου και Πρίστινας. Αυτό δεν αφορά μόνο την κατάσταση των χωρών, αλλά επίσης την εξομάλυνση της ζωής των ανθρώπων σε μια αμφισβητούμενη περιοχή.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, ως διαμεσολαβητής του διαλόγου, πρέπει να είναι ουδέτερη επειδή δεν υπάρχει συναίνεση για αυτό το ζήτημα μεταξύ και των 28 μελών. Υπάρχει ένα σοβαρό ελάττωμα σε αυτή την προσέγγιση από τη στιγμή που δεν παρέχει κατευθυντήριες γραμμές για μια κατάσταση όπου το ένα από τα κόμματα επιλέγει να παρεμποδίσει τον διάλογο. Αυτό, σε συνδυασμό με το κάπως ασαφές σύστημα αναφορών γα το διάλογο από το EEAS, αφήνει ανοιχτή την πόρτα για διαφορετικές αναγνώσεις της κατάστασης επί τόπου, από το EUMS.
Πιο πολιτική και τεχνική διαδικασία ένταξης: Σε σχέση με τους προηγούμενους γύρους διεύρυνσης, συμπεριλαμβάνοντας σε κάποιο επίπεδο ακόμη και τον τελευταίο με την Κροατία (2013), οι συνομιλίες μας ένταξης δεσμεύουν πολύ περισσότερο τα κράτη-μέλη.
Αυτό μπορεί να έχει δύο αντίθετα αποτελέσματα: πρώτον, θα μπορούσε να είναι ευκολότερο να επιτευχθεί η ένταξη εάν τα κράτη-μελη συμπεριληφθούν από την αρχή στο να ακολουθούν τη Σερβία στις μεταρρυθμίσεις. Με το να είναι εποικοδομητικές, αρχικά, μπορούν να συμβάλουν μέσω τεχνικής υποστήριξης και δεύτερον με την τακτική εποπτεία μπορούν να παράσχουν επιπρόσθετη νομιμότητα στη διαδικασία διεύρυνσης και να την παρουσιάσουν στους πολίτες τους. Από την άλλη πλευρά, αυτό θα μπορούσε να εισάγει περισσότερα διμερή ζητήματα στη διαδικασία διαπραγμάτευσης ή ακόμη και να μπλοκάρει τη διαδικασία από τα γειτονικά κράτη μέλη, το οποίο συμβαίνει ήδη.
Πρώιμη αποδοχή των υποχρεώσεων της ένταξης: Ακόμη και στα αρχικά στάδια των συνομιλιών ένταξης, η Σερβία και οι άλλες χώρες των Δυτικών Βαλκανίων έχουν καθήκον να εισάγουν κάποια στοιχεία υποχρεώσεων των κρατών-μελών της ΕΕ (συμπεριλαμβανομένων ορισμένων που δεν ισχύουν σε όλα τα κράτη-μέλη).
Η υποχρέωση για την προετοιμασία ενός Προγράμματος Οικονομικής Μεταρρύθμισης σε συνεννόηση με την ΕΕ ή η έγκαιρη νομική ευθυγράμμιση για την είσοδο στην πολυμερή Κοινότητα Ενέργειας και Μεταφορών, διασύνδεση και ΤΕΝ, είναι κάποια από αυτά τα παραδείγματα. Αυτές είναι οι καινοτομίες στις διαπραγματεύσεις ένταξης χωρίς προηγούμενο στους προηγούμενους γύρους διεύρυνσης της ΕΕ.
Κάποια θα υποστήριζαν ότι αυτό είναι υπερβολικό φορτίο για τους υποψηφίους. Άλλοι, ότι οι υποχρεώσεις είναι σχεδιασμένες να αυξήσουν τις ικανότητές τους έτσι ώστε να είναι καλύτερα προετοιμασμένες για τις απαιτήσεις της ίδιας της συμμετοχής στην Ένωση. Η Σερβία είναι ένα παράδειγμα του τελευταίου: μέσω της πρόωρης αποδοχής των υποχρεώσεων της ένταξης (όπως η αποτύπωση δακτυλικών αποτυπωμάτων για μετανάστες), η Σερβία συνέβαλε πολύ στη διαχείριση της μεταναστευτικής κρίσης -περισσότερο από αρκετά άλλα κράτη-μέλη.
Περιφερειακές πρωτοβουλίες: Για τα Δυτικά Βαλκάνια, λόγω του πρόσφατου ταραχώδους παρελθόντος τους, η περιφερειακή συνεργασία είναι ένα από τα απαραίτητα κριτήρια για την ένταξη, και οι περιφερειακές πρωτοβουλίες αυξάνονται σε αριθμό (σύμφωνα με κάποια στοιχεία, υπάρχουν πλέον περισσότερες από 70 διασυνοριακές πρωτοβουλίες).
Η εισαγωγή της Διαδικασίας του Βερολίνου το 2014 δημιούργησε υποψίες ότι η περιφερειακή ολοκλήρωση αποσκοπεί στην υποκατάσταση της ένταξης στην ΕΕ. Αλλά ορισμένες από αυτές τις πρωτοβουλίες αποτελούν πλέον εγγενείς πτυχές της διαπραγματευτικής διαδικασίας, και σε ένα συγκεκριμένο βαθμό, η περιφερειακή ολοκλήρωση τώρα αποτελεί μια νέα προϋπόθεση για την ένταξη. Αυτό μπορεί να γίνει αποδεκτό όσο αυτές οι πρωτοβουλίες διευκολύνουν την καλύτερη προετοιμασία των υποψηφίων χωρών να αναλάβουν υποχρεώσεις των κρατών-μελών της ΕΕ.
Θεωρώ ότι όλα αυτά τα σημεία παρέχουν μηχανισμούς ασφάλειας ώστε οι Ευρωπαίοι πολίτες να διαβεβαιωθούν ότι οι νεοεισερχόμενοι θα πρέπει να πληρούν πολύ αυστηρές προϋποθέσεις προτού γίνουν μέλη. Ως εκ τούτου, η περαιτέρω διεύρυνση της ΕΕ στα Δυτικά Βαλκάνια δεν είναι κάτι που πρέπει να προκαλεί φόβο. Αντιθέτως, μπορεί να συμβάλει στην περαιτέρω ενσωμάτωση σε διάφορες σημαντικές κοινές πολιτικές της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένων των CSDP, Σένγκεν, Ενεργειακής Πολιτικής, πολιτικής μεταφορών και περιβάλλοντος.
Αυτό είναι προς το καλύτερο οικονομικό, πολιτικό συμφέρον τόσο των κρατών-μελών της ΕΕ όσο και των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων. Η κατανόηση αυτής της συμβίωσης, είναι ο τρόπος για να βελτιώσουμε το πώς βλέπουμε ο ένας τον άλλο.
