Ο ανταγωνισμός μεταξύ Ρωσίας, Κίνας και Ηνωμένων Πολιτειών ανεβάζει τη θερμοκρασία στην Aνταρκτική
Natalia Azarova*
Carnegie Moscow Center
Η Συνθήκη της Ανταρκτικής είναι ήδη 60 χρόνια παλιά. Ενώ μπορεί να μην υπάρχουν τόσο έντονες διεθνείς διαμάχες για τον Νότιο Πόλο όσο για τον Βόρειο Πόλο, ο ανταγωνισμός μεταξύ των παγκόσμιων δυνάμεων παραμένει. Η κατάσταση σήμερα για κάθε χώρα που προσπαθεί να επεκτείνει την επιρροή της στην Ανταρκτική, θυμίζει το καθεστώς που επικρατούσε στην Αρκτική πριν από μία δεκαετία. Για μια ακόμη φορά, η Κίνα υπήρξε πιο ισχυρή δύναμη των τελευταίων ετών, και εξελίσσει τη συνεργασία της με τη Ρωσία στην Αρκτική για να ενισχύσει τη θέση της στην αυξανόμενη αντιπαράθεση με τις ΗΠΑ.
Η Ανταρκτική, η οποία όπως και η ήπειρο της Ανταρκτική περιλαμβάνει τα ύδατα τριών παρακείμενων ωκεανών και τα νησιά που βρίσκονται εκεί, πάντα προσελκύει την προσοχή των παγκόσμιων δυνάμεων. Η Αυστραλία, η Αργεντινή, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Νέα Ζηλανδία, η Νορβηγία, η Γαλλία και η Χιλή, έχουν όλες διεκδικήσει μεμονωμένα τμήματα της Ανταρκτικής, με τις εδαφικές διαφωνίες για αυτή την τεράστια περιοχή, να απειλούν να εξελιχθούν σε μια μεγάλη διεθνή σύγκρουση τον περασμένο αιώνα.
Η ένταση μειώθηκε το 1959, όταν 12 χώρες υπέγραψαν τη Συνθήκη της Ανταρκτικής. Η Συνθήκη διακήρυττε ότι η Ανταρκτική θα έπρεπε να χρησιμοποιηθεί αποκλειστικά για ειρηνικούς σκοπούς και ότι όλες οι άλλες διαφωνίες για την εδαφική ακεραιότητα θα έπρεπε να μπουν στην άκρη. Η συνθήκη έχει τώρα την υπογραφή 54 χωρών.
Η αρχική συνθήκη ενισχύθηκε από πολλές σημαντικές πρόσθετες συμφωνίες, γνωστές συλλογικά ως το σύστημα της Συνθήκης της Ανταρκτικής. Ένα από αυτά είναι το Πρωτόκολλο για την Προστασία του Περιβάλλοντος (1991), επίσης γνωστό ως πρωτόκολλο της Μαδρίτης, το οποίο απαγορεύει την εξόρυξη στην περιοχή.
Για πολύ καιρό, τα πιο ενεργά κράτη στην Ανταρκτική ήταν η Ανταρτική, οι ΗΠΑ, ευρωπαϊκές χώρες, και τη Ρωσία, αλλά τα τελευταία χρόνια, η Κίνα, η οποία προσχώρησε στη συνθήκη το 1983, έχει διαδραματίσει έναν όλο και πιο εξέχοντα ρόλο.
Η Ανταρκτική, δεν είναι τόσο σημαντική για την Κίνα όσο η Αρκτική, η οποία είναι πιο κοντά και προσφέρει περισσότερες ευκαιρίες. Ωστόσο, η επέκταση της παρουσίας της στο Νότιο Πόλο είναι ένας άλλος τρόπος για την Κίνα να επιβεβαιώσει το status της ως ένας πραγματικά παγκόσμιος ηγέτης. Το Πεκίνο επενδύει στην έρευνα, στις υποδομές και σε logistics. Τον επόμενο χρόνο σκοπεύει να ανοίξει το πέμπτο ερευνητικό της κέντρο εκεί, και επίσης έχει σχέδια να προσθέσει ένα πυρηνικό παγοθραυστικό στα υφιστάμενα δύο πολικά παγοθραυστικά.
Επισήμως, ο σκοπός της Κίνας στην Ανταρκτική είναι η επιστημονική έρευνα, σύμφωνα με τη συνθήκη. Έχει επίσης το δεύτερο μεγαλύτερο αριθμό τουριστών της Ανταρκτικής (περίπου 8.000 άτομα) μετά τις Ηνωμένες Πολιτείες (περίπου 27.000). Ο κύριος στόχος του αυτήν τη στιγμή, ωστόσο, είναι η αλιεία κριλ της Ανταρκτικής: αυτή τη στιγμή κατασκευάζει τη μεγαλύτερη τράτα κριλ στον κόσμο.
Μακροπρόθεσμα, το Πεκίνο ενδιαφέρεται για τον πλούτο των ορυκτών πόρων της Ανταρκτικής: τα κοιτάσματα χρυσού, άνθρακα, σιδηρομεταλλεύματος, χαλκού, ψευδαργύρου, νικελίου, μολύβδου και – το πιο σημαντικό απ ‘όλα – υδρογονάνθρακες. Μόνο μια περιοχή της Θάλασσας Ross περιέχει περίπου 50 δισεκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου και πάνω από 100 τρισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου.
Το Πεκίνο αντιλαμβάνεται απόλυτα ότι δεν μπορεί να διακυβεύει τους ισχυρισμούς του για το έδαφος της Ανταρκτικής για την ώρα και ότι η εξόρυξη ορυκτών εκεί θα εξακολουθεί να απαγορεύεται για καιρό ακόμη. Για την ώρα, δεν υπάρχει δημόσια συζήτηση εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων ορυκτού, αλλά το 2048 αναμένεται να αναθεωρηθεί το πρωτόκολλο της Μαδρίτης, και είναι απίθανο το status quo να παραμείνει στη θέση του.
Υπάρχουν διάφορες πιθανές εκβάσεις. Η παγκόσμια ενεργειακή κρίση θα μπορούσε να παρακινήσει τις χώρες να επιτρέψουν την εξόρυξη πόρων της Ανταρκτικής, η οποία θα γινόταν πιο προςβάσιμη εξαιτίας της παγκόσμιας υπερθέρμανσης. Ή θα μπορούσε να επιτευχθεί μια νέα συμφωνία, ρυθμίζοντας την δραστηριότητα στην Ανταρκτική. Η τρέχουσα απαγόρευση μπορεί ενδεχομένως να αναθεωρηθεί πριν από το 2048.
Η αυξανόμενη δραστηριότητα της Κίνας αναγκάζει άλλες δυνάμεις που άρχισαν να εξερευνούν την Ανταρκτική πολύ νωρίτερα για να εξετάσουν τις σχέσεις τους με το Πεκίνο. Η Αυστραλία διεκδικεί το 42% της επικράτειας της ηπείρου και ήταν για μεγάλο χρονικό διάστημα ο κύριος ερευνητικός εταίρος του Πεκίνου στην περιοχή. Μετά την επίσκεψη του Xi Jinping στην Ταζμανία το 2014, οι δύο πλευρές υπέγραψαν συμφωνία που επιτρέπει στις κινεζικές αποστολές να χρησιμοποιήσουν την πρωτεύουσα Χόμπαρτ ως πύλη προς την Ανταρκτική.
Ένα άλλο βολικό λιμάνι για τους Κινέζους ήταν το Κράιστσερτς στη Νέα Ζηλανδία, αλλά καθώς οι σχέσεις της Κίνας με την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία έχουν επιδεινωθεί, η κλίμακα της συνεργασίας τους στην Ανταρκτική έχει επίσης μειωθεί. Το 2019, η Κίνα ξεκίνησε συνομιλίες με τη Χιλή σχετικά με την πρόσβαση στο λιμάνι Πούντα Αρένας και εξέφρασε το ενδιαφέρον της για το λιμάνι Ουσουάια της Αργεντινής, το οποίο ήδη χρησιμοποιούν οι Κινέζοι τουρίστες στο δρόμο τους προς την Ανταρκτική.
Η Κίνα θεωρεί επίσης τη Ρωσία σημαντικό σύμμαχο. Το 2017, τα ερευνητικά ινστιτούτα των δύο εθνών υπέγραψαν μνημόνιο συνεργασίας στην Ανταρκτική. Δύο κινεζικοί ερευνητικοί σταθμοί βρίσκονται κοντά σε ρωσικές εγκαταστάσεις, έτσι οι δύο πλευρές συμφώνησαν να συνεργαστούν για την πραγματοποίηση ορισμένων επιστημονικών και υλικοτεχνικών επιχειρήσεων.
Η Ρωσία και η Κίνα έχουν επίσης συντονίσει τις θέσεις τους σε ρυθμιστικά ζητήματα, ενώνοντας τις δυνάμεις τους για αρνησικυρία τριών προτάσεων για τη δημιουργία νέων προστατευόμενων θαλάσσιων περιοχών από την Ανταρκτική τον Νοέμβριο του 2020. (Η Κίνα πιστεύει ότι η διεθνής κοινότητα πρέπει να επικεντρωθεί στην παρακολούθηση των υφιστάμενων προστατευόμενων ζωνών προκειμένου να εκτιμήσει τον αντίκτυπό τους. )
Η Αυστραλία και οι σύμμαχοί της θεωρούν ότι αυτός ο αποκλεισμός πρωτοβουλιών και άλλων ρωσικών-κινεζικών ενεργειών διαβρώνουν τη διαδικασία λήψης αποφάσεων βάσει της Συνθήκης της Ανταρκτικής. Αυτά τα τεστ για την ανθεκτικότητα της Συνθήκης προκαλούν ανησυχία στην Καμπέρα.
Η Αυστραλία έχει κι άλλους λόγους να είναι δυσαρεστημένη. Το 2013, η Κίνα πρότεινε τη δημιουργία μιας νέας ειδικής περιοχής γύρω από τον σταθμό Kunlun, ο οποίος βρίσκεται στον τομέα της Αυστραλίας. Η Κίνα επιμένει ότι αυτή η περιοχή των 20.000 τμ απαιτεί “υψηλότερη ασφάλεια” εξαιτίας της “σημαντικής επιστημονικής, οικολογικής και υλικοτεχνικής αξίας”.
Το Πεκίνο προτείνει επίσης συντονιστικές δραστηριότητες σε αυτόν τον νέο τομέα. Το σχέδιό του θα διαιρούσε την περιοχή σε αρκετές ζώνες, στη μεγαλύτερη από τις οποίες – η ζώνη καθαρού αέρα – η διέλευση θα απαγορευόταν, μαζί με πτήσεις και την ανέγερση μόνιμων κατασκευών. Ενώ οι ανεπίσημες συζητήσεις αυτής της πρωτοβουλίας το 2013-2017 ήταν ασαφείς, εάν το Πεκίνο λάβει έγκριση για ακόμη και μια περικομμένη έκδοση του σχεδίου του, αυτό θα επιβεβαιώσει την αυξημένη επιρροή του στη Συνθήκη της Ανταρκτικής.
Άλλο ένα κράτος που παρακολουθεί την αύξηση της κινεζικής δραστηριότητας στην περιοχή με ανησυχία, είναι οι ΗΠΑ. Εάν πριν από 10 χρόνια η Κίνα υστερούσε σημαντικά έναντι της Αμερικής σε σχέση με τη χρηματοδότηση του προγράμματος της Ανταρκτικής και με τον αριθμό των υπαλλήλων στα ερευνητικά κέντρα, τώρα έχει σχεδόν καλύψει τις περισσότερες πτυχές. Στο μεταξύ, οι εργασίες για τον εκσυγχρονισμό των υποδομών των ΗΠΑ, έχουν τεθεί σε αναστολή λόγω της πανδημίας κορονοϊού.
Υπάρχει μια δημοφιλής γνώμη στις Ηνωμένες Πολιτείες ότι η σημερινή κατάσταση στην Ανταρκτική μοιάζει με αυτήν στην Αρκτική πριν από μια δεκαετία. Ο στρατηγός Charles Q. Brown Jr., επικεφαλής του προσωπικού της Πολεμικής Αεροπορίας, δήλωσε ότι πιστεύει ότι ο Νότιος Πόλος «απέχει μόνο μερικά χρόνια» από το να είναι το ίδιο είδος εστιακού σημείου ανταγωνισμού με τη Ρωσία και την Κίνα όπως είναι τώρα η Αρκτική .
Οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοι τους πιθανότατα θα συνεχίσουν να προωθούν προτάσεις για νέες προστατευόμενες θαλάσσιες περιοχές. Σε μια κοινή υπουργική διακήρυξη στις 28 Απριλίου μετά από μια συνάντηση για τον προσδιορισμό των Θαλάσσιων Προστατευμένων περιοχών στον Νότιο Ωκεανό, 15 χώρες -μεταξύ των οποίων οι ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο και αρκετές χώρες της ΕΕ- επαναβεβαίωσαν τη δέσμευση τους να δημιουργήσουν ένα σύστημα προστατευμένων περιοχών, και δήλωσαν ότι ενώνουν τις προσπάθειές τους να συνεχίσουν να οικοδομούν συναίνεση στις προτάσεις.
Στο μεταξύ, δεν μπορεί να πει κανείς ότι δεν υπάρχουν τομείς κοινού ενδιαφέροντος μεταξύ των παγκόσμιων δυνάμεων στην Ανταρκτική. Όταν πιέσαν για την καθιέρωση θαλάσσιου πάρκου στη Θάλασσα Ross, οι ΗΠΑ προσπάθησαν να διασφαλίσουν την υποστήριξη της Κίνας και της Ρωσίας. Ένας από τους εμπλεκόμενους στις διαπραγματεύσεις ήταν ο τότε ΥΠΕΞ, John Kerry, ο οποίος τώρα έχει διοριστεί ειδικός προεδρικός απεσταλμένος για το κλίμα. Η Ανταρκτική θα μπορούσε επομένως να γίνει μια σπάνια περιοχή συνεργασίας εν μέσω των τρεχουσών σχέσεων που προκαλούν οι συγκρούσεις μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων.
*Natalia Azarova is an expert on China.
