Δημοψήφισμα στα Σκόπια: Η θεωρία του Μαύρου Κύκνου στα Βαλκάνια;

«Η μητέρα φύση δεν κάνει προβλέψεις.»
Νασίμ Νίκολας Τάλεμπ

Γράφει η Γιώτα Χουλιάρα
Πολιτικός Συντάκτης

Επισκεπτόμενη την γειτονική χώρα τρεις βδομάδες πριν το δημοψήφισμα της 30ης Σεπτεμβρίου, η καγκελάριος της Γερμανίας, Άνγκελα Μέρκελ, κάλεσε τους πολίτες να προσέλθουν στις κάλπες, «χαρακτηρίζοντας το ως ιστορική ευκαιρία που δεν πρέπει να χαθεί». Η Μέρκελ δεν ήταν η μόνη που συμμετείχε στην παρέλαση επισήμων με στόχο να ενισχύσουν τον πρωθυπουργό Ζόραν Ζάεφ και την Συμφωνία των Πρεσπών. Το μήνα Σεπτέμβριο υπήρξε ένα κύμα διεθνούς στήριξης της συμφωνίας και του πρωθυπουργού Ζάεφ από ΗΠΑ και Ε.Ε με στόχο την υπερίσχυση του «ναι» στο δημοψήφισμα της 30ης Σεπτέμβρη. «Είναι σημαντικό το δημοψήφισμα να πάει καλά, διότι θα είναι καλό για την περιοχή, για την Αυστρία και για την Ευρώπη», είχε δηλώσει κατά την διάρκεια της δικής του επίσκεψης του στα Σκόπια ο Αυστριακός καγκελάριος Σεμπάστιαν Κουρτς.

Στο ίδιο μήκος κύματος κινήθηκε και ο γενικός γραμματέας του ΝΑΤΟ, Γενς Στόλτενμπεργκ, ο οποίος επισκεπτόμενος τα Σκόπια κάλεσε τους πολίτες της ΠΓΔΜ να συμμετάσχουν μαζικά στο δημοψήφισμα. «Η εφαρμογή της συμφωνίας θα προσφέρει μεγαλύτερη ασφάλεια στην περιοχή» είχε δηλώσει από την πλευρά του ο Αμερικανός αντιπρόεδρος Μάικ Πενς κατά τη συνάντησή του με τον Ζόραν Ζάεφ στην Ουάσιγκτον. Ενώ ο Γάλλος πρόεδρος Εμμανουέλ Μακρόν δεν δίστασε να συμμετάσχει σε βιντεοσκοπημένο μήνυμα όπου καλούσε τους πολίτες να υπερψηφίσουν τη Συμφωνία των Πρεσπών στο δημοψήφισμα. «Την περιμέναμε επί 27 χρόνια» ανέφερε χαρακτηριστικά.

Προκειμένου να πεισθούν οι πολίτες της ΠΓΔΜ υπέρ του «ναι», επιστρατεύθηκε ακόμη και ο πρώην Αμερικανός πρόεδρος Τζορτζ Μπους. Στην ανοιχτή επιστολή του, όπου ενθάρρυνε με πάθος τους Σκοπιανούς να συμμετέχουν στο δημοψήφισμα για να βοηθήσουν τη χώρα τους, ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ υπογράμμιζε τον ρόλο των ΗΠΑ στην πορεία επίλυσης του ζητήματος. Μάλιστα, τόνισε ότι αισθάνθηκε υπερήφανος «όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες αναγνώρισαν τη Δημοκρατία της Μακεδονίας με το συνταγματικό της όνομα το 2004». 

Ο νυν Αμερικανός πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ σε δική του επιστολή, την οποία απέστειλε στον ομόλογό της ΠΓΔΜ, Γκιόργκι Ιβάνοφ, με την ευκαιρία της Ημέρας Ανεξαρτησίας που εορτάζεται στα Σκόπια στις 8 Σεπτεμβρίου, χαρακτηρίζει την Συμφωνία των Πρεσπών ως «ιστορική» η οποία επιλύει μια μακροχρόνια διένεξη για το ονοματολογικό με την Ελλάδα και ανοίγει το δρόμο για την ένταξη της “Μακεδονίας” τόσο στο ΝΑΤΟ όσο και στην ΕΕ

Το κερασάκι στις παρεμβολές επισήμων και πολιτικών ήρθε την ημέρα του δημοψηφίσματος. Ενώ η συμμετοχή ήταν πολύ μικρή τον λόγο πήρε και ο πρωθυπουργός της Αλβανίας Έντι Ράμα. Σε μια σπάνια παρέμβαση από ξένο ηγέτη, η οποία αγγίζει τα όρια της ανάμειξης στα εσωτερικά της χώρας και ενώ η ψηφοφορία βρισκόταν σε εξέλιξη ο Ράμα εξέφρασε μέσω Twitter την ελπίδα πως κάθε πολίτης αντιλαμβάνεται το βάρος των ευθυνών του ανεξαρτήτως πολιτικής η κομματικής ταυτότητας προτρέποντας τους Αλβανούς που ζουν στην ΠΓΔΜ να συμμετάσχουν στο δημοψήφισμα. 

Μέχρι την στιγμή που έκλεισαν οι κάλπες και αποδείχτηκε ότι μόλις το 36,91% των εγγεγραμμένων ψηφοφόρων, δηλαδή 666.743 άτομα, συμμετείχαν στο δημοψήφισμα. Από αυτούς ένα ποσοστό 91,46%, δηλαδή 609.813 άτομα ψήφισαν «Ναι», το 5,66%, δηλαδή 37.700 ψηφοφόροι ψήφισαν «Όχι», ενώ ένα ποσοστό μόλις 2,89% των ψηφοδελτίων, που αντιστοιχεί σε 19.221 ψηφοδέλτια, ήταν τα άκυρα. Οι παραινέσεις Αμερικανών και Ευρωπαίων έπεσαν στο κενό. Οι πολίτες της ΠΓΔΜ προτίμησαν να πάνε βόλτα παρά στα εκλογικά τμήματα. 

«Εδώ είναι Βαλκάνια, δεν είναι παίξε γέλασε» έλεγε σ΄ ένα παλαιότερο τραγούδι του Σαββόπουλου η Μαρίζα Κωχ. Μάλλον οι Αμερικανοί και Ευρωπαίοι αξιωματούχοι δεν το είχαν υπόψιν τους όταν με υπερβολική και σχεδόν αλαζονική θέρμη προέτρεπαν τους Σλάβους, Αλβανούς, Τούρκους, Σέρβους και Ρομά που ζουν στη χώρα να στηρίξουν την Συμφωνία των Πρεσπών. Το αποτέλεσμα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μια μεγάλη ήττα της ΕΕ, του ΝΑΤΟ και των ΗΠΑ την ώρα που οι Times του Λονδίνου προκρίνουν τον Πούτιν ως το μόνο κερδισμένο του δημοψηφίσματος. «Από τα πρώτα αποτελέσματα, φαίνεται πως ο Βλαντιμίρ Πούτιν έχει κερδίσει στα σημεία» αναφέρει χαρακτηριστικά η εφημερίδα. 

Όμως ουδείς αναρωτήθηκε γιατί κατ ΄εξακολούθηση τα τελευταία πλέον χρόνια σε εκλογικές αναμετρήσεις και δημοψηφίσματα επικρατούν αποτελέσματα που δεν εκφράζουν την ελίτ. Ίσως για το συγκεκριμένο θέμα, τον δικηγόρο Robert Barnes που ζει και εργάζεται στο Los Angeles. O Βarnes, ο οποίος πιστεύει στο απίθανο, όπως αναφέρει και στην προσωπική του σελίδα στο διαδίκτυο, έχει τη συνήθεια να κερδίζει χρήματα ποντάροντας στους μαύρους κύκνους των εκλογικών αναμετρήσεων (δηλαδή στο απρόβλεπτο, σ΄αυτό που δεν θεωρούν οι δημοσκόποι και οι πολιτικοί αναλυτές εφικτό). Πόνταρε λοιπόν υπέρ του Brexit και υπέρ του Τραμπ ακριβώς επειδή είχε μελετήσει με προσοχή το βιβλίο του Nassim Nicholas Taleb «Ο μαύρος κύκνος – Ο αντίκτυπος του εξαιρετικά απρόβλεπτου». 

Τι είναι όμως το εξαιρετικά απρόβλεπτο; Υπάρχουν εξαιρετικά απρόβλεπτα γεγονότα; Ή μήπως τα δρώμενα ακολουθούν μια μαθηματική ακρίβεια την οποία ελάχιστοι μπορούν να διακρίνουν και ακόμη πιο λίγοι να προβλέψουν. Στο βιβλίο «Ο μαύρος κύκνος – Ο αντίκτυπος του εξαιρετικά απρόβλεπτου» που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 2007, ο Τaleb είχε προβλέψει την χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 η οποία ξεκίνησε στις 15 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους με την κατάρρευση της Lehman Brothers. Μια κατάρρευση που ουδείς μπορούσε να διανοηθεί ένα χρόνο νωρίτερα. Όπως ουδείς μπορούσε να προβλέψει ότι στις εκλογές της 8ης Νοεμβρίου του 2016 ο Τραμπ θα ήταν τελικά ο επόμενος ένοικος του Λευκού Οίκου. Επίσης πριν μερικά χρόνια, κανείς δεν φανταζόταν την άνοδο του κόμματος Alternative für Deutschland (AfD) στην γερμανική πολιτική ή ακόμη ότι η Μαρίν Λε Πεν θα συναγωνίζοταν τον Εμμανουέλ Μακρόν στις τελευταίες προεδρικές εκλογές στη Γαλλία. 

Σύμφωνα με τον Taleb τα παραπάνω είναι μοτίβα του Μαύρου Κύκνου. Ο Μαύρος Κύκνος εννοείται ως ένα ολιγοπίθανο και απρόβλεπτο γεγονός που λαμβάνει χώρα σε μια οποιαδήποτε σειρά πιθανών και συνηθισμένων γεγονότων σε κάθε δραστηριότητα μιας κοινωνίας, και ανατρέπει δραματικά προς το χειρότερο ή το καλύτερο τη δομή της.

Ο ίδιος ο Τaleb σε συνέντευξη του στο Βήμα τον Φεβρουάριο του 2011 εξήγησε την θεωρία του Μαύρου Κύκνου ως εξής: «Υπάρχουν πολλά πράγματα που δεν μπορείς να τα προβλέψεις και πρέπει να είσαι αρκετά δυνατός για να αντιμετωπίσεις τις συνέπειες από τις λάθος προβλέψεις. Η μητέρα φύση δεν κάνει προβλέψεις. Για παράδειγμα, αν αυξήσεις τη μυϊκή σου μάζα είσαι πιο υγιής, δεν χρειάζεται να προβλέψεις πώς ενδέχεται αυτό να σου φανεί χρήσιμο. Αυτό που λέω στους ανθρώπους είναι ότι υπάρχουν πολλά πράγματα που δεν μπορούμε να προβλέψουμε. Το πρόβλημά μας είναι ότι έχουμε ψευτο-επιστήμες που μας οδηγούν στην ανάληψη ρίσκου πιστεύοντας ότι μπορούν να προβλέψουν τις εξελίξεις. Πρόκειται ξεκάθαρα για ψευτο-επιστήμες, τις οποίες χρησιμοποιεί και στηρίζει το οικονομικό κατεστημένο. Είναι σκάνδαλο. Αυτοί οι άνθρωποι κάνουν λάθος και το χειρότερο είναι πως δεν καταλαβαίνουν ότι κάνουν λάθος».

Η πρώτη αναφορά στην ύπαρξη ενός μαύρου κύκνου ως απίθανου γεγονότος εμφανίζεται στο έργο Satires του σημαντικού Ρωμαίου σατυρικού ποιητή Γιουβενάλη, περίπου 55-135 μ.Χ. ως : «Rara avis in terris nigroque simillima cycno» που σημαίνει: «ένα σπάνιο πουλί στη γη, τόσο σπάνιο όπως ένας μαύρος κύκνος.» Η φράση αυτή επιβίωσε στην Ευρώπη ως περιγραφή του απίθανου και αδύνατου, (μέχρι το 1697 που ανακαλύφθηκαν στην Αυστραλία οι μαύροι κύκνοι).

Η ανακάλυψη του μαύρου Κύκνου δεν ήταν ένα συνηθισμένο γεγονός για τους ειδικούς, αλλά μια σημαντική διάψευση μιας βεβαιότητας στη Φιλοσοφία, με την έννοια ότι απεδείχθη και στην πράξη ότι ένα και μόνο γεγονός ανά πάσα στιγμή μπορεί να διαψεύσει μια μακροχρόνια παρατήρηση. Από τον 19 αιώνα η ανακάλυψη των μαύρων Κύκνων αναδείχθηκε ως το καλύτερο παράδειγμα της μη βεβαιότητας οποιασδήποτε λογικής δήλωσης (ακόμη και αν οι παρατηρήσεις αιώνων την επιβεβαιώνουν) και της ανατροπής των καθιερωμένων αντιλήψεων σε οποιοδήποτε γνωστικό πεδίο. Τον 20ο αιώνα, ο Μαύρος Κύκνος είναι η επιτομή της φιλοσοφικής θεωρίας του Καρλ Πόπερ περί διαψευσιμότητας λογικών προτάσεων. Ο Τaleb δανείστηκε την έκφραση αυτή και παρήγαγε έναν νέο Μαύρο Κύκνο με στοιχεία του παλαιού, με σημαντικότερο στοιχείο όχι πλέον την διαψευσιμότητα αλλά το απρόβλεπτο και τυχαίο.

Όπως ο ίδιος εξηγεί στο βιβλίο του, η πραγματικότητα μας χωρίζεται δύο είδη χώρων, την «Μετριοχώρα» όπου δεν παρατηρείται κλιμάκωση των φαινομένων και την «Εξτρεμοχώρα» όπου τα δεδομένα αλλάζουν ραγδαία, δεν δύναται να προβλεφθούν και φυσικά παρατηρείται η εμφάνιση των Μαύρων Κύκνων. Τα Βαλκάνια μπορούν να χαρακτηριστούν ως «Εξτρεμοχώρα» γιατί από εδώ ξεκίνησε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος (φαινόμενο Μαύρου Κύκνου κατά Taleb) αλλά και επειδή από την διάλυση της Γιουγκοσλαβίας κι έπειτα παράγουν γεγονότα. Αν και στις μέρες μας όλος ο πλανήτης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «Εξτρεμοχώρα» καθώς τα γεγονότα αλλάζουν τα δεδομένα με ιλιγγιώδη ταχύτητα και οι λαοί αντιδρούν επίσης ακαριαία. 

Ήταν όμως το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος στη ΠΓΔΜ Μαύρος Κύκνος; Ή απλά οι πολίτες αυτού του κρατιδίου γύρισαν την πλάτη στο ευρωπαϊκό όνειρο που ξεθωριάζει και στο ΝΑΤΟ, που ακόμη και ο ίδιος ο Τραμπ το έχει κατηγορήσει παλαιότερα. Μήπως η αποχή τους είναι απλά το αποτέλεσμα της αδιαφορίας των λαών, ένα αποτέλεσμα που γρήγορα θα οδηγήσει σε άλλους Μαύρους Κύκνους και λιγότερο δημοκρατικές επιλογές από την πλευρά των αξιωματούχων; Μήπως τελικά έχει καταντήσει ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο, να ψηφίζουν οι λαοί ενάντια σ΄αυτό που επιθυμεί η ελίτ;