Εικονικός ή πραγματικός κόσμος;
Γράφει ο δρ.Δημήτρης Γκίκας
Μια φιλοσοφική θεώρηση της ψηφιοποίησης της ανθρώπινης ζωής
Η έκταση της ενασχόλησης των ανθρώπων με τον ψηφιακό κόσμο, τον οποίο αποκαλούμε εικονικό, έχει προκαλέσει συζητήσεις που αναφέρονται στον γενικότερο προβληματισμό για το γεγονός. Από τα θέματα που προβληματίζουν είναι η σχέση του σύγχρονου ανθρώπου με μια πραγματικότητα δύο διαστάσεων: την εικονική και την πραγματική. Είναι, μάλιστα τέτοια η σύγχυση και ο προβληματισμός σχετικά με τη διφυή αυτή κατάσταση της ανθρώπινης ζωής που πολλοί κάνουν λόγο για μια από τις πιο σοβαρές συνέπειες της τεχνολογικής εξέλιξης στον ανθρώπινο πολιτισμό.
Η ικανότητα του ανθρώπου να διαμορφώνει την πραγματικότητα που επιθυμεί δεν είχε διαφύγει από τους φιλοσόφους. Μάλιστα, οι περισσότεροι φιλόσοφοι που ασχολήθηκαν με το θέμα, είχαν αναφερθεί στην ίδια τη διφυή σχέση μεταξύ της εμπειρίας και της καθαυτό πραγματικότητας: ό, τι συνιστά πραγματικότητα για τον άνθρωπο δεν είναι τίποτε άλλο από τον τρόπο που αντιλαμβάνεται τα γεγονότα μέσω των αισθήσεών του. Η πραγματική υφή του κόσμου ενδέχεται να διαφεύγει από τον άνθρωπο. Ο ορίζοντας των εμπειριών του είναι το όριο της αντίληψής του για την πραγματικότητα.
Στην Πλατωνική αλληγορία του σπηλαίου, ο άνθρωπος απεικονίζεται ως δεσμώτης, ένα ον που ζει σε καθεστώς ημιμάθειας, φαντασιακής κατάστασης και με μοναδικές εμπειρίες τις σκιές και τα είδωλα που παρουσιάζονται μπροστά του. Η πραγματικότητά του είναι η ψευδαίσθηση εντός της οποίας ζει, το σπήλαιο στο οποίο βρίσκεται αλυσοδεμένος. Είναι τόσο ισχυρή αυτή η ψευδαίσθηση και τόσο μακρόχρονος ο εθισμός του στις σκιές και τα είδωλα, που, ακόμα κι όταν εμφανίζεται κάποιος να τους υποδείξει την αλήθεια, εκείνοι τον χλευάζουν.
Ο Καντ, με τη σειρά του, αρνείται να δεχτεί ότι η μοναδική αλήθεια του κόσμου βρίσκεται στις εντυπώσεις και την εμπειρία του. Η πραγματική αλήθεια είναι έξω από τον ορίζοντα των εμπειριών του ανθρώπου. Αναγνωρίζει ότι η γνώση χρειάζεται την εμπειρία, αλλά ξέρει πόσο εύκολα ο άνθρωπος είναι υποκείμενος και εύκολα χειραγωγούμενος στα φαινόμενα της εμπειρίας του. Το πράγμα καθ’ αυτό είναι η αλήθεια. Η εμπειρία είναι ο τρόπος κατηγοριοποίησης της αλήθειας.
Υπήρξαν φιλόσοφοι που πίστευαν ότι η πραγματικότητα είναι μονάχα ό, τι ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται ή επιθυμεί, δίχως μάλιστα να θεωρούν το ζήτημα αρνητικό. Ο Χιουμ ισχυριζόταν ότι η πραγματικότητα εξαντλείται στις εντυπώσεις και στις ιδέες που συνιστούν τα περιεχόμενα της εμπειρίας. Ο Σοπενάουερ θεωρούσε ότι η ανθρώπινη βούληση διαμορφώνει την ουσία της πραγματικότητας. Η Σχολή της Κοπεγχάγης συνδέει την πραγματικότητα με τον παρατηρητή – άνθρωπο, ο οποίος διαμορφώνει τις παραμέτρους τις, ανάλογα με τον τρόπο μέτρησης και παρατήρησης.
Όμως, η τεχνολογία και ο ψηφιακός κόσμος διαμόρφωσαν ένα ακόμα πλαίσιο αναφοράς – «ανάγνωσης» και αντίληψης της πραγματικότητας. Η γνώση του πώς ή τι είναι κάτι αντικαταστάθηκε, σε πολλές δραστηριότητες της ανθρώπινης ζωής, από το πώς αυτό παρουσιάζεται σε εικονική μορφή. Οι ανθρώπινες σχέσεις, η σεξουαλική ζωή, πολλές μορφές απόκτησης γνώσεων για τα πράγματα, έχουν μετατεθεί στον ψηφιακό κόσμο, καθιστώντας τον βαθμό συμμετοχής σ’ αυτόν ως κύριο παράγοντα απόκτησης της σχετικής εμπειρίας και γνώσης.
Εδώ, δηλαδή έχουμε ένα ενδιάμεσο επίπεδο ανάγνωσης της πραγματικότητας που βασίζεται καθαρά στο φαινόμενο της ψευδαίσθησης. Η ψευδαίσθηση κατέστη τρόπος απόκτησης εμπειριών και γνώσεων. Τα πλατωνικά είδωλα και οι σκιές όχι μόνο είναι ακόμα εδώ, αλλά κυβερνούν πλέον τον κόσμο, όπως πρόβλεψε ο Πλάτων.
Γιατί, όμως αυτό είναι αρνητικό; Διότι ο άνθρωπος εθίζεται στο ενδιάμεσο, στο μη πραγματικό, στο περιορισμένο και ανελεύθερο. Η κοινωνικότητά του, η πολιτική του αντίληψη, οι συναισθηματικές σχέσεις που αναπτύσσει με τους συνανθρώπους του, εκπίπτουν σε ένα επίπεδο ψευδαίσθησης και πλασματικής φαντασίωσης. Ο συναισθηματικός του κόσμος, η ικανότητά του να ερμηνεύει το πραγματικό, η ανάπτυξη των κοινωνικών και διαπροσωπικών σχέσεων, ακόμα και οι κρίσεις του και προτιμήσεις του (προσωπικές, κοινωνικές, πολιτικές κ.ο.κ.) συνοψίζονται σε μια «αλγοριθμική» ακολουθία, γίνονται αντικείμενο μιας εικονικής διάστασης. Όμως το θαυμαστό με τον άνθρωπο είναι η ελευθερία του να ξεπεράσει τους περιορισμούς του, η δυνατότητά να εξελιχθεί πέρα από την αρχική του κατάσταση. Ο εικονικός κόσμος δρα περιοριστικά ως προς αυτό. Η ελευθερία και η εξελιξιμότητα του ανθρώπου προϋποθέτει δράση στον πραγματικό κόσμο, αλληλεπίδραση ουσιαστική, προϋποθέτει συνειδητή ύπαρξη. Η ψευδαίσθηση του εικονικού μόνο θεραπευτικά θα μπορούσε να λειτουργήσει, όχι ως εναλλακτική πραγματικότητα. Ο εθισμός του ανθρώπου σε μια κατάσταση σκιώδους ζωής τον περιθωριοποιεί κοινωνικά, τον οδηγεί σε οικειοθελή δεσμά, τον καθιστά έρμαιο μιας τεχνητής σφαίρας ύπαρξης, πολύ περιορισμένης και μη εξελίξιμης. Το είδος της εμπειρίας που αποκτάται μέσω της εικονικής πραγματικότητας είναι εξαιρετικά περιοριστικό και γι’ αυτό απόλυτα ελεγχόμενο. Προσομοιάζει σε μεγάλο βαθμό με εργαστήριο ανάλυσης πειραματόζωων. Ο εικονικός κόσμος, είναι ένα Matrix ελέγχου, ατομικά και συλλογικά.
Ποια απάντηση μπορεί να δώσει η φιλοσοφία σ’ αυτή την ανησυχητική πλήρη αντικατάσταση της ανθρώπινης πραγματικότητας από την ψηφιακή; Την ίδια απάντηση που έχει δώσει εδώ και αιώνες: Παιδεία. Παιδεία ικανή να διαχωρίσει τον ανθρώπινο κόσμο από τον κόσμο των ψευδαισθήσεων. Εκπαίδευση που εστιάζει στο πραγματικό γεγονός, όχι απλώς στην ψηφιακή, εντυπωσιακή αλλά πλαστή, αναπαράστασή του. Ο φιλόσοφος του Πλάτωνα, ο Αιμίλιος του Ρουσσώ, έδειξαν ότι η Παιδεία είναι ο μοναδικός δρόμος απελευθέρωσης του ανθρώπου από τα δεσμά των ψευδαισθήσεων. Ο άνθρωπος είναι επιρρεπής στη χειραγώγηση, μέσω των ειδώλων και των εντυπώσεων που πολλές φορές επιτρέπει σε άλλους να διαμορφώνουν γι’ αυτόν. Η παθητικότητα της σκέψης, η ημιμάθεια και η πνευματική αδράνεια οδηγούν στην υποδούλωση της ανθρώπινης σκέψης και της ίδιας της ζωής.
