Λιβύη: ένα καζάνι στη Μεσόγειο
Του Emile Hokayem
Senior Fellow for Middle East Security
International Institute for Strategic Studies
Ο εμφύλιος πόλεμος στη Λιβύη φαινόταν για κάποια περίοδο, ένα διαχειρίσιμο πρόβλημα σε σχέση με τις μαινόμενες συγκρούσεις σε Συρία και Υεμένη. Δεν ήταν ποτέ έτσι, και δεν θα πρέπει ασφαλώς να θεωρείται ως τέτοια. Πραγματικά, η Λιβύη έχει γίνει μια θερμή αρένα για την έντονη πολιτική εξουσίας στη Μεσόγειο Θάλασσα.
Η σύγκρουση έχει πραγματικά γίνει πλήρως περιφερειακή και έχει διεθνοποιηθεί. Περιλαμβάνει δύο μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών, προσελκύει αντιμαχόμενες μεγάλες περιφερειακές δυνάμεις, βάζει συμμάχους του ΝΑΤΟ απέναντι μεταξύ τους και εκθέτει την αδυναμία και τις διαιρέσεις της ΕΕ.
Το τελευταίο στάδιο της σύγκρουσης στη Λιβύη ξεκίνησε το 2014 με τον αμφισβητούμενο αγώνα αναφορικά με την πολιτική εξουσία και τους πετρελαϊκούς πόρους μεταξύ μιας σειράς δυνάμεων που είχαν οδηγήσει στην ανατροπή του καθεστώτος του Muammar Qadhafi το 2011. Οι ισλαμικές πολιτοφυλακές, επίδοξοι μελλοντικοί ισχυροί, οι τζιχαντιστικές φατρίες και οι φυλετικές δυνάμεις, ανταγωνίστηκαν σε ένα περίπλοκο παιχνίδι. Οι μάχες δεν ήταν τόσο έντονες και συνεχείς όπως στη Συρία, καθώς οι διάφορες φατρίες δεν ήταν τόσο ισχυρά εξοπλισμένες και η ξένη παροχή όπλων ήταν περιορισμένη. Οι διχασμοί ήταν μεγάλοι και έντονοι ωστόσο.
Αυτό άλλαξε πέρυσι. Ο πόλεμος έχει τώρα έρθει σχεδόν σε κάθε μεγάλη πόλη και έχει προκαλέσει τεράστιες ζημιές, και οι επιπτώσεις τροφοδότησαν το trafficking, τη μετανάστευση και την τρομοκρατία. Το game-changer ήταν η αναρρίχηση, από το 2014, του Στρατηγού Khalifa Haftar, διοικητή του Εθνικού Στρατού της Λιβύης, ο οποίος δεσμεύτηκε να νικήσει όλες τις ισλαμικές πολιτοφυλακές και να ενώσει τη Λιβύη υπό την ηγεσία του.
Ο Haftar κατέλαβε αρχικά την Βεγγάζη και την Ανατολική Λιβύη, στη συνέχεια συναισθανόμενος το momentum και αφού αισθανόταν αισιόδοξος για τις συμμαχίες του με την Αίγυπτο και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, απέρριψε τον πολιτικό συμβιβασμό, διέκοψε τη διαδικασία ειρήνης των Ηνωμένων Εθνών και ξεκίνησε να καταλαμβάνει περιοχές πλούσιες σε πετρέλαιο και τη νότια περιοχή του Fezzan. Τον Απρίλιο του 2019, έστρεψε τα όπλα του στην Τρίπολη, την πρωτεύουσα που ελέγχεται από την εξασθενημένη κυβέρνηση Εθνικής Συμμαχίας, η οποία υποστηρίζεται από τα Ηνωμένα Έθνη, καθώς και από σειρά τοπικές και ισλαμικές πολιτοφυλακές. Ακολούθησαν καταστροφικές συγκρούσεις, με τους συμμάχους του Χαφτάρ να παρέχουν εναέρια και άλλων ειδών στήριξη, προκαλώντας σημαντικές ζημιές και απώλειες ζωών.
Από τις αρχές του 2020 ωστόσο, ο Χαφτάρ υπέστη ήττες. Η Τουρκία έχει ξεκινήσει να στηρίζει την GNA, στέλνοντας εκατοντάδες συμβούλους, ναυτικά assets και προηγμένα οπλικά συστήματα, καθώς και μισθοφόρους που προέρχονται από τις τάξεις των παραστρατιωτικών της εταίρων στη Συρία. Οι δυνάμεις του Haftar τώρα υποχωρούν, συχνά με άτακτο τρόπο.
Οι υποστηριζόμενες από την Τουρκία πολιτοφυλακές, βλέποντας την στροφή, είναι τώρα λιγότερο πιθανό να συμφωνήσουν σε κατάπαυση πυρός και μπορεί να πιέσουν για την κατάληψη σημαντικών πόλεων όπως η Σίρτη, και βασικών πετρελαϊκών εγκαταστάσεων. Ο Χαφτάρ πάντα ήταν μια προβληματική περίπτωση: είναι υπερεκτιμημένος στρατιωτικά, και εναντίον του είναι πολλοί Λίβυοι. Τα στρατεύματά του –που περιλαμβάνουν επαγγελματίες στρατιώτες, ξένους μισθοφόρους, σκληροπυρηνικούς Ισλαμιστές και συμμάχους- δεν ισοδυναμούν με μια συνεκτική μαχητική δύναμη και ο ισχυρισμός του ότι θα είναι ενωτικός ηγέτης, είναι αμφίβολος. Χωρίς σημαντική ρωσική ή αιγυπτιακή παρέμβαση, ο Χαφτάρ θα αποδυναμωθεί, μέχρι η πιθανή επέκταση των εχθρών του να φέρει νέες ευκαιρίες.
Το παιχνίδι της Τουρκίας
Χάρη στην ταχεία και αμφιλεγόμενη παρέμβασή της, η Τουρκία έχει αναδειχθεί ως βασικός παίκτης ισχύος στη Λιβύη. Οι τοπικοί της εταίροι έχουν επιβιώσει από την επίθεση του Χαφτάρ και μετακινούνται ανατολικά για να καταλάβουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερο κομμάτι της περιοχής. Η απόφαση παρέμβασης στη νότια ακτή της Μεσογείου προέκυψε από ένα περίπλοκο σύνολο προβληματισμών για την Άγκυρα. Μια απώλεια στη Λιβύη θα ενίσχυε την απομόνωση της Τουρκίας και θα εξασφάλιζε ότι οι ήδη καταπατημένες φιλοδοξίες της να κυριαρχήσει στην ανατολική Μεσόγειο θα αποτελούσαν αποτυχημένες προσπάθειες. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως φαίνεται να υπάρχει ομόφωνη υποστήριξη στην Τουρκία για τις κινήσεις της: Ισλαμιστές και εθνικιστές συμφωνούν επίσης ότι δεν μπορεί να απομονωθεί στην περιοχή και η στρατιωτική επιτυχία στη Λιβύη έχει απήχηση στην Κωνσταντινούπολη και την Άγκυρα.
Η αντιπαλότητα μεταξύ της Τουρκίας (χορηγός της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, που σήμερα βρίσκεται στο πίσω μέρος της περιοχής) και του αντι-ισλαμιστικού άξονα που αποτελείται από την Αίγυπτο, τη Σαουδική Αραβία και τα ΗΑΕ, είναι βασικός παράγοντας της κλιμάκωσης. Η Λιβύη, ένα πλούσιο σε πετρέλαιο κράτος, είναι η τελευταία αραβική χώρα όπου οι θυγατρικές της Μουσουλμανικής Αδελφότητας έχουν σημαντική δύναμη, αναγκάζοντας το Κάιρο και το Αμπού Ντάμπι να επενδύσουν σημαντικά για να τις νικήσουν και να προωθήσουν τον κανόνα ενός στρατιωτικού ισχυρού, όπως ο Χαφτάρ. Ωστόσο, για τον Τούρκο Πρόεδρο, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, αυτή η κίνηση όπως και το πραξικόπημα του 2013 στην Αίγυπτο το οποίο εκτόπισε τον πρόεδρο της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, Μοχάμεντ Μόρσι, και έφερε στην εξουσία τον Στρατηγό Αμπντελφάτα αλ Σίσι με υποστήριξη από τη Σαουδική Αραβία και τα Εμιράτα, άνοιξε το δρόμο για την απόπειρα πραξικοπήματος του 2016 ενάντια του και εναντίον των φιλοδοξιών της Τουρκίας για ηγεσία στη Μέση Ανατολή.
Η ευρεία συμμαχίαςπου φέρνει κοντά την Αίγυπτο, την Ελλάδα, την Κύπρο και το Ισραήλ, καθώς και τη Ρωσία, τα ΗΑΕ και τη Γαλλία θα μπορούσε κάλλιστα να αποκλείσει την Τουρκία από έργα έρευνας και αγωγών πετρελαίου και φυσικού αερίου της Ανατολικής Μεσογείου, γι ‘αυτό η Άγκυρα ζήτησε αμφιλεγόμενες θαλάσσιες συμφωνίες με το GNA πριν από την παρέμβασή της. Η Τουρκία έχει υποβάλει εχθρικές αξιώσεις για θαλάσσιες περιοχές γύρω από την Κύπρο και την Ελλάδα, γεγονός που αποτελεί σημείο τριβής εντός του ΝΑΤΟ.
Η εμπλοκή της Τουρκίας στη Λιβύη δεν είναι ακίνδυνη. Η διατήρηση μιας επέμβασης και η διατήρηση της παρουσίας σε ολόκληρη τη Μεσόγειο, καθώς και η μετατροπή των στρατιωτικών κερδών σε πολιτικές αποδόσεις, θα είναι ένα δύσκολο εγχείρημα ενάντια σε μια σειρά ισχυρών αντιπάλων που μοιράζονται σύνορα με τη Λιβύη (Αίγυπτος), που διαθέτουν τεράστια οικονομική δύναμη (ΗΑΕ), ανάπτυξη προηγμένης τεχνολογίας και μισθοφόρων (Ρωσία), και παροχή δυτικής κάλυψης (Γαλλία).
Ο εκνευρισμός της Γαλλίας
Από τους πολλούς επικριτές της Τουρκίας, κανένας δεν ήταν τόσο έντονος όσο ο Εμμανουέλ Μακρόν, ο Γάλλος πρόεδρος. Το Παρίσι είναι σκληρό και άμεσο. Ο Μάκρον είπε ότι «η Τουρκία παίζει ένα επικίνδυνο παιχνίδι στη Λιβύη σήμερα… Δεν θα ανεχτούμε τον ρόλο που παίζει η Τουρκία». Έφτασε στο σημείο να κατηγορεί την Τουρκία για «εγκληματική ευθύνη» στη Λιβύη. Ο υπουργός Εξωτερικών Ζαν-Υβ Λε Ντριάν έχει επίσης κατηγορήσει την Τουρκία, ζητώντας από την Ευρωπαϊκή Ένωση να «ανοίξει πολύ γρήγορα μια περιεκτική συζήτηση, χωρίς ταμπού και αφέλεια, σχετικά με τις προοπτικές της μελλοντικής της σχέσης με την Άγκυρα».
Οι ρίζες του γαλλικού εκνευρισμού είναι παλαιές, τόσο λόγω της στρατηγικής δυσπιστίας όσο και λόγω του ισχυρού αντι-τουρκικού συναισθήματος μεταξύ της γαλλικής ελίτ που είναι επιφυλακτική για την είσοδο της μουσουλμανικής χώρας στην Ευρώπη. Πιο πρόσφατα, οι Γάλλοι πρόσθεσαν στον κατάλογο των παραπόνων τους την τουρκική επέμβαση εναντίον των Συριακών Δημοκρατικών Δυνάμεων στη βορειοανατολική Συρία (οι οποίοι διέκοψαν τον αγώνα ενάντια στο Ισλαμικό Κράτος, μια υψηλή προτεραιότητα για το Παρίσι μετά τις θανατηφόρες επιθέσεις του ISIS το Νοέμβριο του 2015), καθώς και τον φόβο ότι η Τουρκία θα επιτρέψει στους Σύριους και άλλους πρόσφυγες να διέλθουν στην επικράτεια της ΕΕ και με την καθοδήγηση της Τουρκίας θα υπάρξουν ισλαμικά κινήματα σε ολόκληρη την περιοχή.
Ωστόσο, η Γαλλία βρίσκεται σε τεντωμένο σκοινί: σε αντίθεση με την Τουρκία, το δικό της παιχνίδι στη Λιβύη αποτυγχάνει αυτή τη στιγμή. Το Παρίσι ήταν ο πρώτος υποστηρικτής του Haftar με την ελπίδα ότι θα μπορούσε να σταθεροποιήσει τη χώρα και να αποτρέψει τη σύγκρουση που θα πυροδοτούσαν οι τζιχαντιστές στη περιοχή του Sahel. Με αυτόν τον τρόπο, το Παρίσι έδωσε στον Haftar πολιτικό σεβασμό και τον υποστήριξε όταν ήταν άλλος ένας από τους πολλούς διεκδικητές που υποτιμούσε ο ΟΗΕ.
Ωστόσο, ο Haftar βρήκε γρήγορα καλύτερους χορηγούς: τα ΗΑΕ, την Αίγυπτο και, πιο πρόσφατα, τη Ρωσία, η οποία του παρείχε περισσότερη υλική και οικονομική υποστήριξη από ό, τι έχει κάνει η Γαλλία. Η Γαλλία έγινε δευτερεύων παίκτης στη περιοχή. Στο μεταξύ, όπως ακριβώς καταδικάζει η Γαλλία την κατάφωρη τουρκική παραβίαση του εμπάργκο των Ηνωμένων Εθνών για προμήθειες όπλων στη Λιβύη, υπήρξαν παραβιάσεις της Αιγύπτου, της Ρωσίας και των ΗΑΕ, οι οποίες έχουν πραγματοποιηθεί για πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.
Το πρόσφατο ναυτικό περιστατικό με τη γαλλική φρεγάτα που προσπαθούσε να επιβάλει εμπάργκο και τα τουρκικά πολεμικά πλοία που συνόδευαν ένα πλοίο που φέρεται να πήγαινε στρατιωτικό εξοπλισμό στη Λιβύη, αύξησε τη θερμοκρασία εντός του ΝΑΤΟ. Ο Μακρόν, ο οποίος έχει ήδη διακηρύξει το ΝΑΤΟ ως «εγκεφαλικό νεκρό», ένιωσε ότι η απάντηση του ΝΑΤΟ ήταν ανεπαρκής και απέσυρε το γαλλικό ναυτικό από μια ναυτική ομάδα επιφορτισμένη με την παρακολούθηση του εμπάργκο.
Για τους Ευρωπαίους εταίρους του Παρισιού, η κίνηση αυτή της Γαλλίας συνέβαλε στη χειρότερη έκβαση: δηλητηρίασε την ήδη τεταμένη πολιτική του ΝΑΤΟ και πιθανώς επέτρεψε στη Τουρκία και τη Ρωσία να καθιερωθούν ως διαμορφωτές του μέλλοντος της Λιβύης (όπως συμβαίνει ήδη στη Συρία ). Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η γαλλική οργή εναντίον της Άγκυρας συναντά μικρή αποδοχή στο Βερολίνο, τη Ρώμη και το Λονδίνο. Υπάρχει λίγη αγάπη για την Τουρκία στις δυτικές πρωτεύουσες αυτές τις μέρες, αλλά και ο γαλλικός τρόπος αντιμετώπισης του Ερντογάν δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλής.
Ο κύκλος κλιμάκωσης πρόκειται να συνεχιστεί στη Λιβύη, με την Τουρκία να έχει ένα στιγμιαίο πλεονέκτημα. Σε περίπτωση που οι σύμμαχοι του Ερντογάν στη Λιβύη σταματήσουν στη Σύρτη, υπάρχει πιθανότητα η κατάπαυση του πυρός να οδηγήσει σε συνομιλίες που θα διεξαχθούναπό τον ΟΗΕ. Σε διαφορετική περίπτωση είναι πιθανό να υπάρξει περιφερειακή ανατροπή.
