Αναλύοντας την έννοια του Εθνικισμού στην Ευρώπη

της Δρ Άννας Κωνσταντινίδου*

Ιστορικός- Διεθνολόγος

Στη χθεσινή του ομιλία, ο Ποντίφικας ανέφερε “… Η ευρωπαϊκή κοινότητα σπαράσεται από εθνικισμούς”…

Φυσικά, ο Πάπας αναφερόταν στις συγκρουσιακές καταστάσεις που δημιουργούνται στα ευρωπαϊκά περιβάλλοντα, πλέον εξαιτίας του μεταναστευτικού φαινομένου, αλλά πολλά κράτη ήδη από τη δεκαετία της αποαποικιοποίησης είχαν δεχτεί πληθυσμιακές ομάδες από τις πρώην αποικίες/προτεκτοράτα τους.

Ακούγοντας τη λέξη εθνικισμός στη διάσταση που την απέδωσε ο Ποντίφικας, δηλαδή αρνητικά, αν και στο παρελθόν είχα αναφερθεί στη λέξη εθνικισμός, ωστόσο ακροθιγώς, ας δούμε αν η συγκεκριμένη έννοια έχει στην πραγματικότητα αρνητική διάσταση ή αν απόκτησε αρνητική διάσταση τεχνηέντως λόγω της ανάρρισης στο διεθνές πολιτικό προσκήνιο (κυρίως μετά την Πτώση του Υπαρκτού Σοσιαλισμού) μίας νέας στάσης από τους διεθνείς δρώντες με σκοπό, όπως πίστευαν τον “κατευνασμό” των παθών σε διεθνές επίπεδο, ώστε να είναι εφικτή η δημιουργία μίας ενιαίας ταυτότητας, η οποία θα ήταν ισχυρή να συσπειρώσει τις αρχές και τις αξίες ενός νέου Κόσμου (ανατολικού και δυτικού μπλοκ) που έπρεπε να συγκλίνει.

Αρχικά να τονίσουμε ότι η λέξη Έθνος στις Επιστήμες της Κοινωνιολογίας και των Διεθνών Σχέσεων αποτελεί μία υποκειμενική έννοια που υποδηλώνει μία κοινή και ενιαία πολιτισμική ταυτότητα, την οποία συμμερίζεται ένας λαός. Από την άλλη, το Κράτος αποτελεί μία αντικειμενική έννοια που χαρακτηρίζει μία πολιτική μονάδα που ορίζεται με βάση την εδαφική επικράτεια, τον πληθυσμό και την Κυβέρνηση που ασκεί έλεγχο σε όλη την επικράτειά της και σε όλο τον πληθυσμό της, είτε αυτός είναι ομοιογενής είτε ετερογενής.

Το κράτος επίσης παρέχει τη νομική δικαιοδοσία (δηλαδή τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις) στον πολίτη, να αναπτυχθεί και να ενεργήσει μέσα σε αυτό, ενώ το Έθνος καλλιεργεί στον πολίτη τη συναισθηματική σχέση μέσα από την οποία διαμορφώνει μία ταυτότητα.

Ο όρος, έθνος – κράτος άρχισε να βγαίνει στο πολιτικό – διπλωματικό προσκήνιο μετά τη συνθήκη της Βεστφαλίας το 1648, όταν άρχισαν στην Ευρώπη να σχηματίζονται τα πρώτα κυρίαρχα κράτη (απλοϊκά να πούμε, ότι κυρίαρχο κράτος είναι το ελεύθερο κράτος) και σταδιακά να διαμορφώνεται η διάσταση του ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΎ, δηλαδή ότι τα κράτη πρέπει να κατοικούνται από έναν λαό που φέρει στενά πολιτισμικά χαρακτηριστικά με αυτό και ως εκ τούτου δημιουργείται μία συλλογική ταυτότητα.

Τα στοιχεία του Εθνικισμού είναι : α. η αίσθηση της εδαφικότητας που εκδηλώνεται με την αγάπη προς την πατρίδα, β. η γραπτή και ομιλούμενη γλώσσα, γ. η παράδοση των επιτευγμάτων στους δημόσιους τομείς δράσης (πχ για τους Έλληνες τα 2 Νόμπελ ποίησης κτλ), δ. η τεκμηριωμένη Ιστορία (σε αντίθεση με τους μύθους και τους θρύλους), ε. η διαιώνιση από γενιά σε γενιά του φόβου για τον εχθρό του οποίου η πραγματική ή φανταστική εχθρότητα απειλεί την ασφάλεια του Έθνους.

Ο Εθνικισμός διαιρείται σε 3 κατηγορίες στη βάση των οποίων μπορεί να προσεγγιστεί: α. ως Ιδεολογία, β. ως Συναισθήματα, γ. ως Πολιτική.

Α. Ως Ιδεολογία μπορεί να χωριστεί στον πολιτικό και στον εθνοτικό Εθνικισμό. Ο πολιτικός Εθνικισμός είναι η δέσμευση του πολίτη στις αρχές και τις αξίες του Κράτους και η συγκεκριμένη μορφή συναντάται σε πολυεθνοτικά περιβάλλοντα που η ιδιότητα του πολίτη καθορίζει την εθνικότητα (πχ ΗΠΑ, Γερμανία). Αντίθετα, ο εθνοτικός Εθνικισμός νοείται η δέσμευση σε μία ομάδα κοινής καταγωγής και συναντάται στα εθνικά κράτη (πχ Ελλάδα).

Β. Ως Συναίσθημα, ο Εθνικισμός μπορεί να απευθύνεται στις ελίτ ή στις μάζες, δηλαδή κάποιες εθνικιστικές ιδέες να απευθύνονται είτε σε συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα (όπως πχ αρχικά η Ιδέα της Ελληνικής Επανάστασης είχε καλλιεργηθεί στους/ και από Φιλικούς) είτε στη λαϊκή μάζα (πχ η Μεγάλη Ιδέα ή το ιδεολόγημα της Τουρκίας για τη Γαλάζια Πατρίδα).

Γ. Ως Πολιτική, ο Εθνικισμός μπορεί να είναι ενισχυτικός, δηλαδή όχι μόνο να ενδυναμώνει το υπάρχον εσωτερικό κατεστημένο του Κράτους, αλλά να επιδιώκει με κάθε τρόπο την επέκτασή του σε εθνικά εδάφη που θεωρεί ότι βρίσκονται εκτός της υφιστάμενης Επικράτειας (αλυτρωτισμός).

Ενώ ο υπονομευτικός Εθνικισμός (η άλλη μορφή της πολιτικής του διάστασης) θεωρείται η πρόθεση για δημιουργία ενός νέου κράτους σε ένα ήδη υφιστάμενο ή ο διαχωρισμός ενός Κράτους (ενδεικτικά παραδείγματα οι Βάσκοι στην Ισπανία και οι Κούρδοι).

Όπως αντιλαμβανόμαστε στη βάση των παραπάνω, ο Εθνικισμός κάθε άλλο παρά σημαίνει κάτι αρνητικό. Όμως, όπως και κάποιες άλλες έννοιες μπορούν να ερμηνευτούν αρνητικά, καθώς είναι συναρτώμενες από ένα σύμπλεγμα πραγμάτων, όπως πχ πώς τις χρησιμοποιεί το κάθε Κράτος, τι σημασία θέλει κάποιος να δώσει για ένα γεγονός ή για ένα πολιτικό κατεστημένο κτλ κτλ.

Αλίμονο, αν τα Κράτη δεν καλλιεργούσαν τον Εθνικισμό τους, γιατί δεν θα είχαν την αίσθηση ούτε του εθνικού συμφέροντος, ούτε της εθνικής ασφάλειας, αλλά κυρίως της εθνικής ταυτότητας.

Και τελειώνοντας να πούμε αυτό: Πάντοτε το εθνικό θα υπερισχύει και αυτό μπορούμε να το κατανοήσουμε με το πιο ισχυρό παράδειγμα. Ο Ψυχρός Πόλεμος ξέσπασε, όταν ήδη είχαν δημιουργηθεί οι περισσότεροι γνωστοί μας Διεθνείς Οργανισμοί, αποδεικνύοντας κάτι: Ότι κανένα κράτος δεν μπορεί να αφουγκραστεί και να συμπλεύσει με το ξένο, αν δεν έχει διαμορφώσει την επιβίωση του ίδιου του λαού του. Και με τον όρο επιβίωση νοούνται οι μηχανισμοί που ένα κράτος θα χρησιμοποιήσει ή θα δημιουργήσει, προκειμένου να διασφαλίσει το εθνικό συμφέρον.

Η διάσταση του Εθνικισμού θα πρέπει να υφίσταται στο σημερινό Κόσμο, ώστε να είναι διακριτές οι εθνικές ταυτότητες, ωστόσο η Πολιτική αφενός και το πολιτισμικό υπόβαθρο ενός λαού αφετέρου, είναι τα κύρια γνωρίσματα που διαμορφώνουν το πώς θα ενεργήσει ένα Κράτος ή ένας λαός ή μία ομάδα (σε ένα ξένο προς αυτήν περιβάλλον).

ΥΓ. Το παραπάνω άρθρο αποτελεί απόσπασμα από διάλεξη της κυρίας Κωνσταντινίδου σε μάθημα της. 

*Η Δρ Άννα Κωνσταντινίδου είναι Ιστορικός- Διεθνολόγος, Μέλος και Εξωτερική Συνεργάτιδα του Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών (ΕΛ.Ι.Σ.ΜΕ), Εξωτερική Συνεργάτιδα Ανώτατης Διακλαδικής Σχολής Πολέμου (ΑΔΙΣΠΟ) και Σχολής Εθνικής Άμυνας (ΣΕΘΑ)