15 χρόνια από την υπογραφή της Συνθήκης της Λισσαβώνας

Η αναβάθμιση του Ευρωκοινοβουλίου, η προάσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης και η ρήτρα αμοιβαίας άμυνας

Γράφει ο Γεώργιος Κουκάκης*

 Η Συνθήκη της Λισσαβώνας[1] (Treaty of Lisbon) υπογράφηκε στις 13 Δεκεμβρίου 2007 από τα κράτη-μέλη (κ-μ) της τότε Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) κατά τη διάρκεια της Συνόδου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου που έλαβε χώρα στην ομώνυμη πόλη και τέθηκε σε ισχύ δύο χρόνια αργότερα, την 1^η Δεκεμβρίου 2009. Η αξία της εν λόγω συνθήκης – η οποία τροποποίησε τη Συνθήκη της Ρώμης[2] (Συνθήκη για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας) που είχε υπογραφεί[3] στις 25 Μαρτίου 1957 και τη Συνθήκη του Μάαστριχτ[4] [Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ)] που είχε υπογραφεί[5] στις 7 Φεβρουαρίου 1992 – έγκειται στο γεγονός ότι αναμόρφωσε το θεσμικό πλαίσιο της ΕΕ, της προσέδωσε νομική οντότητα, ενίσχυσε τη συμμετοχή των πολιτών στη διαμόρφωση της πολιτικής, κατοχύρωσε τα ανθρώπινα δικαιώματα και έθεσε τις βάσεις για την εμπλοκή της ΕΕ στον τομέα της άμυνας.[6]

 Οι μέχρι τότε αρμοδιότητες της ΕΕ – σύμφωνα με την προαναφερθείσα Συνθήκη του Μάαστριχτ – χωρίζονταν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες (πυλώνες), από τους οποίους ο 1^ος πυλώνας αφορούσε τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, ο 2^ος πυλώνας την Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας (ΚΕΠΠΑ) και ο 3^ος πυλώνας τη συνεργασία στον τομέα της δικαιοσύνης και των εσωτερικών υποθέσεων. Με τη Συνθήκη της Λισσαβώνας οι αρμοδιότητες της ΕΕ διαχωρίστηκαν σε αποκλειστικές,[7] συντρέχουσες[8] και υποστηρικτικές,[9] ενώ ο τρίτος πυλώνας ενσωματώθηκε πλήρως στον πρώτο.

 Όσον αφορά το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (Ευρωκοινοβουλίου), οι νομοθετικές εξουσίες του αυξήθηκαν μέσω της διεύρυνσης των αρμοδιοτήτων του σε επιπλέον τομείς πολιτικής όπως η γεωργία και η αλιεία, η στήριξη κρατών σε περιφερειακό επίπεδο, το εμπόριο, η ασφάλεια και η δικαιοσύνη, η συνεργασία με κράτη που δεν αποτελούσαν μέλη της ΕΕ, κ.ά., ενώ η εκλογή του Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (European Commission)  διενεργούνταν πλέον από τα μέλη του Ευρωκοινοβουλίου, έπειτα από πρόταση του Συμβουλίου της ΕΕ (Council of the European Union).

 Επιπλέον, το Ευρωκοινοβούλιο είχε τη δυνατότητα να απορρίπτει διεθνείς συμφωνίες που δεν συμβαδίζουν με τις αρχές και τις αξίες της ΕΕ και εξισώθηκε νομοθετικά με το Συμβούλιο, με το οποίο πλέον μοιράζεται την αρμοδιότητα λήψης αποφάσεων όσον αφορά τον προϋπολογισμό της ΕΕ.[10] Μία ακόμα καινοτομία που εισήγαγε η Συνθήκη της Λισσαβώνας ήταν και η αποκαλούμενη «πρωτοβουλία των πολιτών», με την οποία δίνεται η δυνατότητα σε όλους τους πολίτες της ΕΕ να προτείνουν νέα νομοθεσία, υπό την προϋπόθεση ότι έχουν συγκεντρώσει 1.000.000 υπογραφές.[11]

 Αξίζει επίσης να τονιστεί ότι με τη Συνθήκη της Λισσαβώνας το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο αναγνωρίστηκε ως το επίσημο θεσμικό όργανο της ΕΕ, η θητεία του Προέδρου του αυξήθηκε από 6 σε 30 μήνες, ενώ ιδρύθηκε[12] η Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης[13] [European External Action Service (EEAS)] με επικεφαλής τον Ύπατο Εκπρόσωπο για Εξωτερικές Υποθέσεις/Αντιπρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής[14] [High Representative for Foreign Affairs/Vice President of the European Commission (HR/VP)]. Εισήγαγε επίσης τη ρήτρα αλληλεγγύης (Εικόνα 1) και τη ρήτρα αμοιβαίας άμυνας (Εικόνα 2), οι οποίες ενίσχυσαν τις σχέσεις μεταξύ των κ-μ της ΕΕ, προσδίδοντας παράλληλα στην ΕΕ αμυντικό χαρακτήρα.

Την προώθηση της συνεργασίας στον τομέα της άμυνας ανέλαβε η Μόνιμη Διαρθρωμένη Συνεργασία [Permanent Structured Cooperation (PESCO)], η οποία αν και θεσπίστηκε με τη Συνθήκη της Λισσαβώνας ιδρύθηκε έπειτα από 10 χρόνια – στις 11 Δεκεμβρίου 2017 – με τη συμμετοχή 25 κ-μ της ΕΕ (Εικόνα 3).[15] Βασικός στόχος της PESCO, σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου είναι «η ενίσχυση της ικανότητας της ΕΕ στον τομέα της ασφάλειας. Θα παρέχει στα κράτη μέλη που συμμετέχουν τη δυνατότητα να αναπτύξουν από κοινού ικανότητες άμυνας, να επενδύσουν σε κοινά σχέδια ή να ενισχύσουν την επιχειρησιακή ετοιμότητα και συμβολή των ενόπλων δυνάμεών τους».[16]

 Όσον αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα, το άρθρο 6 της εν λόγω συνθήκης αναγνώρισε πλήρως τα περιεχόμενα του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ[17] που είχε ψηφιστεί στις 7 Δεκεμβρίου 2000 και ο οποίος είχε τροποποιηθεί μία ημέρα πριν την υπογραφή της Συνθήκης της Λισσαβώνας, προσδίδοντάς του ίδιο νομικό κύρος με τις συνθήκες της ΕΕ. Αξίζει επίσης να επισημανθεί ότι σύμφωνα με το ίδιο άρθρο η ΕΕ προσχώρησε στη Σύμβαση για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών (Εικόνα 4), αναφέροντας ότι τα εν λόγω θεμελιώδη δικαιώματα «αποτελούν μέρος των γενικών αρχών του δικαίου της Ένωσης».

 Ολοκληρώνοντας την ανάλυσή μας, οφείλουμε να επισημάνουμε το γεγονός ότι η δυσκολία της ΕΕ να αντιμετωπίσει πλήρως κάποιες από τις προκλήσεις του σύγχρονου περιβάλλοντος, κάνει ορισμένους να αμφιβάλλουν για την αποτελεσματικότητά της. Πριν σπεύσουμε όμως να βγάλουμε οποιοδήποτε συμπέρασμα, οφείλουμε να αναλογιστούμε πως θα ήταν σήμερα η Ευρώπη αν δεν υπήρχε η Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα γεγονότα μας δείχνουν ότι η ΕΕ εξελίσσεται, επιχειρώντας να προσαρμοστεί στις μεταβαλλόμενες συνθήκες κάθε εποχής μέσα από αργά αλλά σταθερά βήματα. Ο μόνος αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης των προκλήσεων του μέλλοντος είναι μέσα από τη συνεργασία μεταξύ των κρατών στο πλαίσιο πολυμερών σχημάτων, όπως αυτό της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Γιατί όπως είπε ο εμπνευστής της, Robert Schuman, κατά την ομώνυμη διακήρυξη που εξέδωσε στις 9 Μαΐου 1950:

«Η Ευρώπη δεν θα δημιουργηθεί δια μιας, ούτε σε ένα συνολικό οικοδόμημα: θα διαμορφωθεί μέσα από συγκεκριμένα επιτεύγματα που θα δημιουργήσουν πρώτα μια πραγματική αλληλεγγύη».[18]

*Αναλυτής στο Κέντρο Διεθνών Στρατηγικών Αναλύσεων (ΚΕΔΙΣΑ)/Μέλος του Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών (ΕΛ.Ι.Σ.ΜΕ.)/Μέλος του Παγκόσμιου Ελληνικού Δικτύου Αλληλεγγύης ΑΛΛΗΛΟΝnet (ALLILONnet)/Research Associate of Hermes Institute of International Affairs, Security & Geoeconomy (I.I.A.S.GE.)/Master of Arts στη «Διακυβέρνηση, Ανάπτυξη και Ασφάλεια στη Μεσόγειο» του Πανεπιστημίου Αιγαίου

—————————————————————————–

Δήλωση γνωστοποίησης: Η γνώμη που διατυπώνεται σε αυτό το κείμενο εκφράζει τις προσωπικές απόψεις του συγγραφέα και σε καμία περίπτωση δεν αντικατοπτρίζει την επίσημη θέση της Ελληνικής Κυβέρνησης ή του Ελληνικού Στρατού.

Σημειώσεις: 

[1] Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. «Η Συνθήκη της Λισαβόνας». https://www.europarl.europa.eu/factsheets/el/sheet/5/the-treaty-of-lisbon (11/12/2022).

[2] Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. «Συνθήκη της Ρώμης (ΕΟΚ)». https://www.europarl.europa.eu/about-parliament/el/in-the-past/the-parliament-and-the-treaties/treaty-of-rome (11/12/2022).

[3] Η Συνθήκη της Ρώμης – στην ουσία είναι δύο συνθήκες, μία για την ίδρυση της  Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ) και μία για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Ατομικής Ενέργειας (ΕΚΑΕ ή ΕΥΡΑΤΟΜ) – τέθηκε σε ισχύ την 1^η Ιανουαρίου 1958.

[4] Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. «Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ)/Συνθήκη του Μάαστριχτ». https://www.europarl.europa.eu/about-parliament/el/in-the-past/the-parliament-and-the-treaties/maastricht-treaty (11/12/2022).

[5] Η Συνθήκη Μάαστριχτ τέθηκε σε ισχύ την 1^η Νοεμβρίου 1993.

[6] Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. «Η Συνθήκη της Λισαβόνας». https://www.europarl.europa.eu/factsheets/el/sheet/5/%CE%B7-%CF%83%CF%85%CE%BD%CE%B8%CE%B7%CE%BA%CE%B7-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BB%CE%B9%CF%83%CE%B1%CE%B2%CE%BF%CE%BD%CE%B1%CF%82 (11/12/2022).

[7] Στο πλαίσιο των αποκλειστικών της αρμοδιοτήτων, η ΕΕ είναι η μόνη που μπορεί να νομοθετεί. Τα δε κ-μ αυτής οφείλουν να εφαρμόζουν τις αποφάσεις που λαμβάνει.

[8] Στο πλαίσιο των συντρεχουσών αρμοδιοτήτων της ΕΕ, τα κ-μ είναι σε θέση να νομοθετούν σε περίπτωση που η ΕΕ δεν έχει προβεί ήδη σε κάποια αντίστοιχη πράξη.

[9] Στο πλαίσιο των υποστηρικτικών αρμοδιοτήτων της ΕΕ, τα κ-μ ασκούν νομοθετική εξουσία και η ΕΕ προβαίνει στην έγκριση μέτρων για την υποστήριξη ή τη συμπλήρωση των εθνικών τους πολιτικών.

[10] Η έγκριση του προϋπολογισμού της ΕΕ πραγματοποιείται από το Ευρωκοινοβούλιο. Βλ. Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. «Δημοσιονομικές αρμοδιότητες». https://www.europarl.europa.eu/about-parliament/el/powers-and-procedures/budgetary-powers (11/12/2022).

[11] Ευρωπαϊκή Επιτροπή. «Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών». https://commission.europa.eu/about-european-commission/get-involved/european-citizens-initiative_el (11/12/2022).

[12] Η Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης της ΕΕ άρχισε να λειτουργεί επίσημα την 1^η Ιανουαρίου 2011.

[13] European Union External Action. «Creation of the European External Action Service». 19 August 2021. https://www.eeas.europa.eu/eeas/creation-european-external-action-service_en (11/12/2022).

[14] European Union External Action. «High Representative / Vice President». 24 August 2021. https://www.eeas.europa.eu/eeas/high-representative-vice-president_en (11/12/2022).

[15] «Notification on Permanent Structured Cooperation (PESCO) to the Council and the High Representative of the Union for Foreign Affairs and Security Policy».  https://www.consilium.europa.eu/media/31511/171113-pesco-notification.pdf (11/12/2022).

[16] Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. «Μόνιμη Διαρθρωμένη Συνεργασία (PESCO) για πιο αποτελεσματική Ευρωπαϊκή άμυνα». https://www.europarl.europa.eu/news/el/headlines/security/20171208STO89939/monimi-diarthromeni-sunergasia-pesco-gia-pio-apotelesmatiki-europaiki-amuna (11/12/2022).

[17] Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. «Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης». https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:12012P/TXT&from=EL  (11/12/2022).

[18] Ευρωπαϊκή Ένωση. «Διακήρυξη Σουμάν – Μάιος 1950». https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/history-eu/1945-59/schuman-declaration-may-1950_el (11/12/2022).