Αναλύοντας τις αραβικές χώρες

της Δρ Άννας Κωνσταντινίδου*

Ιστορικός- Διεθνολόγος

Νομίζω ότι το έχουμε ξαναπεί, αλλά καθώς το βλέμμα μας είναι στραμμένο στην περιοχή μας είναι καλό να το ξαναπούμε.

Για να καταλάβουμε πώς λειτουργούν οι Άραβες θα πρέπει να κάνουμε δύο τινά:

 α. Να μην ερμηνεύουμε το πώς ενεργούν στη βάση των αρχών του δυτικού πολιτισμού,

β. Να μην τους ερμηνεύουμε κάτω από ενιαίο πλαίσιο, ωστόσο όμως κάποιες αραβικές χώρες παρουσιάζουν κοινά συμπεριφορικά χαρακτηριστικά.

Για να μελετήσουμε, ώστε να μπορέσουμε σήμερα να κατανοήσουμε πώς θα κινηθούν στη Διπλωματία τους και να μην αιφνιδιαζόμαστε, είναι αναγκαίο να δούμε κάποιες βασικές παραμέτρους.

Tο πρώτο που πρέπει να δούμε για να καταλάβουμε αρκετά, είναι ποια ήταν τα πλαίσια διοίκησης του Οθωμανικού Κράτους στις αραβικές αυτές χώρες, πχ αν ήταν αυτοτελής διοίκηση (Σαουδική Αραβία) , ημιαυτόνομη διοίκηση (χαλιφάτο, πχ Αίγυπτος) , απλό χωροταξικό τμήμα (πχ Ιράκ).

Το δεύτερο είναι ο κοινωνισμός των αραβικών ομάδων στο συγκεκριμένο περιβάλλον που διέμεναν, πχ. ήταν νομάδες (μία περιοχή γεμάτο φυλές), ήταν ιστορικός αυτόχθονος πληθυσμός, ήταν περιοχές με έντονη παρουσία της κατώτερης κοινωνικής τάξης της ομάδας, που αργότερα απόκτησε εθνοτική διάσταση, δηλαδή των Τούρκων;

Επιπλέον στοιχείο και βασική παράμετρος που ανήκει στον κοινωνισμό, είναι κατά πόσο οι ομάδες αυτές λόγω του νομαδισμού, επηρεάστηκαν και από τις Βιβλικές Θρησκείες, ασπαζόμενες ως εκ τούτου τα Τάγματα.

Το τρίτο και το πιο βασικό είναι η αποικιοκρατική διοίκηση που είχαν. Οι Γάλλοι, ιδρύοντας – κυρίως – προτεκτοράτα, ήταν πιο φιλελεύθεροι ως εκ τούτου, από τους Βρετανούς οι οποίοι ήσαν πιο στυγνοί, ιδρύοντας κατά κύριο λόγο αποικίες. Και φυσικά ήσαν και τα περιβάλλοντα αυτά, όπως η Αίγυπτος, που ενώ υφίστατο η βρετανική αποικιοκρατία, επί της ουσίας ήταν ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον που διέμεναν πολλές ευρωπαϊκές ομάδες. Συγχρόνως δε, ο χρόνος αποαποικιοποίησης κι αν πέρασαν από το Καθεστώς των Εντολών είναι μία βασική παράμετρος που διαφωτίζει πολλά στοιχεία της κοινωνικής, πολιτικής συμπεριφοράς και των σχέσεων που ανέπτυξε η κάθε αραβική κοινωνία με το ξένο στοιχείο.

Ως εκ τούτου, η Αίγυπτος από μόνη της είναι μία κατηγορία, λόγω της σημαίνουσας διάστασης που είχε για το Διεθνές Σύστημα (ανέκαθεν ιστορικά, παρουσιάζοντας εξελικτική παράδοση). Για τη θέση και κάτω από το πρίσμα που την αντιλαμβάνονταν οι αποικιοκράτες μπορούμε να την προσομοιάσουμε με τη Σαουδική Αραβία, όπου υπήρχαν τα ιερά προσκυνήματα του Ισλάμ με συνέπεια να υφίσταται σεβασμός (αν και είναι γνωστό, η χώρα των Σαούντ δεν γνώρισε αποικιοκράτη).Την ίδια θέση έχει και σήμερα για το Διεθνές Σύστημα, καθώς είναι αυτή που δημιουργεί τις εξελίξεις και πρωτοστατεί σε αυτές, αφού επηρεάζει πολλές αραβικές κοινωνίες (ας μην ξεχνάμε ότι η Συμφωνία της Βαγδάτης ουσιαστικά με τον τρόπο που είχε συναφθεί ήταν για να ανακόψει την διάσταση αυτή της Αιγύπτου, που είχε ανάμεσα στις αραβικές χώρες)

Στο άρμα της Αιγύπτου, παρόλο που είχαν διαφορετικό αποικιοκράτη από αυτήν, ήταν η Τυνησία και το Μαρόκο. Οι τρεις αυτές χώρες ήταν συγκοινωνούντα δοχεία, γεγονός που φάνηκε ιδιαίτερα με τον τρόπο που προσπάθησε να εξελιχθεί το Ισλαμικό Κράτος σε αυτές, με τη βοήθεια της Τουρκίας μετά το 2010, και ανάλογα με τη διακυβέρνηση της Αιγύπτου, οι χώρες αυτές ήταν φίλα προσκείμενες ή πιο διστακτικές απέναντι σε αυτό.

Από την άλλη η Αλγερία, ούσα ορμητήριο των Οθωμανών πειρατών, είχε αναπτύξει ιδιαίτερη σχέση με το Οθωμανικό Κράτος, καθώς εκτός από τα αραβικά φύλα, μεγάλη επιρροή ασκούσαν οι ομάδες που ονομάστηκαν τουρκικές. Η Αλγερία, ακόμα και όταν ήταν υπό τη διοίκηση του Γάλλου αποικιοκράτη, και ενώ υπήρχαν τα αραβικά φύλα στο εσωτερικό της, οι Οθωμανοί είχαν αφήσει ισχυρή παρακαταθήκη, με συνέπεια και εξαιτίας των δύσκολων σχέσεων με το Μαρόκο, ακόμα και μέχρι πρόσφατα να εμφανίζει αρκετή διστακτικότητα απέναντι στην Αίγυπτο. Η συμπεριφορά των Αλγερινών είναι επηρεασμένη από την Οθωμανοκρατία.

Η Συρία είναι ένα ιδιόμορφο περιβάλλον που εξαρτάται εν πολλοίς από τη σχέση που έχει την εκάστοτε χρονική περίοδο με την Αίγυπτο. Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι από το 1958-1961 είχαν αποτελέσει με την Αίγυπτο ένα ενιαίο κράτος, την Ηνωμένη Αραβική Δημοκρατία. Συγχρόνως δε, η Συρία όταν παρουσιάζει αποκλίνουσα συμπεριφορά από την Αίγυπτο προσομοιάζει με το Ιράκ, όπου τα Τάγματα και τα Κινήματα με ισχυρότερο τον Μπααθισμό, είχαν εισχωρήσει και άφησαν ισχυρή παρακαταθήκη στο εσωτερικό περιβάλλον και των δύο χωρών.

Και επιπλέον και εκτός των άλλων, το Ιράκ όντας διοικητικό τμήμα του οθωμανικού κράτους (ουσιαστικά) μέχρι το 1923, ήταν φυσικό τα Τάγματα να είναι ισχυρό στοιχείο στο εσωτερικό περιβάλλον του, εκτός των άλλων και εξαιτίας του γεγονότος ότι τα περισσότερα αραβικά φύλα ήσαν νομάδες και είχαν έρθει σε επαφή με τις Βιβλικές Θρησκείες. Το Ιράκ ενεργεί κατά βάση σε ένα σύμπλοκο φυλής και Τάγματος, μία πρακτική παρόμοια με της Λιβύης, ωστόσο υπό το πρίσμα κυριότατα και ίσως μοναδικά ότι η δεύτερη ενεργεί με καθαρά το φυλετικό στοιχείο. Όμως, για να καταλάβουμε πώς ενεργεί ή θα ενεργήσει το ένα κράτος, αρκεί να δούμε πώς σε παρόμοια περίσταση είχε ενεργήσει το άλλο κράτος.Στο ίδιο περίπου πρίσμα με το Ιράκ και την Λιβύη λειτουργούν και οι Παλαιστίνιοι που το φυλετικό είναι ισχυρός γνώμονας, κι άσχετα πώς η Διπλωματία χρησιμοποίησε το Παλαιστινιακό, ουσιαστικά αν διαβάσουμε την Ιστορία των φυλών της συγκεκριμένης περιοχής, καταλήγουμε ότι το τοπικιστικό-φυλετικό ήταν (και συνεχίζει να είναι) ισχυρή παράμετρος. Ειδικά, για την Παλαιστίνη, για να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα για το σήμερα θα πρέπει να δούμε διαχρονικά τη συμπεριφορά των φύλων του συγκεκριμένου, γεωγραφικού περιβάλλοντος, εστιάζοντας όχι τόσο στο 1917-1918, αλλά στις αρχικές επαναστάσεις της μεσανατολικής περιοχής στα τέλη του 19ου αι., αλλά και από το 1923 μέχρι το 1936. Θα πρότεινα όσοι ενδιαφέρονται, να ψάξουν τόσο στο Ιστορικό Αρχείο του Ελληνικού ΥπΕξ όσο και στην (διαδικτυακή) Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Γιατί αυτό που βλέπουμε σήμερα, έχει ερείσματα κατ’ουσίαν στο φυλετικό – τοπικιστικό (αλλιώς θα εγκλωβιστούμε στην τουρκική προπαγάνδα που προσπαθεί να διαμορφώσει πολιτικές).

Τώρα, όσον αφορά τον Λίβανο και την Ιορδανία είναι δύο κράτη που μπορούν να μελετηθούν υπό το ίδιο πρίσμα, καθώς η συμπεριφορά τους εξαρτάται από τις σχέσεις που αναπτύσσει το εσωτερικό τους περιβάλλον με τον εξωτερικό παράγοντα (και κυρίως τον δυτικό). Και όσον αφορά τον Λίβανο, οι Μαρωνίτες είναι η ομάδα που εκκινεί τις εξελίξεις, παρόλο που και οι σιίτες δεν είναι αμελητέα ομάδα (ας μην ξεχνάμε τη Χεζμπολάχ), οι οποίοι δεύτεροι επιδιώκουν την εσωτερική ένταση με τους σουνίτες. Σε κάθε περίπτωση, όμως, τόσο η Δύση όσο και γενικά ο αραβικός κόσμος βλέπει τον Λίβανο ή πιο σωστά ο Λίβανος βλέπει τον “έξω κόσμο”, ανάλογα με την επίδραση των Μαρωνιτών στο εκάστοτε κυβερνητικό σχήμα.

Φυσικά, το Ιράν και πόσο ιστορικά είχαν εισχωρήσει οι φιλελεύθερες ιδεολογίες του (γιατί το Ιράν δεν είναι αυτό που βλέπουμε σήμερα) στα διάφορα αραβικά περιβάλλοντα, κυρίως στα νομαδικά που το φυλετικό-τοπικιστικό έχει ιδιαίτερη θέση, είναι μία παράμετρος που πρέπει να ανατρέχουμε.

Τέλος, όσον αφορά τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα προσομοιάζουν αρκετά στη συμπεριφορά τους με την Αίγυπτο, καθώς ήταν ένα περιβάλλον με αυτοδιοίκητο καθεστώς επί της ουσίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ενώ ο πορτογαλικός παράγοντας άφησε, δεν θα ήταν αδόκιμο να υποστηριχθεί, την παρακαταθήκη του. Ωστόσο, αντιλαμβάνονται τον εξωτερικό παράγοντα με παρόμοια οπτική και ενεργούν με παρόμοιο τρόπο με την Σαουδική Αραβία και την Αίγυπτο. Στο ίδιο πλαίσιο ενεργεί ακριβώς το Κατάρ, άσχετα με το γεγονός ότι αυτήν την στιγμή η Τουρκία φλερτάρει μαζί του. Όμως, παρά το γεγονός ότι ήταν βρετανικό προτεκτοράτο, και στη βάση και μόνο αυτή (ότι δεν ήταν αποικία) είχε αναπτύξει παρόμοιο συμπεριφορικό  χαρακτήρα με την Αίγυπτο, καθώς οι Βρετανοί λόγω του υψηλού οικονομικό – κοινωνικού επιπέδου (πετρέλαιο), του είχαν συμπεριφερθεί με ιδιαίτερη “αβρότητα” για τα αποικιοκρατικά δεδομένα.

*Η Δρ Άννα Κωνσταντινίδου είναι Ιστορικός- Διεθνολόγος, Διδάκτωρ Δημοσίου Δικαίου και Πολιτικής Επιστήμης της Νομικής Σχολής ΑΠΘ, ερευνήτρια της ίδιας Σχολής, Εξωτερική Συνεργάτιδα της Ανώτατης Διακλαδικής Σχολής Πολέμου και μέλος και ερευνήτρια του Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών (ΕΛ.Ι.Σ.ΜΕ.).