Διαστάσεις της Τουρκικής (και της Δικής μας) Κρίσης

Γράφει ο διεθνολόγος Ζήνωνας Τζιάρρας 

Πολύ χοντρό και ιστορικής σημασίας είναι το παιχνίδι που παίζεται γύρω από την τουρκική κρίση η οποία έχει ήδη επηρεάσει με διάφορους τρόπους ολόκληρο το διεθνές σύστημα. Φαίνεται πως, τελικά, το μέλλον της τουρκικής οικονομίας θα εξαρτηθεί από τη γεωπολιτική ενώ το αποτέλεσμα της κρίσης, που δεν αναμένεται να προκύψει σύντομα ή εντελώς «ειρηνικά», θα έχει μεγάλη σημασία για την περιφερειακή και διεθνή ισορροπία δυνάμεων.

Η Εσωτερική Εικόνα

Ξεκινώντας από το εσωτερικό κοινωνικο-πολιτικό επίπεδο, η ενημέρωση που λάβαμε επιβεβαιώνει την εικόνα της αστάθειας και της αβεβαιότητας υποδεικνύοντας ταυτόχρονα κάποιες ενδιαφέρουσες ή και επικίνδυνες τάσεις. Οι τουρκικές επιχειρήσεις και η μεσαία τάξη βρίσκονται προφανώς σε κατάσταση πανικού και έντονης ανησυχίας καθώς είναι οι πρώτοι που επηρεάζονται. Τα χαμηλότερα οικονομικά στρώματα δεν βρίσκονται ακόμα τόσο πολύ αντιμέτωπα με τις αρνητικές συνέπειες της τρέχουσας κρίσης, παρόλο που αναμένεται ότι και εκείνοι θα αντιμετωπίσουν την σκληρή πραγματικότητα σε μερικούς μήνες όταν πια δεν θα έχουν τη δυνατότητα να αγοράζουν, για παράδειγμα, κρέας – το οποίο είναι πια κατά κύριο λόγο εισαγόμενο προϊόν στην Τουρκία.

Από αυτή την άποψη η κοινωνική βάση του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) μεταξύ των χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων δεν έχει στραφεί εναντίον της κυβέρνησης, αλλά μάλλον υιοθετεί το αφήγημα του Ερντογάν περί δυτικής συνομωσίας εναντίον της Τουρκίας. Φυσιολογικά, η μεσαία και αστική τάξη είναι εξοργισμένη και αντιδρά. Ωστόσο, το ΑΚΡ έχει εδώ και καιρό χάσει την στήριξη αυτών των ανθρώπων οι οποίοι ούτως ή άλλως στις τελευταίες εκλογές ψήφισαν κόμματα όπως το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό και το Καλό Κόμμα.

Με αυτά τα δεδομένα, εάν η οικονομική κρίση ενταθεί στους επόμενους μήνες, όπως αναμένουν οι περισσότεροι, και η Τουρκία ξεκινήσει να μοιάζει όλο και περισσότερο στη Βενεζουέλα, ο πληθωρισμός θα ξεκινήσει να επηρεάζει εξίσου όλα τα κοινωνικο-οικονομικά στρώματα της χώρας. Επιπλέον, υπάρχει το ενδεχόμενο της κατάρρευσης των τραπεζών και η ανεργία να αυξηθεί δραματικά από 12%-15% στο 25%-30%. Σύμφωνα με εκτιμήσεις που μου δόθηκαν αυτό μπορεί να σημαίνει σε βάθος μισού με ενός έτους τη διάβρωση της κοινωνικής στήριξης προς την κυβέρνηση και, στο χειρότερο σενάριο, δημόσιες εξεγέρσεις. Βεβαίως, σε αυτό το διάστημα μπορούν να συμβούν πολλά που θα βελτιώσουν ή θα επιδεινώσουν την κατάσταση.

Ήδη η τουρκική κυβέρνηση ψάχνει οικονομική στήριξη στην Κίνα, την Ρωσία, το Κατάρ, το Κουβέιτ και άλλα κράτη του Περσικού Κόλπου. Ταυτόχρονα, κράτη όπως η Γερμανία, το Ιράν, το Αζερμπαϊτζάν και το Πακιστάν εξέφρασαν την υποστήριξή τους στην Τουρκία – κάτι που δεν σημαίνει και πάρα πολλά. Αφενός τα περισσότερα από τα πιο πάνω κράτη έχουν τα δικά τους οικονομικά προβλήματα ενώ λόγω της ευρύτερης εξωτερικής της πολιτικής, η Άγκυρα δεν είναι σίγουρο ότι θα βρει στήριξη στα υπόλοιπα κράτη του Περσικού Κόλπου. Σε κάθε περίπτωση, καμία έκβαση στο θέμα της οικονομίας δεν είναι βέβαιη. Το μόνο βέβαιο είναι πως η οικονομική κρίση είναι συνυφασμένη με το τι συμβαίνει στις αμερικανο-τουρκικές σχέσεις.

Σενάρια «Chicken Game» και Διαχείρισης Κρίσεως

Όπως γράφαμε αμέσως πριν την επιβολή των αμερικανικών κυρώσεων στην Τουρκία, ήταν αναμενόμενο ότι οι ΗΠΑ θα υιοθετούσαν μια πολύ σκληρότερη στάση απέναντι στην Άγκυρα προσφέροντας ίσως και κάποια κίνητρα. Εν ολίγοις, αυτό που παρακολουθούμε είναι η προσπάθεια των ΗΠΑ να επιβληθούν στην Τουρκία και να της ασκήσουν πιέσεις αφενός για τα διμερή προβλήματα που αντιμετωπίζουν (π.χ. το ζήτημα του πάστορα Μπράνσον, του Γκιουλέν, της Halk Bank, της Συρίας, των κυρώσεις κατά του Ιράν, των S-400, κτλ.), και αφετέρου για να στείλουν μηνύματα στην Άγκυρα αναφορικά με το κόστος που συνεπάγεται η αποθράσυνση και απομάκρυνσή της από τη Δύση και τα συμφέροντά της.

Οι συγκεκριμένες κινήσεις έπρεπε να είχαν γίνει εδώ και πολύ καιρό, αλλά οι Αμερικανοί είχαν αποφασίσει να χρησιμοποιήσουν περισσότερο την τακτική του καρότου (δηλαδή των κινήτρων). Πλέον αποφάσισαν να ακολουθήσουν περισσότερο την τακτική του μαστίγιου και της πρόκλησης κόστους για να συνετίσουν την Τουρκία – που δεν είναι βέβαιο ότι θα πετύχει. Τόσο το πάγωμα της παράδοσης των F-35 στην Τουρκία, όσο και τα οικονομικά μέτρα-κυρώσεις που έλαβαν οι ΗΠΑ έχουν αυτό το σκοπό. Το ερώτημα είναι κατά πόσο η σκληρή στάση των ΗΠΑ θα αναγκάσει την Τουρκία να «επιστρέψει» στη Δύση ή αν θα την σπρώξει πιο μακριά. Αυτό θα εξαρτηθεί από τρείς παράγοντες: α) τις αποφάσεις του Ερντογάν οι οποίες έχουν ιδεολογικοποιηθεί και δεν ανταποκρίνονται πλέον στον απλό ορθολογισμό, β) στη στάση δυνάμεων όπως η Ρωσία και η Κίνα, και γ) στην έκβαση της διαπραγμάτευσης Τουρκίας-ΗΠΑ.

Όντως, εν μέσω της χαώδους αυτής κατάστασης, η Τουρκία και οι ΗΠΑ βρίσκονται σε διαπραγμάτευση για σωρεία θεμάτων. Πληροφορίες θέλουν τις δύο χώρες να ετοιμάζουν ανταλλαγή «ομήρων» εντός των επόμενων μηνών με την ελπίδα ότι θα υπάρξει κάποια ομαλοποίηση των σχέσεων και άρση των αμερικανικών κυρώσεων. Ακόμα και αν έτσι καταλήξουν τα πράγματα, η τουρκική οικονομία θα συνεχίσει να χρειάζεται στήριξη. Αν αυτή η στήριξη έρθει από την «Ανατολή», τότε η Τουρκία θα κάνει ακόμα ένα βήμα μακριά από τη Δύση – και στην Ουάσιγκτον θα αποκτήσουν ένα μεγαλύτερο πρόβλημα από αυτό που προσπάθησαν λύσουν. Αυτή είναι και η λογική του Ερντογάν ο οποίος ποντάρει στη γεωστρατηγική υπεραξία της χώρας του. Από την άλλη, αν δεν βρεθεί μη-δυτική/αμερικανική οικονομική στήριξη, ο Ερντογάν – που είναι η παρεμβαλλόμενη μεταβλητή σε αυτή την εξίσωση – θα έχει δύο επιλογές: α) να αναδιπλωθεί προς τη Δύση (δημιουργώντας μεγάλη απογοήτευση στη Ρωσία κ.α.), ή β) να ακολουθήσει μια τριτοκοσμική, «αντι-ιμπεριαλιστική» προσέγγιση απομόνωσης, υπερ-πληθωρισμού, και συστημικής κατάρρευσης παρόμοια με αυτή της Βενεζουέλας. Η ενδεχόμενη τρίτη επιλογή του «διπλού ταμπλό» δεν θα είναι πλέον βιώσιμη με τους ίδιους όρους (βρισκόμαστε ήδη ενώπιον των αποτελεσμάτων της).

Αν δε λάβουμε υπόψη και τις αυξανόμενες εσωτερικές πιέσεις λόγω οικονομικής κατάρρευσης οι αποφάσεις για τον Ερντογάν θα γίνουν ακόμα πιο δύσκολες, και εκεί θα κριθεί η νηφαλιότητα του ιδίου και των γύρω του. Πάντως, αν και οι πρόσφατες ομιλίες του (όπως και οι πολιτικές του) παραπέμπουν σε μια ανορθολογική και συναισθηματική αντιδραστικότητα είναι γνωστό ότι μπορεί να αλλάξει απότομα γνώμη.

Επιπρόσθετα, αυτό που δεν πρέπει να ξεχνάμε, είναι το σενάριο της μετά-Ερντογάν Τουρκίας – και το ενδεχόμενο οι εξωτερικές πιέσεις να θέλουν να συμβάλουν στο να επέλθει μια μετα-ερντογανική περίοδος. Βέβαια, το σύνηθες λάθος που κάνουν μερικοί, είναι το να πιστεύουν ότι ξαφνικά, μετά τον Ερντογάν η Τουρκία θα επιστρέψει στους «Κεμαλικούς», «κοσμικούς», «δημοκράτες» και στη φιλοδυτική της εξωτερική πολιτική. Αυτό μπορεί να ισχύσει μόνο σε ένα μικρό βαθμό για λόγους που δεν είναι της παρούσης να αναλύσουμε και σχετίζονται τον μετασχηματισμό των κρατικών δομών, της πολιτικής κουλτούρας, των ιδεολογιών των πολιτικών κομμάτων, της οικονομίας, του εξωτερικού γεωπολιτικού περιβάλλοντος, κτλ. Είναι, εντούτοις, βέβαιο, ότι οι Αμερικανοί θα προτιμούσαν μια Τουρκία χωρίς τον Ερντογάν καθότι αντιλαμβάνονται πως έτσι τα πράγματα θα ήταν πιο εύκολα για τους ίδιους.

Το «Παράθυρο Ευκαιρίας» και οι «Σωτήρες» Μας

Βλέποντας την πιο πάνω κρίση να ξεδιπλώνεται, πολλοί αποφάσισαν ότι «άνοιξε» ένα «παράθυρο ευκαιρίας» για την Κύπρο και την Ελλάδα. Αναμένοντας παράλληλα την επερχόμενη γεώτρηση της Exxon Mobil εκφράζουν με βεβαιότητα ότι περίπου η Τουρκία είναι τελειωμένη. Λίγο έλειψε, όπως μου είπε χαριτολογώντας ένας συνάδελφος, να ακούσουμε ότι η αποδυνάμωση της Τουρκίας αφήνει ένα κενό ισχύος στην Ανατολική Μεσόγειο το οποίο θα γεμίσει η Κύπρος ως νέος περιφερειακός ηγεμόνας. Κάποιοι τα πιστεύουν.

Με κάποιο τρόπο υπάρχει η αντίληψη (το «πιστεύω», ή καλυτέρα το «θέλω») ότι αυτή η κρίση θα αλλάξει το ισοζύγιο δυνάμεων στο θέμα της επίλυσης του Κυπριακού και σε συνάρτηση με τα τεράστια κοιτάσματα φυσικού αερίου που θα βρουν οι Αμερικανοί στην κυπριακή Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) θα βάλουν την Τουρκία στη γωνία ή με κάποιο τρόπο θα την αναγκάσουν/ωθήσουν/δελεάσουν να αποχωρήσει από την Κύπρο, ή να κάνει υποχωρήσεις (κανείς δεν ξέρει ακριβώς ποια είναι η επιδίωξη, διότι κανείς δεν λέει, μάλλον διότι κανείς από αυτούς που τα λένε δεν προεκτείνει τη σκέψη του μέχρι εκεί).

Ανεξαρτήτως των διαφόρων σεναρίων έκβασης της τουρκικής κρίσης, είναι βέβαιο ότι οι Αμερικανοί θα εξαντλήσουν κάθε προσπάθεια για την «επαναφορά» της Τουρκίας. Επίσης βέβαιο είναι το γεγονός ότι πέρα από τον ανταγωνισμό Ουάσιγκτον-Άγκυρας, η Τουρκία αποτελεί παράλληλα κομμάτι ενός άλλου ευρύτερου ανταγωνισμού σε παγκόσμια κλίμακα (βλ. ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα, ΕΕ, κτλ.). Είναι και η λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου πεδίο έκφρασης αυτού του ανταγωνισμού. Σε ό,τι αφορά την ενεργειακή ασφάλεια και την αρχιτεκτονική ασφαλείας στην περιοχή, το ερώτημα είναι: τί θα προτιμήσουν οι ΗΠΑ – τον ρωσικό αντι-δυτικό έλεγχο (με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τις ενεργειακές διαδρομές και τις σφαίρες επιρροής) ή τη σύμπραξη με μια Τουρκία ή οποία σε 5-10 χρόνια μπορεί να είναι μια πολύ πιο συνεργάσιμη (και όχι τόσο ερντογανική) χώρα; Λόγω αυτού του διλήμματος και μόνο μπορεί κανείς να αντιληφθεί ότι κανένας δεν έχει ξεγράψει την Τουρκία από το μέλλον της Ανατολικής Μεσογείου, πόσο μάλλον όταν εμπλέκεται ένας ιδιωτικός κολοσσός όπως η Exxon Mobil που ιεραρχεί πρώτα το οικονομικό συμφέρον (και το αντίστοιχο ρίσκο) και όχι τις πολιτικές ευαισθησίες.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, οι Αμερικανοί θα ασκήσουν πιέσεις εντός Κύπρου, για μια διευθέτηση που να σχετίζεται με τη διαχείριση των ενεργειακών πόρων εντός ή εκτός συνολικού πλαισίου λύσης, και για την επανέναρξη των συνομιλιών (κάτι που ήδη πράττουν). Χωρίς λύση ή σχετικές διευθετήσεις οι επιλογές των εταιριών για εκμετάλλευση και εξαγωγή των φυσικών πόρων (ενδεχομένως και σε συνεργασία με άλλα κράτη όπως το Ισραήλ και η Αίγυπτος) μειώνονται. Και να θυμόμαστε πάντα ότι ο χρονικός ορίζοντας για αυτές τις εξελίξεις είναι σε βάθος τουλάχιστον πέντε με δέκα χρόνων.

Επιπλεόν, καλό είναι να αντιληφθούμε ότι, λόγω του μεγάλου όγκου ανοιχτών ζητημάτων μεταξύ των ΗΠΑ και της Τουρκίας, η Ουάσιγκτον έχει από λίγο έως καθόλου επιρροή επί των αποφάσεων της Άγκυρας στην Κύπρο. Πρώτον διότι δεν είναι θέμα προτεραιότητας η λύση του Κυπριακού ως τέτοια (πόσο μάλλον το περιεχόμενό της), και δεύτερον διότι καταναλώνει τους μοχλούς πίεσής της σε άλλα σημαντικότερα θέματα.

Αν και, εν συντομία, κάπως έτσι έχουν τα πράγματα, ορισμένοι βλέπουν μόνο «παράθυρα ευκαιρίας» και σωτήρες στους Αμερικανούς και τα φυσικά αέρια. Είναι όμως κάποια ερωτήματα που μένουν αναπάντητα – και έτσι θα παραμείνουν.

Πώς ακριβώς μπαίνεις και περνάς μέσα απ’ το παράθυρο (ευκαιρίας);

Και τί ακριβώς βρίσκεται πίσω από αυτό – όταν και εφόσον περάσεις – που μερικοί μάλιστα το βλέπουν τόσο ξεκάθαρο και βέβαιο; Πώς το διαχειρίζεσαι; Και πώς το μετατρέπεις σε αυτό που ονειρεύεσαι; (Διότι να ονειρευόμαστε μπορούμε, να θέτουμε στρατηγικούς στόχους δεν ξέρω).

Απλώς φανερώθηκε για άλλη μια φορά η γύμνια μας στον τομέα της κατανόησης της πραγματικότητας και του στρατηγικού σχεδιασμού.

Αυτή αποδεικνύεται ότι είναι η στρατηγική μας: να περιμένουμε κάπου, κάποιος, σε ανύποπτο χρόνο να ανοίξει ένα «παράθυρο» αμφιβόλου μεγέθους και προορισμού για να επενδύσουμε στο κατά πόσο χωράμε – και προλαβαίνουμε – να περάσουμε από μέσα. Και όταν τελικά σφηνώσουμε προσπαθώντας ή απλά το δούμε να «ξανακλείνει» μπροστά στα μάτια μας, πέφτουμε απ’ τα σύννεφα σκεπτόμενοι, «όλο και κάπου στα μαλακά θα πέσω».

https://zenonas-tziarras.net/