Σπουδές Ασφάλειας (Security Studies): Ένας όχι και τόσο γνωστός επιστημονικός κλάδος των Διεθνών Σχέσεων

Γράφει ο Γεώργιος Κουκάκης

Αναλυτής 

Αφορμή για την εκπόνηση του παρόντος άρθρου στάθηκε το διαδικτυακό σεμινάριο  που διοργανώθηκε από το Κέντρο Διεθνών Στρατηγικών Αναλύσεων (ΚΕΔΙΣΑ) στις 12 Ιουνίου 2023, με θέμα την παρουσίαση του βιβλίου «Εθνική Ασφάλεια: Μύθοι και Πραγματικότητα». Μία από τις διαπιστώσεις στις οποίες προέβη ο Δρ. Μπανούτσος Ανδρέας –Πρόεδρος και Ιδρυτής του ΚΕΔΙΣΑ– κατά τη διάρκεια της επίλυσης αποριών-συζήτησης με τους συμμετέχοντες που πραγματοποιήθηκε με το πέρας της παρουσίασης, ήταν και το γεγονός ότι οι Σπουδές Ασφάλειας (Security Studies) αποτελούν έναν «παραμελημένο» επιστημονικό κλάδο στην Ελλάδα. Όντως, τόσο σε προπτυχιακό όσο και σε μεταπτυχιακό επίπεδο, ελάχιστα ελληνικά πανεπιστήμια παρέχουν τίτλους σπουδών συναφείς με το εν λόγω αντικείμενο.  Ένας από τους βασικούς λόγους για τους οποίους συμβαίνει αυτό είναι και το γεγονός ότι η ασφάλεια είναι μία «παρεξηγημένη» έννοια, στην οποία καταλογίζονται συχνά –σε διεθνές μάλιστα επίπεδο– οι αρνητικές συνέπειες της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής που ασκείται από τις εκάστοτε κυβερνήσεις των κρατών. Αν και ορισμένες φορές οι εν λόγω κατηγορίες είναι βάσιμες, καθώς η ασφάλεια –και ιδιαίτερα η εθνική ασφάλεια– έχει χρησιμοποιηθεί για τη «νομιμοποίηση» της κρατικής επέμβασης σε μία πληθώρα ζητημάτων, θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι η ασφάλεια αποτελεί προϋπόθεση για την ανάπτυξη. Το γεγονός αυτό την καθιστά ένα πολυπόθητο αγαθό, το οποίο εν συνεχεία συμβάλλει στην προώθηση στην ευημερία των πολιτών.

 Πως ορίζεται όμως η ασφάλεια; Σύμφωνα με το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας ασφάλεια (security) είναι «η κατάσταση στην οποία δεν υπάρχουν κίνδυνοι, όπου αισθάνεται κανείς ότι δεν απειλείται, η αποτροπή κινδύνου ή απειλής, η εξασφάλιση σιγουριάς και βεβαιότητας».[1] Ο εν λόγω ορισμός οδηγεί αναπόφευκτα τον αναγνώστη στην αναζήτηση της σημασίας του όρου απειλή (threat), η οποία εκφράζει την «[…] άσκηση ψυχολογικής βίας (σε κάποιον), µε σκοπό τον εξαναγκασµό του σε πράξη ή παράλειψη πράξης, […]  ο επικείµενος κίνδυνος […]»,[2] αλλά και του παρεμφερή όρου κίνδυνος (danger), ο οποίος ορίζεται ως «[…] το αρνητικό ενδεχόµενο, πιθανότητα να συµβεί κάτι κακό, […] οτιδήποτε (πράξη, κατάσταση, συµπεριφορά κ.λπ.) µπορεί να προκαλέσει καταστροφή, να επιφέρει απώλειες και φθορές ή µπορεί να φέρει σε επικίνδυνη θέση, […] το κακό που απειλεί τη ζωή, την αρτιµέλεια, την υγεία, την προσωπικότητα ή την περιουσία (κάποιου)».[3]

 Από την επεξήγηση των προαναφερθέντων ορισμών συμπεράινεται ότι η ασφάλεια σχετίζεται τόσο με την αποτροπή (deterrence) της εκδήλωσης των απειλών/κινδύνων, όσο και με τη διαχείριση (management) –για την ελαχιστοποίηση των αρνητικών επιπτώσεων– και την εξάλειψη (elimination) αυτών, σε περίπτωση που η αποτροπή καταστεί αδύνατη. Στο σημείο αυτό θα πρέπει επίσης να διευκρινιστεί η διαφορά της ασφάλειας από αυτή της άμυνας (defence), με την τελευταία να ορίζεται ως «η αντίσταση ατόμου ή ομάδας προς επιτιθέμενο, δηλ. το να προστατεύει και να υπερασπίζεται κανείς την ασφάλεια τού εαυτού του ή/και άλλων από κάθε είδους επιθέσεις».[4] Η έννοια δηλαδή της ασφάλειας εμπεριέχει αυτή της άμυνας, κατά την οποία η απειλή/κίνδυνος εκδηλώνεται με τη μορφή επίθεσης από έναν άλλο δρώντα.

 Η ασφάλεια επομένως είναι μία ευρεία έννοια η οποία, εκτός από την αντιμετώπιση των αρνητικών συνεπειών των εξωτερικών δρώντων, εστιάζει στην εξάλειψη κάθε είδους απειλής/κίνδυνου ανεξαρτήτως προέλευσης (εξωτερική ή εσωτερική απειλή, κρατικός ή μη κρατικός δρων, περιβάλλον, οικονομία, δημόσια υγεία, κ.λπ.) με σκοπό τη δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών διαβίωσης. Το 1994 o ΟΗΕ –όντας ο θεματοφύλακας της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας– δημοσίευσε την Αναφορά Ανθρώπινης Ανάπτυξης (Human Development Report 1994), με την οποία εισήγαγε τον όρο «ανθρώπινη ασφάλεια» (human security), η οποίοα σχετίζεται με την οικονομική (economic security), επισιτιστική (food security), υγειονομική (health security), περιβαλλοντική (environmental), προσωπική (personal security), κοινωνική (community security) και πολιτική (political security) ασφάλεια.[5] Όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά μέσα στο εν λόγω έγγραφο:

 «Η μάχη της ειρήνης πρέπει να δοθεί σε δύο μέτωπα. Το πρώτο είναι το μέτωπο της ασφάλειας, όπου η νίκη σημαίνει ελευθερία από το φόβο. Το δεύτερο είναι το οικονοµικό και κοινωνικό µέτωπο όπου η νίκη σηµαίνει ελευθερία από τη φτώχεια. Μόνο η νίκη και στα δύο μέτωπα μπορεί να εξασφαλίσει στον κόσμο μια διαρκή ειρήνη…. Καμία διάταξη που μπορεί να περιληφθεί στον Χάρτη δεν θα επιτρέψει στο Συμβούλιο Ασφαλείας να καταστήσει τον κόσμο ασφαλή από τον πόλεμο αν οι άνθρωποι και οι γυναίκες δεν έχουν ασφάλεια στα σπίτια τους και τις δουλειές τους».[6]

 Μία ακόμα σημαντική διάσταση της ασφάλειας είναι η εθνική ασφάλεια (national security), ένας όρος που εισήχθη το 1947 από τις Ηνωμένες Πολιτείες με το Νόμο Εθνικής Ασφάλειας (National Security Act of 1947). Σύμφωνα με το Νόμο αυτό, οι ΗΠΑ προχώρησαν στην υλοποίηση σημαντικών μεταρρυθμίσεων όσον αφορά την εξωτερική τους πολιτική και την εθνική άμυνα, όπως η σύσταση του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας (National Security Council),[7] της Κεντρικής Υπηρεσίας Πληροφοριών [Central Intelligence Agency (CIA)], αλλά και του Υπουργείου Άμυνας (Department of Defense).[8] Η εθνική ασφάλεια είναι συνυφασμένη με την κρατική υπόσταση ενός έθνους και περιλαμβάνει την αντιμετώπιση (αποτροπή, διαχείριση και εξάλειψη) κάθε απειλής/κινδύνου που στρέφεται εναντίον αυτού. Κατ΄ αντιστοιχία δε με την ανθρώπινη ασφάλεια, περιλαμβάνει αρκετές συνιστώσες όπως η οικονομική, η ενεργειακή, η επισιτιστική και η περιβαλλοντική ασφάλεια, καθώς επίσης και η κυβερνοασφάλεια, η ασφάλεια πληροφοριακών συστημάτων, η ασφάλεια κρίσιμων εθνικών υποδομών, η κοινωνική συνοχή, η δημόσια τάξη και κρατική ασφάλεια και η υγειονομική ασφάλεια (δημόσια υγεία).

 Όσον αφορά τις Σπουδές Ασφάλειας (Security Studies) ή Σπουδές Διεθνούς Ασφάλειας (International Security Studies) όπως αλλιώς είναι γνωστές, αξίζει να τονιστεί ότι θεωρούνται ως ένα από τα υπό-πεδία (sub-field) των Διεθνών Σχέσεων.[9] Ανάλογα επίσης με τη γεωγραφική περιοχή και τις αντιλήψεις της ακαδημαϊκής κοινότητας, το εν λόγω υπό-πεδίο έχει λάβει και άλλες ονομασίες όπως Σπουδές Εθνικής Ασφάλειας (National Security Studies) στις ΗΠΑ και Στρατηγικές Σπουδές (Strategic Studies) στο Ηνωμένο Βασίλειο.[10] Τα βασικά ωστόσο ερευνητικά ερωτήματα, σύμφωνα με τον Paul D. Williams,[11] στα οποία επιχειρεί απαντήσει είναι τα ακόλουθα:

1. Τί είναι ασφάλεια;
2. Ποιών δρώντων την ασφάλεια εξετάζουμε;
3. Πότε ένα ζήτημα θεωρείται ζήτημα ασφάλειας;
4. Πως μπορεί να επιτευχθεί η ασφάλεια;

   Σε αντίθεση με αρκετές χώρες του εξωτερικού, στις οποίες υπάρχει μία πληθώρα προγραμμάτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης για την παροχή εξειδικευμένης γνώσης πάνω σε ζητήματα ασφάλειας, στη χώρα μας δεν υπάρχει κάποιο εξειδικευμένο πρόγραμμα σπουδών που να οδηγεί στην απόκτηση πτυχίου (Bachelor Degree) όσον αφορά τις Σπουδές Ασφάλειας. Επιπλέον, τα προγράμματα μεταπτυχιακών σπουδών (ΠΜΣ) τα οποία ασχολούνται με τα ζητήματα ασφάλειας είναι ελάχιστα, με κυριότερα τα ακόλουθα:

1. Το ΠΜΣ Διακυβέρνηση, Ανάπτυξη και Ασφάλεια στη Μεσόγειο του Τμήματος Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου στη Ρόδο, το οποίο από το ακαδημαϊκό έτος 2023-2024 θα λειτουργεί αποκλειστικά μέσω διαδικτύου (τηλεκπαίδευση),
2. Το Διατμηματικό ΠΜΣ Στρατηγικές Σπουδές Ασφάλειας του Τμήματος Διεθνών Ευρωπαϊκών και Περιφερειακών Σπουδών του Παντείου Πανεπιστημίου σε συνεργασία με τη Σχολή Εθνικής Άμυνας (ΣΕΘΑ), το οποίο παρέχεται αποκλειστικά στους σπουδαστές της ΣΕΘΑ, και
3. Το Διατμηματικό ΠΜΣ Στρατηγικές Σπουδές της Νομικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με την Ανωτάτη Διακλαδική Σχολή Πολέμου (ΑΔΙΣΠΟ), το οποίο παρέχεται αποκλειστικά στους σπουδαστές της ΑΔΙΣΠΟ.
4. Τη Σχολή Εθνικής Ασφάλειας της Ελληνικής Αστυνομίας –την οποία παρακολουθούν αποκλειστικά στελέχη των Σωμάτων Ασφάλειας, Ενόπλων Δυνάμεων και πολιτικοί υπάλληλοι υπουργείων και υπηρεσιών του ευρύτερου δημόσιου τομέα– η οποία οδηγεί στην απόκτηση μεταπτυχιακού διπλώματος στις σπουδές της Στρατηγικής και Πολιτικής Εθνικής Ασφάλειας.

Αξίζει μάλιστα να σημειωθεί ότι κατά το παρελθόν λειτουργούσε το Διατμηματικό ΠΜΣ Διεθνείς Σχέσεις και Ασφάλεια του Πανεπιστημίου Μακεδονίας σε συνεργασία με την Ανωτάτη Διακλαδική Σχολή Πολέμου (ΑΔΙΣΠΟ), το οποίο παρεχόταν (επίσης) αποκλειστικά στους σπουδαστές της ΑΔΙΣΠΟ, σταμάτησε ωστόσο το 2022. Όσον αφορά τις σπουδές πάνω σε ζητήματα των πληροφοριών (intelligence), τα οποία θεωρούνται αλληλένδετα με αυτά της ασφάλειας, στην Ελλάδα απουσιάζουν παντελώς οι δημόσιες εκπαιδευτικές δομές όλων των βαθμίδων, μιας και θα μπορούσαμε να τις χαρακτηρίσουμε ως ένα από τα πολλά θέματα «ταμπού» που επικρατούν στη χώρα μας.

 Από τα προαναφερθέντα στοιχεία συμπεραίνεται ότι η παροχή εκπαίδευσης πάνω σε θέματα που αφορούν την ασφάλεια, με φωτεινή εξαίρεση το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, θεωρούνται ακόμα στην Ελλάδα προνόμιο και αποκλειστική αρμοδιότητα των στελεχών των Ενόπλων Δυνάμεων και Σωμάτων Ασφάλειας, κάτι που σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί αληθές. Οι σύγχρονες μάλιστα τάσεις σε διεθνές επίπεδο θέλουν όλο και περισσότερα κράτη να επενδύουν ποικιλοτρόπως στον τομέα της ασφάλειας, έχοντας συνειδητοποιήσει την άρρηκτη σχέση του με την ανάπτυξη και τη διακυβέρνηση ενός κράτους, κάτι που (δυστυχώς) μόνο το Πανεπιστήμιο Αιγαίου φαίνεται να έχει συνειδητοποιήσει. 

 Πρέπει επομένως και στην Ελλάδα να προωθήσουμε την παροχή εξειδικευμένης γνώσης  πάνω σε ζητήματα που άπτονται της ασφάλειας και να απαλλαγούμε επιτέλους από προκαταλήψεις και αγκυλώσεις του παρελθόντος, υιοθετώντας –όχι λόγω μόδας αλλά λόγω αναγκαιότητας– το παράδειγμα άλλων κρατών, εντάσσοντας το αντικείμενο της ασφάλειας τόσο στην εκπαίδευση όσο και στο δημόσιο διάλογο. Προς την κατεύθυνση αυτή θα συμβάλλει επίσης και η δημιουργία Ακαδημίας Εθνικής Ασφάλειας και Πληροφοριών[12] για την επιμόρφωση των στελεχών της Δημόσιας Διοίκησης πάνω σε θέματα εθνικής ασφάλειας.

 Με τον τρόπο αυτό η Ελλάδα θα αποκτήσει εξειδικευμένους επαγγελματίες οι οποίοι θα μπορέσουν να βελτιώσουν το σύστημα εθνικής ασφάλειας της χώρας μας και θα αναπτυχθεί σταδιακά η απαραίτητη κουλτούρα (εθνικής) ασφάλειας, συμβάλλοντας στη αντιμετώπιση κάθε απειλής/κινδύνου, την εύρυθμη λειτουργία του κράτους, την ανάπτυξη της οικονομίας, και την ευημερία των πολιτών.

Παραπομπές: 

[1] Μπαμπινιώτης Γεώργιος. «Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας». Κέντρο Λεξικολογίας. Αθήνα. 2002, σ. 305.

[2] Οπ.π., σ. 142.

[3] Οπ.π., σ. 891.

[4] Οπ.π., σ. 142.

[5] United Nations Development Programme. «Human Development Report 1994». 1994, σσ. 24-25. https://hdr.undp.org/system/files/documents/hdr1994encompletenostatspdf.pdf (13/06/2023).

[6] Οπ.π., σ. 3.

[7] Πικραμένος Κώστας & Κουκάκης Γεώργιος. «Εθνική Ασφάλεια: Μύθοι και Πραγματικότητα». Ινφογνώμων. Αθήνα. 2023, σσ. 37-52. https://infognomon.gr/shop/nees-kyklofories/ethniki-asfaleia/ (13/06/2023).

[8] Office of the Historian. «National Security Act of 1947». https://history.state.gov/milestones/1945-1952/national-security-act#:~:text=The%20National%20Security%20Act%20of,National%20Security%20Council%20(NSC). (13/06/2023).

[9] Myriam Dunn Cavelty & Victor Mauer.« The Routledge Handbook of Security Studies». Routledge. Abingdon, 2010, σ. 3. http://ndl.ethernet.edu.et/bitstream/123456789/5659/1/49.pdf (13/06/2023).

[10] Paul D. Williams. «Security studies: an introduction». Routledge. Abingdon, 2008,  σσ. 2-3. https://www.accord.edu.so/course/material/security-studies-328/pdf_content (13/06/2023)

[11] Οπ.π.,  σ. 5.

[12] Πικραμένος Κώστας & Κουκάκης Γεώργιος. Οπ.π., σσ. 142.